Lazar Hrebeljanović
Freska iz manastira Ravanica, 1380.
Datum rođenja	oko 1329.
Mesto rođenja	kod Novog Brda
Datum smrti	15. jun 1389.
Mesto smrti	Kosovo polje
Grob	Ravanica
Titula	"Gospodar Srba i Podunavlja Stefan knez Lazar, samodržac svih Srba."
Period	1371—1389
Naslednik	Stefan (de facto kneginja Milica)
Poreklo i porodica
Dinastija	Lazarevići
Otac	Pribac
Majka	nepoznata
Supružnik	Milica
Deca	Mara Dragana Teodora Jelena Stefan Olivera Vuk

Lazar Hrebeljanović (1329 - 1389) je bio srpski knez i oblasni gospodar iz 14. veka sa prestonicom u Kruševcu.

U sukobu kralja Vukašina i cara Uroša 1369. godine, ostao je lojalan caru. Nakon smrti Uroša i raspada srpskog carstva, postao je vazal mađarskom kralju Ludoviku Velikom.^[1] 1373. godine sa bosanskim kraljem Tvrtkom je napao i podelio državu Nikole Altomanovića, nakon čega postaje jedan od najmoćnijih srpskih velmoža.

1375. godine Lazar Hrebeljanović je okončao crkvenu šizmu sa Carigradom iz vremena cara Dušana, i stekao priznanje za srpsku crkvu od strane Vizantije.^[2] On je postigao sporazum sa carigradskom patrijaršijom odričući se prava Srba na carsku titulu, a zauzvrat je Vizantija priznala srpsku patrijaršiju.^[1] 1378. godine crkva je izrazila snažnu podršku velmoži Lazaru Hrebeljanoviću i krunisala ga za kneza.^[2]

Knez Lazar je uspešno odbio nekoliko osmanlijskih upada u Srbiju tokom 1380-ih godina. Poginuo je u bici na Kosovu 1389 godine. Nakon bitke dolazi do dinastičke borbe za prevlast između njegovog zeta Vuka, koji je nastavio da se bori protiv Turaka, i udovice Milice i maloletnog sina Stefana, koji su se priklonili Turcima i učinili Srbiju vazalnom.

U narodnoj epici je postao jedna od vodećih ličnosti kosovskog kulta. Srpska pravoslavna crkva ga slavi kao svetog cara Lazara.

Glavni članak: Milica Hrebljanović

Lazar Hrebljanović je rođen u Prilepcu kod Novog Brda, od oca Pripca, logoteta cara Dušana. Tokom 1360-ih Lazar je boravio na dvoru cara Uroša sa beznačajnom dvorskom titulom.^[3] On je bio u službi cara Dušana i cara Uroša kao stavilac.

Oženio se Milicom, ćerkom kneza Vratka koji, izgleda^[4], vuče porijeklo od Nemanjića (od Vukana Nemanjića, preko Dmitra i Vratislava do Vratka). Lazar i Milica su imali tri sina (Dobrivoj, Stefan i Vuk) i pet kćeri (Jelena, Mara, Dragana, Teodora i Olivera). Ćerke su udavali za okolne gospodare, čime je jačao dinastički uticaj.

Sinovi su mu bili:

• Dobrovoj (umro kao malo dete)
• Stefan (1377 — 1427)
• Vuk (1379—1410)

Ćerke su mu bile:

• Mara(1355—1426), udata za Vuka Brankovića oko 1371. godine^[5][6][7]
• Jelena (?—1443), udata prvo za Đurđa II Balšića oko 1386. godine^[5][7], potom za Sandalja Hranića 1411. godine
• Dragana^[6][8] (?—?), udata za Jovana Šišmana ili njegov sina Aleksandra, oko 1386. godine^[6]
• Teodora (Jelena) (?—pre 1405)^[8] udata za Nikolo II Gorjanskog, oko 1387. godine^[5][7]
• Olivera (oko 1378^[5] — 1443^[8]/1444^[5]), udata za Bajazita 1390. godine

