Antonio Lucio Vivaldi[anˈtɔːnjo ˈluːtʃo viˈvaldi] (Mleci, 4. marta 1678. – Beč, 28. jula 1741.), talijanski kompozitor i violinist.[1] Venecija je u vrijeme rođenja Vivaldija bila jedan od najuzbudljivijih evropskih gradova, gdje su posjetioci iz mnogih evropskih zemalja dolazili na venecijanske proslave, karnevale, umjetničke izložbe, a iznad svega da poslušaju najnoviju muziku tog vremena.[2][3]
Vivaldi je široko priznat kao najvažniji predstavnik baroknog instrumentalnog koncerta, koji je usavršio i popularisao više nego bilo koji od njegovih savremenika.
Bio je jedan od najznačajnijih kompozitorabaroknemuzike uz Johanna Sebastiana Bacha i Georga Friedricha Händela i jedan od najboljih violinista svog vremena kao i veliko ime italijanskog baroka.
Nakon što se po Evropi pročulo za njegovo muzičko majstorstvo bio je pozivan širom kontinenta da izvodi svoja mnogobrojna muzička djela pa je zbog toga mnogo putovao.
Dublje razumijevanje njegove muzike počinje kroz shvatanje da je u poređenju sa Bachom pa čak i Händelom bio najprogresivniji barokni muzičar.[4]
Njegov opus obuhvaća 417 koncerata za solističke instrumente i orkestar, 61 končerto grosso, 23 simfonije, 46 opera (npr. L'Olimpiade), 38 kantata, oratorijJuditha Triumphans i duhovnu muziku.
Najpoznatija su njegova Četiri godišnja doba, u kojima su savršeno tonski slikani detalji iz prirode.
Iako je komponovao mnogobrojna muzička djela i zaradio mnogo novca ipak je na kraju umro kao siromašan čovjek u Beču 28. jula 1741. u 63. godini života.
Nakon smrti pao je u skoro potpuni zaborav, a tek 1926. počinju se otkrivati njegova muzička djela, dokumenti, pisma i fakti. Od tada skoro da ne prođe godina, a da se nešto novo ne otkrije vezano uz ime ovog slavnog baroknog kompozitora.[5]
Biografija
Otac mu je bio violinista u crkvenom orkestru u venecijanskoj Bazilici sv. Marka i njegov prvi učitelj pa je veoma rano naučio vještinu sviranja violine. Zbog svoje crvene kose dobio je nadimak ”crveni sveštenik” (Il Prete Rosso). Nema mnogo detalja o njegovom ranom životu, ali je poznato da je imao tri sestre i dva brata. Godine 1703. roditelji ga šalju u školu za katoličke sveštenike.[6] Nije prošla ni godina dana od njegovog novog poziva kad je zbog zdravstvenih razloga odlučio da zatraži da bude oslobođen svešteničke dužnosti održavanja mise. Po njegovom sopstvenom navodu žalio se na nelagodan bol u grudima što bi moglo ukazivati na anginu pektoris ili astmatični bronhitis.
Ovi isti zdravstveni problemi nisu ga spriječili da putuje širom Evrope i komponuje mnogobrojna muzička djela. Njegovi savremenici su govorili da je mladi Antonio Vivaldi iznenada znao na kratko da prekine misu da bi zapisao svoju novu muzičku ideju.
Ovo sve ukazuje na to da je velika mogućnost da je Vivaldi postao katolički sveštenik protiv svoje volje i da su njegovi siromašni roditelji ovo vidjeli kao jedini način da njihov sin dobije besplatno školovanje.[7] Odmah nakon njegovog započinjanja svešteničkog poziva 1703. Vivaldi je bio imenovan za učiteljavioline u sirotištu - Ospedale della Pietà. Tako je Vivaldi nakon napuštanja oltara započeo novu životnu karijeru pomirujući muziku i religiju.
Ospitale della Pietà u Veneciji gdje je Vivaldi komponovao i dirigovao muziku za ženski orkestar
Ove institucije (Ospedali) su u Veneciji bile poznate kao mjesta gdje su bogati stanovnici ovog grada ostavljali žensku djecu iz svojih vanbračnih veza na starateljstvo tim istim institucijama.
