Damal

Damal
İlçe
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlArdahan
Coğrafi bölgeDoğu Anadolu Bölgesi
İdare
 • KaymakamAhmet Sami Meram[1]
 • Belediye başkanıKemal Çamliyurt (Bağımsız)[2]
Rakım2100 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam5.802
 • Kır
2,281
 • Şehir
2.891
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu478
İl plaka kodu75
Resmî site
www.damal.gov.tr

Damal, Ardahan ilinin bir ilçesidir.

İlçe merkezi ve buna bağlı bütün köylerde Dadali Türkmenleri yaşamaktadır.[3][4]

Damal, dağlarında beliren Atatürk silüeti ile ünlüdür. Her yıl 15 Haziran'dan 15 Temmuz'a kadar saat 18.00’den itibaren Karadağ sırtlarında Atatürk’ün bu silueti net olarak yaklaşık 20 dakika izlenmektedir.

Ardahan'da bu tarihlerde Atatürk'ün İzinde-Gölgesinde Damal Müzik Şenlikleri düzenlenmektedir.

2001 senesinde Japonya'da düzenlenen en iyi yerel kıyafetler yarışmasında, Damal Halk Eğitim Müdürlüğü usta öğreticilerinin yaptığı, ilçenin adıyla özdeşleşen Damal Türkmen Bebeği birinci seçilmiştir.

Tarihçe

Bugün bir ilçenin ve bu ilçenin merkezinin adı olan Damal, Gürcüce kaynaklarda Tamali (ტამალი) olarak geçer.[5] Türkçe kaynaklarda ise, bugünkü Ardahan bölgesinin Gürcülerden ele geçirilmesinden itibaren Damal biçiminde yazılmıştır. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde de Damal (دامال) olarak geçer. Bu ad altında Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesinde üç köy kaydedilmiştir.[6] 93 Harbi'nde Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, bu köyleri Gürcüce yazılışına uygun biçimde Tamal (Тамал) olarak kaydetmiştir.[7]

Söz konusu defterde "Damal" ve "Damala" adını taşıyan üç köy daha bulunuyordu. Bunlardan biri olan Damala (دمالە) Ahısha livasının Aspinza nahiyesinde, diğer Damala (دمالە) Poshov livasının Güney nahiyesinde, Damal (دامال) ise, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesinde yer alıyordu.[8] Damal ve Damala, Gürcüce Tamali (ტამალი) ve Tamala (ტამალა) yer adlarından değişime uğramıştır.[9][10] Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, "Damali"nin (დამალი) Gürcüce bir kelime olduğunu yazmış, ama anlamını vermemiştir.[11]

Küçük Damal (Damal-i Küçük) köyünde 10. yüzyıla ait Küçük Tamali Kilisesi'nin varlığı, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[12] Öte yandan Büyük Damal (Damal-i Büzürg), Aşağı Damal (Damal-i Süfla) ve Küçük Damal (Damal-i Küçük) köylerinin 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, bu yerleşmelerin Osmanlı döneminden önce var olduğuna işaret etmektedir. Küçük Tamali Kilisesi'nin inşa edildiği 10. yüzyılda bu bölge Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu. Kveli Kalesi Savaşı'ndan (1080) sora bir süre Büyük Selçuklu Devleti sınırları içinde kalan üç köy, 1121 tarihindeki Didgori Savaşı'nın ardından birleşik Gürcistan Krallığı'na geçti. Osmanlılar bu bölgeyi, Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği'nden (1268-1625) 1550 yılında ele geçirdi.