Od vremena Vukašinovog krunisanja 1365. godine on odlazi sa dvora i poput ostalih počinje da formira svoju oblast.^[3] Od tada nosi i titulu kneza.^[3]

Lazar Hrebeljanović se do četrdesete godine razvio u veštog političara koji je uspeo da se poveže sa mnogobrojnom sitnom vlastelom.^[4] Isticao je svoju povezanost sa Nemanjićima time što je izgleda njegova žena Milica bila iz Vukanove loze, a svoju ćerku Maru je udao za Vuka Brankovića.^[4] Odnosi sa zetom su mu bili veoma dobri i tesno su sarađivali.^[4]

Jedan od zetova kneza Lazara je bio i čelnik Musa.^[9]

Glavni članak: Bitka na Kosovu (1369)

Bitka na Kosovu 1369. godine je bila bitka između starog srpskog plemstva iz Raške i novog plemstva koje držalo novoosvojene južne oblasti Dušanovog carstva. Novo plemstvo je postalo veoma moćno, a tokom vladavine cara Uroša braća Mrnjavčevići, Vukašin i Uglješa, su postali najjača kuća u Srpskom carstvu, jači čak od samog cara.

Kod tvrdog grada Zvečana, koji je držao Nikola Altomanović, je došlo do obračuna između dve sukobljene frakcije u borbi za Dušanovo nasleđe. Sa jedne strane su bili braća Mrnjavčevići, a sa druge car Uroš Nejaki i njemu lojalni vlastelini Lazar Hrebeljanović i Nikola Altomanović.^[4]

Kada je Lazar Hrebeljanović video da je vojska koju vodi Vukašin mnogo jača i spremnija za ovu borbu, odlučio je da se izvuče, umesto da uludo pogine.^[4] Od svoje vojske je izvukao ono što je iole vredelo dok je deo vojske jednostavno ostavio.^[4] Kada se izvukao iz bitke ostavio je Nikolu Altomanovića sa svojom malom vojskom, koji se još uvek hrabro borio.^[4] U tome momentu mu se učinilo da je karijera Nikole Altomanovića završena i da će poginuti na Kosovu.^[4] Fajrić ocenjuje da se ostavljanjem Altomanovića u nemilosti Lazar "uspeo rešiti barem jednog konkurenta u borbama za teritorije."^[4]

Tokom boja na Kosovu, Mrnjavčevići su uspeli da zarobe cara Uroša i nateraju ga da proglasi Vukašina Mrnjavčevića svojim prestolonaslednikom.^[4]

Nakon bitke o Nikoli Altomanoviću se jedno vreme nije čulo ništa pa se može pretpostaviti da je bio ranjen i da se u nekom od svojih zabitih zamaka lečio. Za to vreme, od njega se ocepljuju veliki delovi teritorija, kao i deo njegove vlastele.^[4] Ovu priliku da nešto zgrabi prvi je iskoristio Lazar Hrebeljanović oduzevši od Nikolinih teritorija Rudnik, koji je nesumnjivo najbogatije mesto koje je ovaj držao (1369).^[4]

Glavni članak: Marička bitka

1371. godine dolazi do pogibije najuticajnijih Mrnjavčevića na Marici, i smrti cara Uroša. Propašću suparničkih gospodara Mrnjavčevića, Lazar je naglo ojačao.^[3] Nekadašnje Dušanovo carstvo se raspada na sastavne delove, među velmožama dolazi do borbe za nasleđe. Lazar i njegov zet Vuk su u ovom rasulu proširili svoje oblasti na račun Mrnjavčevića.^[10] "Jer im je knez Lazar uzeo Prištinu i Novo Brdo, kao i mnoga druga obližnja mesta" (Mavro Orbin).^[3] Najbogatiji rudnik na Balkanu Novo brdo je pripao knezu Lazaru Hrebeljanoviću, a Vuku Brankoviću Priština, gde je smestio svoju prestonicu. U vreme nakon maričke bitke, prema navodima Marka Orbinija, Nikola Altomanović je pokušao da ubije Lazara, ali je omanuo.^[11]