Tu su također dolazila napuštena djeca kao i djeca iz siromašnih porodica. Iako su ovo zvanično bila ženska sirotišta ipak su bila lijepo namještena sa svojim vlastitim muzičkim orkestrima za koje će Vivaldi pisati muziku i lično dirigovati. Tu će i provesti najveći dio svog umjetničkog stvaralačkog života. Međutim, on nije jedini kompozitor za ove ženske orkestre, ali je komponovao najviše muzike istovremeno postajući slavan širom Evrope. Kroz cijelu svoju karijeru on je imao svoj izbor plemstva i najviših članova društva koji su plaćali za komponovanje njegovih muzičkih djela, a imao je i mogućnost korištenja najboljih izvođača. Bio je dovoljno poslovan da pokuša kontrolisati objavljivanje njegovih muzičkih djela, iako su zbog popularnosti mnoga bila objavljena bez njegovog pristanka. Kasnije u životu Vivaldi je imao problema sa glasinama da je imao seksualnu vezu sa jednom od njegovih učenica pjevanja. Zbog toga je bio ukoren od strane crkvenih vlasti. Nakon ovoga njegova italijanska karijera našla se u velikim problemima, pa je krenuo u Beč. Tamo umire gdje je bio sahranjen kao siromah 1741. iako je na vrhuncu svoje karijere sa njegovim objavljenim muzičkim djelima zaradio za udoban život.[5]
Muzičko stvaralaštvo
Kad je muzički direktor u OspedaluFrancesco Gasparini zbog zdravstvenih problema uzeo bolovanje 1713., Vivaldi je tad dobio priliku da komponuje duhovnu muziku. Tokom svoje daljnje karijere on je napisao dosta muzike za glas, sekularne kantate, serenate i Gloria u D-duru koja je postala naročito popularna. Tražeći priznanje kao kompozitor Vivaldi je 1711. dao da se objave mnoga njegova instrumentalna djela koja je komponovao za Pieta ženski orkestar.
Tu je objavljeno jedno od najznačajnijih muzičkih izdanja 18. vijeka, zbirka od 12 koncerata pod nazivom ”L’estro armonico Op. 3.” Objavljeni su u Amsterdamu, Holandija i raširili su slavu i uticaj Vivaldija širom sjeverne Evrope. Nakon što se dokazao instrumentalnim muzičkim djelima Vivaldi se dokazuje i u svijetu opere radeći kao kompozitor i impresario sa venecijanskim pozorištima San Angelo i malo kasnije sa San Moise. U to vrijeme je često putovao na relaciji Mantova-Rim tako da nije komponovao djela za ženski orkestar Pieta.[8] U periodu od 1718-1720 Vivaldi je u službi princa Filipa u Mantovi, a zvanična titula mu je”Maestro di Cappella da Camera.” [2] Godine 1723. dobija ponudu da komponuje dva koncerta za Pieta orkestar svakog mjeseca u narednih šest godina što će biti njegov redovni izvor zarade u ovom periodu. Od 1726-1728 vraća se u venecijansko pozorište San Angelo kao operski kompozitor gdje nastavlja da objavljuje zbirke instrumentalne muzike. Jedna od njih je i zbirka iz 1725. pod nazivom "Il cimento dell’armonia e dell’inventione Op. 8" koja uključuje čuveni koncert ”Četiri godišnja doba.”
Naredne godine ispunjene su putovanjima u Prag, vjerovatno Beč kao i drugim manjim evropskim centrima. Vivaldi ponovo dobija posao kao Maestro di Capella u Pieta, ali njegova česta putovanja i koncertne aktivnosti onemogućavaju ga da zadrži ovo mjesto nakon 1738. Zbog svoje niske popularnosti kod venecijanske publike odlazi u Beč gdje će komponovati brojne opere. Smrt Karla VI je međutim zatvorila pozorišta i Vivaldi je morao da rasproda svoje brojne koncerte da bi se izdržavao u Beču. Najvjerovatnije zbog bolesti i nedostatka novca nije se mogao vratiti u Veneciju pa je ostao u Beču gdje je i umro.[8] U muzičko stvaralstvo Antonija Vivaldija spadaju instrumentalna muzika i muzika za glas.
