Jelena Balšić
Datum rođenja	oko 1366 - 1371.
Mesto rođenja	Prilepac (Kneževina Srbija Lazara Hrebeljanovića)
Datum smrti	1443.
Mesto smrti	ostrvo Beška (Beška gorica) na Skadarskom jezeru (Srpska despotovina)
Grob	crkva sv. Bogorodice , na ostrvu Beška (Beška gorica) na Skadarskom jezeru
Titula	Gospodarica Zete do 1403. i vojvotkinja od Huma (od 1411 -1435 ) u Kraljevini Bosni
Period	Zeta ? — 1403 ; vojvodstvo Huma (u Kraljevini Bosni) 1411 — 1435 .
Naslednik	u Zeti , Balša III Balšić
Poreklo
Dinastija	Lazarevići Balšići Šablon:KOSAČE
Otac	knez Lazar Hrebeljanović
Majka	Milica Hrebeljanović
Porodica
Supružnik	Đurađ II Stracimirović Balšić / Sandalj Hranić (od decembra 1411)
Deca	Balša

Jelena Balšić (kasnije Hranić, devojačko Lazarević, Prilepac, između 1366. i 1371^[1] — mart 1443), srpska srednjovekovna spisateljica, kćer kneza Lazara i kneginje Milice, udata 1386. za Đurđa II Stratimirovića Balšića, vladara Zete, koji je preko majke bio u srodstvu sa Mrnjavčevićima i isticao svoju nemanjićku tradiciju.

Muž joj je poveravao diplomatke poslove. Posle njegove smrti (1403.) pomaže sinu Balši III u upravljanju zemljom i da ratuje sa Mlečanima. Kada su Mlečani zahtevali da dođe do zaključenja mira 1409. i Balša dođe u Mletke, umesto sina odlazi Jelena i prima na sebe svu krivicu za rat.

Preudala se 1411. za bosanskog velikog vojvodu Sandalja Hranića, gospodara Huma, sa kojim nije imala dece.

Posle smrti sina Balše III u Zeti je 1440. sagradila Bogorodičinu crkvu u Gorici (Brezovici-Bešci), ostrvu na Skadarskom jezeru i odredila je sebi za grob.

U Dubrovniku (1427-1440) i na Beški (1441-1443) Jelenu je često posećivala najmlađa sestra princeza Olivera, udovica sultana Bajazita I. Smatra se da je Olivera tada u Zeti obavljala i neke tajne diplomatske poslove u ime njihovog sestrića despota Đurđa Brankovića, tadašnjeg vladara Srbije.

Oko 1440. vodila je prepisku sa svojim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem, koja svedoči o njenim duhovnim interesovanjima i znatnom književnom daru. Njena 3 pisma (prvo je u celini uništeno) i svoja tri odgovora uvrstio je Nikon u zbornik namenjen goričkoj grobnoj crkvi, danas poznat kao Gorički zbornik. Iako udaljena od moravske Srbije, sa središtem u Zeti i skadarskim manastirima, Jelena Balšić nastavlja monašku duhovnost i monašku književnost moravskog književnog kruga koji se bio ugasio sa Inokom iz Dalše. Njena pisma (naročito drugo, pod naslovom Opisanije bogoljubno) predstavljaju visok domet srpske epistolarne književnosti, sa vešto upotrebljenim retorskim figurama, uzvišenog stila i duboko lična, ali odmerena i prirodna u izrazu.

Kao treća ćerka, Jelena je odrasla na dvoru svog oca, kneza Lazara, i majke, kneginje Milice, koja je pripadala bočnoj liniji Nemanjića ( pošto je njen otac, knez Vratko, bio direktan potomak Vukana, najstarijeg sina Stefana Nemanje ). Pored Jelene, oni su imali još sedmoro dece. Kao veliki ljubitelj knjige i obrazovana osoba, nazivana je „Učena“. U Zeti će je zvati i „gospođom Lenom“.