Glavni članak: Nikola Altomanović

Oko 1373. godine knez Lazar je postao ugarski vazal.^[1] Tokom 1373. godine udružena vojska kneza Lazara, Vuka Brankovića, bosanskog bana Tvrtka i ugarskog kralja Ludviga, napala je najmoćnijeg srpskog oblasnog gospodara, župana Nikolu Altomanovića i veoma brzo zaposela njegove zemlje.^[3] Altomanović se zatvorio u Užicu, i nakon opsade su ga ubedili da se preda. Kada se predao, Lazar ga je dao svojim ljudima, koji su ga oslepeli.^[11] Altomanović nakon toga navodno odlazi u manastir, i uskoro nestaje sa istorijske pozornice.^[11] Tvrtko i Lazar podelili su njegovu oblast - Tvrtko je uzeo zapadni, a Lazar istočni deo, sa bogatim Rudnikom i Užicem.^[12]

Glavni članci: Moravska Srbija, Bitka na Dubravnici i Bitka kod Pločnika

Nakon pogibije Mrnjavčevića na Marici i likvidaciji Nikole Altomanovića, tri kuće su naglo ojačale: Brankovići, Balšići i Lazar.^[12] Izgleda da je Lazar postao najmoćniji među njima jer je držao Novo Brdo, najbogatiji Rudnik u Srbiji.^[1] Lazareva nadmoć je potvrđena i nešto kasnije kada je uz Vukovu pomoć preuzeo oblasti Radiča Brankovića (Braničevo).^[3]

1375. godine Lazar je postigao mir sa carigradskom patrijaršijom odričući se prava Srba na carsku titulu, a zauzvrat je Vizantija priznala srpsku patrijaršiju i autokefalnost crkve.^[1] Lazar je u mjestu zvanom Ravanica, kod Ćuprije, oko 1375. podigao svoju zadužbinu manastir Ravanica, kojoj je dodelio vlastelinstvo sa 146 sela i 2 zaseoka, u kojima je živelo i radilo potčinjeno stanovništvo (sebri).

1378. godine crkva je izrazila snažnu podršku Lazaru Hrebeljanoviću i krunisala ga za kneza, sa punom titulom "Gospodar Srba i Podunavlja Stefan knez Lazar, samodržac svih Srba."^[2] Iako nije proglašen kraljem ili carem, elementi njegove titule su sugerisali nasleđe države Nemanjića.^[2]

1381. godine u bici na Dubravici pogranična vlastela kneza Lazara je odbila otomanske pljačkaške odrede koji su prvi put napali njegovu državu. 1382. godine, kada je ugarski kraj Ludovik I. Veliki umro, knez Lazar Hrebeljanović je bio već dovoljno ojačao da prekine vazalstvo.^[1] Te godine je pokušao da osvojio Beograd i Golubac, dve glavne tvrđave na Dunavu od Ugara, ali nije uspeo.^[1]

Lazarevom snaženju je doprinelo što se njegova teritorija nalazila najsevernije od srpskih oblasti, što ga je do sredine 1380-ih poštedelo jačih turskih upada.^[1] U njegovu oblast su dolazile izbeglice sa juga, čime je dobio radnu snagu i vojnike.^[1] Do 1386. godine dvojica oblasnih gospodara, Vuk Branković i Đorđe II Balšić, su priznali Lazarevu vlast.^[2]

1386. godine sam knez Lazar je predvodio vojsku kada su Turci suzbijeni kod Toplica, u bici kod Pločnika. Postoji mogućnost da je iste godine nakon bitke prihvatio tursko vazalstvo.^[13] Nakon bitke kod Bileće 1388. godine, u kojoj je vojvoda Vlatko Vuković pobedio Turke koji su napali Bosnu, knez Lazar odbija (ili prekida) vazalstvo prema sultanu.^[13] Zbog ove nepokornosti sultan Murat pokreće veliku kampanju protiv njega, a Lazar se povezuje sa okolnim gospodarima Vlatkom Vukovićem i Vukom Brankovićem radi odbrane od Turaka.