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesinde, "Damal" adı altında üç adet köy kaydedilmiştir. Bu köyler Damal-i Büzürg (دامال بزرك), Damal-i Süfla (دامال سفلا) ve Damal-i Küçük (دامال كوچك) adlarını taşıyordu. Damal-i Büzürg (Büyük Damal), Damal-i Süfla (Aşağı Damal) ve Damal-i Küçük (Küçük Damal) bu defterde boşalmış yerleşimler olarak yer almıştır. Osmalıların eline geçmesi üzerine köylerin Hristiyan nüfusu göç etmiş olabilir.[6] Bununla birlikte bu köyler Osmanlı döneminde yeniden meskûn hale gelmiştir.[13]

Büyük Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri, uzun süre Osmanlı egemenliği altında kaldıktan sonar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonucunda Çarlık Rusya'nın eline geçti. Rus idaresinde bu köyler Ardahan Okrugu'nun Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı olan ve 9 köyden oluşan Tamal nahiyesi (маркяз: merkez) içinde yer alıyordu. 1886 yılı tespitine göre, Yukarı Tamal'da (Верхний Тамал) 162 kişi, Aşağı Tamal'da (Нижний Тамал) 130 kişi ve Küçük Tamal'da (Малый Тамал) 49 kişi yaşıyordu. Üç köyün de nüfusu "Türkmen" olarak kaydedilmiştir. Tamal nahiyesinin nüfusu ise, 1.168'i Türkmen ve 4'ü Kürt olmak üzere, 1.172 kişiden meydana geliyordu.[7]

Yukarı Tamal, Aşağı Tamal ve Küçük Tamal köyleri, Birinci Dünya Savaşı'ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti'nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve bu köyleri de kapsayan Ardahan bölgesi Türkiye'ye katıldı. 16 Mart 1921'de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması'yla bu üç köy de Türkiye'ye bırakıldı.[14]

1928 tarihli köy listesine göre Damal, Kars vilayetinin Poshof kazasının nahiyelerinden biriydi. Damal nahiyesi, 27 köyden oluşuyordu ve Yukarı Damal, Aşağı Damal ile Küçük Damal köyleri bu nahiyeye bağlıydı.[15] 1940 genel nüfus sayımımda Damal nahiyesinin idari merkezi olan Yukarı Damal'ın nüfusu 903 kişi, Aşağı Damal'ınki 332 kişi ve Küçük Damal'ınki 157 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte 19 köyü kapsayan Damal nahiyesinde toplam 13.902 kişi yaşıyordu.[16] Hanak nahiyesinin 1958'de ilçe olması üzerine, Damal nahiyesi ile Yukarı Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri Posof ilçesinden alınarak Hanak ilçesine bağlandı. 1972 yılında, üç köy Damal adı altında birleştirildi ve belediyenin de kurulmasıyla Damal'a kasaba statüsü verildi. 1975 genel nüfus sayımına göre 2.626 kişinin yaşadığı Damal kasabası, Damal bucağının merkeziydi. 1992 yılında Ardahan il olunca, Damal da bu ile bağlı ilçe ve ilçe merkezi haline getirildi. İlçe merkezi Damal kasabası, tarihsel adı Samothe olan eski Üçdere köyünü de kapsamaktadır.

Günümüzde Damal ilçesi, Burmadere, Dereköy, Eskikılıç, İkizdere, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy olmak üzere yedi köyden oluşmaktadır. Bu köylerden sadece Burmadere (eski adı Sorsi), Eskikılıç (eski adı Kirpaşeni) ve İkizdere (eski adı Nunusi) eski yerleşmelerdir. Sorsi, Kirpaşeni ve Nunusi, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların bir kısmını kapsayan Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe mahiyesine bağlıydı. Bu köylerin nüfusu, Osmanlı Devleti'ne ispenç vergisi veren Hristiyan Gürcülerden oluşuyordu.[17] Dereköy, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy adlı yerleşmelerin adları, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri ile 1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Vilayet-i Çıldır adlı cebe defterinde geçmemektedir. 1886 yılı Rus nüfus kayıtlarında "Türkmen" köyleri olarak geçen bu köylerin daha geç dönemde ortaya çıktığı bu kayıtlardan anlaşılmaktadır.[18][19][20]