Udala se za znatno starijeg, Đurađa II Stracimirovića Balšića, gospodara Zete (koji je na taj način učvrstio veze sa srpskom vladajućom porodicom, s obzirom da mu je majka Milica bila ćerka kralja Vukašina Mrnjavčevića ). Na svom dvoru, u Ulcinju, Jelena se posvetila podizanju i vaspitavanju dece. Boravili su i u Baru , gde je zetski gospodar takođe imao konak i kovnicu novca. Nova sredina se razlikovala od njenog rodnog kraja: ma koliko poslovenjeno, gradsko stanovništvo u Ulcinju i Baru je bilo većinom katoličko i vezano za svoje romansko poreklo (kao, uostalom, u svim primorskim gradovima Donje Zete). Bila je poznata kao pokrovitelj i zaštitnik svih pravoslavnih crkava u svojoj državi, a hroničar opisuje da je bila „visoka stasa, tanka struka, mlječnobelog duguljastog obraza, zlatne kose, sa dijademom povrh čela i sa mnogobrojnim brilijantima i safirima“.

Đurađ II sklapa mir sa Turcima 1386. godine, ali ne jenjavaju stara neprijateljstva porodice Balšić sa bosanskim kraljem Tvrtkom I. Njen muž ne učestvuje u sukobu na Kosovskom polju 1389. godine (bez obzira na njegovo srodstvo sa knezom Lazarom i Vukom Brankovićem ). U to vreme se nalazio u Budvi (početak jula), a na poziv gradske vlastele posećuje Dubrovnik, u avgustu 1389. godine. Poraz srpske vojske na Kosovu i očeva smrt, prvi je u nizu tragičnih događaja i nevolja koje će pratiti Jelenu u Zeti. Bila je svedok nastojanja Vuka Brankovića (vladao je i severoistočnim delovima današnje Crne Gore koji su pripadali staroj Raškoj, a porodici Branković će vladati tim krajevima, do 1455.) da na štetu Balšića proširi posede do obala Jadranskog mora. Posle unutrašnjeg razdora u državi i odmetanja vlastelinske porodice Crnojevića 1392. godine, njenog supruga, Đurađa II, Mlečani i Dubrovčani nazivaju samo „gospodarem Ulcinja“. Turci koriste unutrašnji sukob i privremeno prodiru do Primorja. Jelena uzaludno traži pomoć od Mlečana, kada je Đurađa na pregovorima zarobio paša Jagit-beg (učesnik Kosovske bitke). Radič Crnojević uspeva od Balšića da otme Budvu i okolinu Kotora ( 25 maja 1396. poginuće u sukobu sa vojskom Đurađa II). Potom Budvu preuzima bosanski vojvoda Sandalj Hranić i privlači na svoju stranu Paštroviće (inače sledbenike Crnojevića). Jelena je bila svedok kada je Đurađ II od Turaka preoteo gradove Skadar, Drivast i Sv. Srđ, ali i olako predao (14. aprila 1396.) iste gradove sa okolnom teritorijom Mlečanima, uz godišnju proviziju od 1000 dukata. Iste godine došlo je do imenovanja njenog muža za kneza Hvara i Korčule.

Godinu dana pre smrti svog supruga Đurađa II , Jelena je imala priliku da ugosti svog brata Stefana. Naime, nakon poraza Bajazita kod Angore, 28. jula 1402. godine, iz Carigrada se, morskim putem, sa titulom despota u svoju zemlju vraćao Stefan Lazarević. Iskrcao se u Baru, pa preko Skadra i mletačkih poseda prešao u Srbiju, putem koji je vodio u Žiču. Pritom je izbegavao zasede Brankovića, a pratio ga je vojni odred iz Zete.