Glavni članak: Bitka na Kosovu (1389)

Knez Lazar Hrebeljanović je vodio srpsku vojsku u bici na Kosovu polju 15. juna^[14] 1389. godine, u Zemlji Brankovića, kod Vukove prestonice Prištine.^[15]

Kosovskom gospodaru Vuku Brankoviću su u pomoć došle snage dveju susedih oblasti, Kneževine Srbije i Kraljevine Bosne, kao i lokalne albanske snage.^[16][17][18] Srpske snage je vodio knez Lazar Hrebeljanović, a bosanske vojvoda Vlatko Vuković. Obe strane pretrpele su velike gubitke, ali je osvajačka turska armija poražena kao nikad do tad. Dvojica od trojice otomanskih zapovednika su stradali. Ubijen je čak i sultan Otomanskog carstva Murat I, kao i njegov sin Jakub. Tokom bitke pao je i srpski knez Lazar Hrebeljanović.

Prema Mavru Orbiniju, tok bitke je u početku išao u srpsku korist, ali dok je knez menjao konja izgubi ga vojska iz vida i odjednom svi pomisle da je poginuo. Toga momenta počne panika i opšte rasulo koje kasnije ni knez nije mogao da zaustavi. Stoga je bio prisiljen i sam da potraži spas u bekstvu, ali mu konj upadne u neku rupu gde ga Turci kasnije nađu i zarobe. Nešto kasnije u turskom logoru kneza Turci i ubiju tako što mu odseku glavu.^[3]

Kosovska bitka je bila jedna od najvećih bitaka u 14. veku i jedina ikad u kojoj je pao sâm osmanski sultan.^[19] Nakon bitke, Srbi su poslali na zapad Evrope vest o potpunom porazu Turaka na Kosovu polju.^[20][21]

Knez Lazar je prvobitno sahranjen nedaleko od poprišta bitke, u Prištini.

Glavni članci: Kneginja Milica, Stefan Lazarević i Vuk Branković

Nakon kosovske bitke u Srbiji se postavilo pitanje ko će biti naslednik kneza Lazara. U to vreme sinovi kneza Lazara, Stefan i Vuk, bili su maloletni i nisu mogli nikako da naslede njegovo mesto. S druge strane, bilo je sasvim neoubičajeno da vlast vrši kneginja Milica.^[3] Stoga je bilo sasvim za očekivati da novi vođa Srbije postane njen najmoćniji velikaš, Vuk Branković.^[3]

Vuk Branković je iz kolosalne bitke sa Turcima izašao kao pobednik i najmoćniji srpski oblasni gospodar.^[10] Ovenčan slavom, Vuk je proširio svoju titulu, dodeljujući sebi vladarsko ime Stefan,^[10] koje je bilo simbol krune Nemanjića.^[22] Time je jasno izrazio pretenziju na nasleđe nemanjićke države. Njegov međunarodni ugled i status bio je nesporan, njega su i Dubrovčani i Mlečani primali kao glavnog među srpskom gospodom.^[23]

Slično je mislio i Ugarski kralj koji je samo tri nedelje nakon bitke, 7. jula iste godine, poslao svoga moćnog velikaša Nikolu Gorjanskog kod Vuka Brankovića na pregovore^[3] o stvarima koje su na korist vašu i raške zemlje, pri čemu je unapred aminovao svaki dogovor koji postignu.^[23] Bilo je očigledno da Ugari smatraju Vuka za novoga vladara u Srbiji.^[3] Sadržaj pregovora se ne zna, ali se može pretpostaviti da je ugarski kralj želeo da Srbiju zadrži kao vazala i da se o tome razgovaralo.^[3]

Glavni članci: Kneginja Milica i Stefan Lazarević

Ne želeći da prizna prevlast Brankovića, Lazareva udovica Milica je priznala osmansku vlast, a Moravska Srbija je postala vazalna zemlja. Njenu i Lazarevu namlađu ćerku Oliveru, poslali su u harem osmanskog sultana Bajazida I.