Damal kasabasında ve ilçesinde çok sayıda tarihsel yapı kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Bugün Damal kasabasının kıyısında bulunan eski Küçük Damal köyü kilisesi (8,2 x 4,3 m), 10. yüzyıla tarihlenen tek nefli küçük bir yapıdır. Büyük ölçüde yıkılmış olan kilisenin bugüne kalan duvarlarının yüksekliği 6 metreyi bulmaktadır. Kasabanın merkezindeki caminin yanında da eskiden bir kilisenin var olduğu bilinmektedir.[12] Damal kasabasının 900 metre kuzeybatısında megalit bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Tamali Kalesi'nden (44 × 42 m) geriye taş yığınları kalmıştır. Taş yığının daha yoğun olduğu kuzeydoğu kısmında bir kulenin olması ihtimali vardır.[21]

Damal ilçesi sınırları içinde varlığı bilinen kilise ve kale/kuleler arasında, İkizdere’de Nunusi Kilisesi ve Nunusi Kalesi, Burmadere’de Sorsi Kilisesi, Otağlı’da Arzada Kalesi, Dereköy Kalesi, Seyitören köyünde Seyitviran Kalesi ile Haniora Kalesi sayılabilir. Bu tarihsel yapıların bir kısmı tamamen ortadan kalkmıştır.[22]

Coğrafî konum

Damal ilçesi, Ardahan ile Posof ilçesi karayolu üzerinde kurulmuştur. İlçe batı ve güneyde Hanak ilçe sınırı, doğuda Çıldır ilçe sınırı ve Gürcistan sınırı, kuzeyde de Posof ilçe sınırı ile çevrilidir. Arazi engebeli olup her tarafı tepelerle çevrili, yılın 7 ayı karlarla kaplı kuzey batısında kar ve dumanıyla ünlü Ilgar Dağı (2918 m), doğusunda Sivridağ (2885 m) ve Keldağ’ın (3033 m) yer aldığı tipik bir Doğu Anadolu Bölgesi ilçesidir.

İlçenin yüzölçümü tahmini olarak 280 km²'dir. İlçenin suyu Ilgar Dağından alınan Patpat adı verilen membadan temin edilmektedir. Yeni geliştirilen diğer bir su kaynağı da Araplar mevkiindeki Harun’un yataklarıdır.

Yörede karasal iklim hüküm sürmektedir. Yağış ülke ortalamasının altındadır. Kışın -40 dereceye düşen soğuk, yöreyi olumsuz etkilemektedir. Rakım ilçe merkezinde 2.200, yaylalarda 2.500 metreyi bulmaktadır.

Nüfus

Yıl Toplam Şehir Kır
2000[23] 8.677 2.571 6.106
2007[24] 7.606 4.450 3.156
2008[25] 7.108 3.882 3.226
2009[26] 6.977 3.804 3.173
2010[27] 6.737 3.672 3.065
2011[28] 6.544 3.601 2.943
2012[29] 6.245 3.416 2.829
2013[30] 5.897 3.210 2.687
2014[31] 5.767 3.162 2.605
2015[32] 5.554 3.094 2.460
2016[32] 5.369 2.993 2.376
2017[32] 5.345 2.983 2.362
2018[32] 5.802 3.162 2.635
2019[32] 5.334 2.948 2.386
2020[32] 5.172 2.891 2.281

Ekonomi

İlçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bunun yanı sıra büyük kentlere mevsimlik işçilik için gidiş de gelir kaynakları arasındadır.

Karasal iklimin hüküm sürmesi, kışın sert ve uzun geçmesi nedeniyle sebze, bağ ve bahçe tarımı yapılamamaktadır.

İlçe genelinde ekilir biçilir arazi toplamı 73.735 dekar olup bunun %34.8'inde arpa, % 19,4'ünde çavdar, % 8'inde buğday, % 1,85 inde yem bitkileri ve çok az miktarda yulaf ve patates üretimi yapılmaktadır.