Posle smrti supruga, 1403. godine u Ulcinju, Jelena je pomišljala da se zamonaši, ali pošto je njen sin Balša III sa samo sedamnaest godina preuzeo vladanje državom, odustala je od toga. S beskrajnim žarom i energijom borila se za očuvanje Zete, prvenstveno od mletačke ekspanzije. Balši III i njegovoj majci „gospođi Leni“ bila je strana sitna politika Đurđa II, koji je Mlečanima doslovno poklonio strategijski važna i plodna mesta u skadarskom kraju. Na zemaljskom saboru u Baru, koji je sazvala početkom 1404. godine, potvrdila je (zetskim i arbanaškim velikašima, pravoslavnim i katoličkim velikodostojnicima) da postavlja na presto svog sina Balšu, kao i da će mu do njegovog punoletstva pomagati u upravljanju državom. Takođe, predložila je da se poništi ugovor kojim su Skadar i okolni gradovi ustupljeni Mletačkoj republici, za šta je dobila podršku. Jelena se oslanjala na svog brata, srpskog despota Stefana, a njen sin Balša III je više od polovine svoje vladavine ratovao sa Mlečanima (Prvi i Drugi skadarski rat). Veran poukama svoje majke, zetski gospodar je pred Mlečanima u doba mira istupao kao zaštitnik starih prava srpskih crkava, skromno ih pomažući, koliko je to bilo u njegovoj moći.

Godine 1405. Balšići gube Ulcinj (dvor), Bar i Budvu (koji gradovi su sami priznali mletačku vlast). Jelena je prinuđena da se sa sinom privremeno skloni u tvrđavu Drivast, dok i ona nije pala pod vlast Republike. Za ratnih godina Jelena je sa sinom prebegla u Gornju Zetu, često menjala boravište i između ostalih imala privremene dvorove u predelima oko Skadarskog jezera, (Berislavcima u Podlužju i Godinje u Crmnici). Njihova je borba bila gotovo gerilska i često su menjali položaje. Učestvovala je u kupovini oružja i podsticala krijumčarenje soli u solanama, samo da obori Mlečanima cenu i pokvari im posao. U Veneciji je 29. oktobra 1409. sama vodila pregovore sa Republikom, preuzimajući na sebe odgovornost za ratno stanje u Zeti. Diplomatske pregovore u Dubrovniku vodila je i sa humskim vojvodom Sandaljom Hranićem, još dok je njen prvi muž bio živ. Posle toga, vojvoda je prestao da napada Zetu. Nije je napadao ni kada je njen sin Balša započeo rat sa Mlečanima.

Pošto je njen sin sa vojskom, 1410. godine, krenuo na Skadar, pustošeći njegovu okolinu i opsedajući gradsku tvrđavu, Jelena se u decembru 1411. udaje za bosanskog humskog vojvodu, Sandalja Hranića (napustio je svoju dotadašnju, drugu ženu, Hrvojevu sinovicu, Katarinu. Interesantno da je prva žena Sandalja Hranića, Jelena (? - 1402). bila udovica Radiča Crnojevića, odmetnutog od vladara Zete i neprijatelja njenog prvog muža Đurađa II Balšića (Radič je i nastradao u oružanom sukobu sa vojskom Balšića još 1396). Ovim brakom svoje majke, Balša III pored ujaka, Stefana Lazarevića, dobija jako savezništvo i sa Kosačama. Jelena u Bosni prima vesti (1412.) da je njen sin u Zeti uspeo da osvoji Ulcinj, Bar (koji je proglasio za svoju prestonicu) i Stari Grad (Budvu). Nastavila je sa diplomatskim aktivnostima, pa na dvoru u Budimu prisustvuje saboru vladara i velikaša, kao vojvodina žena.

Predosećajući svoj kraj, dok su njegovi ljudi tokom drugog rata pregovarali u Mlecima (pozajmivši novac od Ratačke opatije), krenuo je Balša III za Srbiju, svom ujaku Stefanu Lazareviću. Umro je u despotovom dvoru, u Beogradu, 28. aprila 1421. godine i tamo je sahranjen. Balša nije imao muškog naslednika, a jedan sin rođen 1415. godine umro je u ranom detinjstvu. Majka Jelena Hranić određena je za jedinu nasledicu Balšine imovine. Balšina udovica Bolja sa dvije maloletne kćeri, sklonila se kod roditelja, u Danj. Starija Jelenina unuka, imenom takođe Jelena, 1424. godine (sa 17 godina) udaće se za bosanskog velikog vojvodu Stefana Vukčića Kosaču, a mlađa unuka, Teodora, za bosanskog velmožu Petra Vojsalića. U prvo vreme posle smrti zetskog gospodara, kao da niko nije vodio računa o tome – da je svojom poslednjom voljom Balša III – zaveštao državu u amanet despotu, Stefanu Lazareviću (Stefanu Visokom) i da je Zeta ponovo bila u sastavu Srbije. Zato je Jelenin brat, morao završiti rat (u opštem rasulu posle smrti gospodara Zete) i od Mlečana povratiti izgubljene posede Balšića.