1393. godine kneginja Milica se zamonašila i uzela ime Jevgenija, ali je i nakon toga nastavila da se bavi državničkim poslovima.

Oko 1392. mošti kneza Lazara prenesene su iz mitropolitske crkve u Prištini u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu, gdje su položene u hram Vaznesenja Hristova. Knez Lazar je proglašen za sveca, a tada nastaje i Žitije svetog kneza Lazara (između 1393 i 1398) nepoznatog autora. U vrijeme seobe Srba 1690. Lazareve mošti su prenesene do Sentandreje u Ugarsku, a kasnije u fruškogorski manastir Vrdnik (Nova Ravanica). Godine 1942. su prenešene u Sabornu crkvu u Beograd. Lazareve mošti su 1988. vraćene u Ravanicu.

Glavni članak: Kosovski mit

Srpski patrijarh Danilo III (1390—1396) je nakon Lazareve pogibije svojim pisanjem radio na stvaranju kulta kneza Lazara i kosovskog mita.

U srpskom folkloru je knez Lazar poznat kao car Lazar. Ciklus epskih pjesama veliča njegovu legendarnu mučeničku smrt sa središtem u historijskoj jezgri stvarnog događaja Kosovske bitke. Sa razvojem kosovskog kulta, Lazar Hrebeljanović postaje uzor svetog vladara koji je kao mučenik dao svoj život u borbi za veru i tako postao žitelj nebeske Srbije .

Prema ovom mitu, bitka na Kosovu polju 1389. godine je bila stradanje, koje ima dublji duhovni uzrok: „Car Lazar“ se svesno opredelio za „nebesko“ umesto „zemaljskog“ carstva.^[24] Knez Lazar Hrebeljanović je u kosovskom boju svesno žrtvovao svoje "zemaljsko carstvo" da bi zadobio carstvo nebesko. Knez Lazar je time postao ovaploćenje svih onih koji su se borili za odbranu hrišćanstva i postao svetitelj, čiji primer treba slediti.^[25] Njegov izbor je Srbe učinio „nebeskim narodom“, narodom izabranim od Boga.^[26] U narodnoj pesmi Kneževa večera vrši se povezivanje kneza Lazara sa Isusom Hristom.

Primarni izvori:

• Žitije svetoga kneza Lazara
• Konstantin Filozof, „Žitije despota Stefana Lazarevića“

Naučni radovi:

• Svetozar Radojčić, „Portreti srpskih vladara u srednjem veku“ (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama), Beograd, 1996. ISBN 86-80879-07-X
• Georgije Ostrogorski, „Istorija Vizantije“ (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd, 1993.
• Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982.
• Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“, Oxford, 1991. ((en))
• Željko Fajfrić, Veliki župan Nikola Altomanović, Internet izdanje, 2000.
• John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, The University of Michigan Press, 2009.[1]

• Bitka na Kosovu (1369)
• Kosovska bitka
• Kosovski mit
• Vuk Branković
• Stefan Lazarević

Lazar Hrebeljanović na Wikimedijinoj ostavi

• „Srbija kneza Lazara“^{[mrtav link]}, dr Miladin Stevanović, Večernje novosti, feljton, 2005.
• „Knez Lazar i kosovski zavet“ Arhivirano 2009-07-04 na Wayback Machine-u, Večernje novosti, feljton, 2007.
• Žitije svetog velikomučenika Lazara, cara srpskog Arhivirano 2012-12-28 na Wayback Machine-u
• Fotografija Lazarevih moštiju
• Arhiv srpske srednjovekovne baštine Arhivirano 2012-04-07 na Wayback Machine-u