İlçede bitki florası çok kaliteli bal üretimine müsait olmasına rağmen arıcılık sadece köylerde bir yan gelir olarak yapılmaktadır.

El sanatları

Geçmişte halı, kilim, cicim, sumak tekniğinde dokumalar yapılan Damal ilçe merkezi ve köylerinde 2000'li yıllarda küçükbaş hayvancılığın azalmasıyla birlikte, yöredeki kadınlar küçük el tezgahlarında halı yastık veya heybe dokunmaktadır.[33]

Yörede kadınlar Orta Asya motiflerini taşıyan Türkmen kadın kıyafetleri giymektedir. Bu kıyafetlerden esinlenerek, yöresel motiflerle kumaş ve boncuk işleyerek kıyafetler giydirilmiş ahşap ve plastik minyatür bebeklere "Damal Bebeği" denir.[34] Damal Bebeği, 1996 yılında Japonya’da düzenlenen ‘’Yöresel Folklorik Bebekler’’ yarışmasında el emeği kategorisinde Dünya birincisi olmuştur. Damal bebeğin fikir sahibi ve usta öğreticisi Seyitören köyünden Fidan Atmaca, 2017 yılında UNESCO'nun Yaşayan İnsan Hazineleri envanterine girmeye değer görülmüştür.[35]

Kardeş şehirler

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2012. 
  2. ^ "Bel. Başkanı". 3 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ Kalafat, Yaşar (2007), “Karşılaştırmalı Dadali Türkmen Halk İnançları”, GAP Bölgesinde Alevi Bektaşi Yerleşmeleri ve Şanlıurfa Kültür Mozayığında Kısas Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 25–27 Mayıs 2007 Şanlıurfa, Cem Vakfı, İstanbul, sayfa: 209-215.
  4. ^ Dadalı Türk Halk İnançları 12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. & kendi sitesindeki tekrarı 4 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (17.01.2008)
  5. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 45, 121 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
  6. ^ a b "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947) s. 491, 512, 515, II. cilt (1941) s. 480, 499, 502". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  7. ^ a b ""Ardahan kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  8. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947) s. 135, 319, 435". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  9. ^ Samshe-Cavaheti (Gürcüce), Yazarlar (Dali Nikolaişvili, Davit Sartania, Avtandil Ucmacuridze, Lamzira Lağidze, Vaja Trapaidze, Tinatin Nanobaşvili), Tiflis, 2016, s. 82 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8626-7
  10. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958) s. 188, 542". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  11. ^ Roin Malakmadze, Şuşana Putkaradze, Elza Putkaradze, Şorena Putkaradze - İstanbul Gürcü Manastırı'ndan Yazılar (Gürcüce: „წერილები სტამბოლის ქართული სავანიდან"), Batum, 2020, 2 cilt, s. 150 22 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  12. ^ a b 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 45 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  13. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958) s. 542". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  14. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
  15. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
  16. ^ "1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944, s. 355" (PDF). 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Mart 2022. 
  17. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947) s. 491, 492, 508; II. cilt (1941) s. 479, 480, 495; III. cilt (1958), s. 541, 543, 551". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  18. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  19. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, 326 sayfa.
  20. ^ ""Ardahan kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  21. ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 367, ISBN 9789941478178.
  22. ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 206-388 arasında. ISBN 9789941478178.
  23. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  27. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  28. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  29. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  30. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  31. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  32. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Damal Nüfusu - Ardahan". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Ardahan Damal Nüfusu". nufusune.com. 
  33. ^ Hatipoğlu, Hurisel. "Ardahan İli Damal İlçesi Düz Dokumalarından Örnekler". Arış Dergisi, Sayı: 9, Yıl:2013. 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021. 
  34. ^ "El Emeği Göz Nuru Damal Bebeği". Damal Belediyesi web sitesi. 23 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021. 
  35. ^ "Fidan Atmaca". Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü web sitesi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.