Jelena je ponovo postala udovica 1435. godine i napustivši humske predele, vratila se u Zetu. Savremenik je novih burnih događaja u Despotovini Srbiji, od 1441– 1443. kada je bratanac i naslednik njenog poslednjeg supruga Sandalja Hranića - humski vojvoda Stefan Vukčić Kosača (u savezu sa Stefanicom Crnojevićem) sa vojskom upao u Zetu i osvojio trg Podgoricu, Medun i Soko (štitarski) u Gornjoj Zeti i Bar u Donjoj Zeti.

Jelena se nikad nije zakaluđerila, za razliku od svoje majke Milice. Uspomene iz mladosti vezivale su Jelenu za opustele pravoslavne crkve rasute po ostrvcima i obali Skadarskog jezera. Na ostrvu Beška (Beška gorica) obnovila je zapuštenu crkvu sv. Đorđa i u njenoj blizini podigla crkvu sv. Bogorodice, sa željom da je u njoj sahrane. Ostarela supruga dvojice vladara, žena diplomat, sada više misli o vrednostima koje „nisu od ovoga sveta“. Nikon Jerusalimac, Jelenin lični ispovednik, sastavlja za svoju gospodaricu Gorički zbornik (1441-1442).

Jelena je umrla 1443 . godine. Sahranjena je u crkvi sv. Bogorodice, na ostrvu Beška (Beška gorica). Te godine, Bar (nekada prestono mesto njenog sina) po treći je put pao u ruke Mlečana, koji su ga držali narednih 128 godina, sve do turskog osvajanja. Tokom vidovdanskih svečanosti, deo Jeleninih mošti je vraćen u rodni Kruševac.

Od 2007. godine uvedena je Nagrada za književnost „Jelena Balšić“.

• Dve poslanice Jelene Balšić i Nikonova Povest o jerusalimskim crkvama i pustinjskim mestima, prevod Đorđe Trifunović, “Književna istorija”, V, 18, Beograd 1972, str. 289–327.
• Testament Jelene Balšić; Druga Jelenina poslanica Nikonu Jerusalimcu; Treća Jelenina poslanica Nikonu Jerusalimcu. U: „Spisi o Kosovu“, priredila Milica Grković, Beograd, Prosveta, SKZ, 1993, Stara srpska književnost u 24 knjige, knj. 13.

• Č. Mijatović: Gospođa Jela Balšićka, kći kneza Lazara. Otadžbina 1882 knj.9—10 i Srpski pregled 1895.
• Tekst akademika SANU Đorđa S Radojičića, profesora Filozofskog Fakulteta u Novom Sadu za Enciklopediju Jugoslavije, JLZ Zagreb 1980. godine
• Grupa autora: Istorija Crne Gore, Titograd,1970.godine - knjiga 2, tom 2; Izdanje Redakcije za istoriju Crne Gore.
• Milenko Ratković: Bar kroz vjekove, NIP Pobjeda - Podgorica, 2000. godine.
• Dimitrije Bogdanović: Istorija stare srpske književnosti, Beograd, SKZ, 1980.
• Đorđe Trifunović: Kratak pregled jugoslovenskih književnosti srednjega veka, Beograd, Filološki fakultet Beogradskog univerziteta, 1976.
• Dejan Mihailović: Vizantijski krug (Mali rečnik ranohrišćanske književnosti na grčkom, vizantijske i stare srpske književnosti), Beograd, „Zavod za udžbenike“, 2009, str. 82.

• Jelena Balšić: Otpisanije bogoljubno
• Dinastija Lazarevića