Njegova instrumentalna muzika može se podijeliti u tri oblika muzičkog izražavanja. Po “Ryom katalogu”, ne računajući izgubljene i nedovršene radove, dolazi se do brojke od ukupno 90 sonata, 478 koncerata, i 14 sinfonia.[2]
Muzika za glas Antonija Vivaldija uključuje 45 opera od kojih je 16 sačuvano u cjelosti, a 4 su nepotpune i kod kojih je izgubljen ostatak muzičkog materijala, 8 kraćih pozorišnih radova, 39 kantata, preko 60 djela duhovne muzike, uključujući tri oratorija.[2]
Koncerti
Vivaldijevi postojeći koncerti mogu se podijeliti u 6 grupa, u skladu sa njihovim instrumentacijama:
1. Solo koncerti (jedan solo instrument, orkestar žičanih instrumenata i continuo). Ukupno 327.
2. Dvostruki koncerti (dva solo instrumenta, orkestar žičanih instrumenata i continuo). Ukupno 45.
3. Koncerti za ansambl (više od dva solo instrumenta, orkestar žičanih instrumenata i continuo). Ukupno 34.
4. Koncerti za dva orkestra (žičanih instrumenata i solisti). Ukupno 4.
5. Kamerni koncerti (tri do šest solo instrumenata i continuo). Ukupno 22.
6. Koncerti za orkestar žičanih instrumenata i continuo. Ukupno 44.
Negdje oko 1710. godine kao rezultat vivaldijevog rada pojavljuju se novi elementi u koncertu: prisustvo instrumentalnih solo dionica, sklonost ka korištenju tri stavka u koncertu i upotrebi ritornella u 1. i 3. stavku.[2]
Opera
U Vivaldijevo vrijeme italijanska opera je bila manje mješavina njenih raznih sastavnih dijelova (muzike, glume, literature, plesa, scene i mašinerije) nego više kao labavi spoj gdje je dobra koordinacija izražena samo pripadnošću sveopće prihvaćenim normama ponašanja. Umjetnička samostalnost kompozitora i tekstopisca (librettista) je bila poštovana. Kompozitor nije mijenjao tekst, a pisac teksta nije uticao na muziku.[2]
Teme baroknih opera su većinom uzimane iz historije i mitologijeantičkog svijeta uz dodatne obrade. Srednjevjekovneromanse koje su bile osnova tekstova za Vivaldijeve opere "Orlando" i "Ginevra" bile su veoma popularne. Također su bile popularne opere zasnovane na egzotičnim temama u dalekim zemljama poput Amerike u operi "Motezuma" ili Kine u "Teuzzone." Muslimanski istok je isto tako bio popularan sto se da uočiti u operi "La verita in cimento." Iako su u samom početku opere u pet činova bile popularne, opere u tri čina nastavljaju po uzoru na Apostola Zena da budu obavezni dio muzičkog programa (ne računajući intermeca i balete ubačene između činova).
Radnje u njegovim operama su uglavnom bile o dvorskim intrigama, sukobima između ljubavi i časti ili strasti i pobožnosti i razrješavanje starih sukoba, a sve zaokruženo ljubavnim zapletima. Podjela uloga između recitativa i arije je potpuna: recitativi nose radnju naprijed dok arije i ostali stavci u operi umiruju radnju gdje misli i osjećaji dolaze
do određene tačke. Većinu likova u Vivaldijevim operama sačinjavaju: vjerna žena, zaljubljeni ratnik, osvetnička udovica, i surovi tiranin (što ih čini lakšim za prebacivanje u ariji iz jedne opere u drugu). U njegovim operama Rimljani su prikazivani u mnogo boljem svjetlu nego njihovi barbarski protivnici.[2]
Kantata
Glavni izvori Vivaldijevih kantata su dvije zbirke broj 27. i 28. iz Foa kolekcije. Njegove kantate su se obično sastojale od tri stavka: arija-recitativo-arija.[2]
današnje kantate ove vrste (za razliku od ostalih poetskih vrsta) koje se obično pred publikom izvode u noćne sate se zovu serenate
On je također mogao dodati da većina serenata ima uloge za grupe od 3-6 pjevača, a neke od njih uključuju i hor. Od njegove tri sačuvane serenate najzanimljivija je, a ujedno i najduža "La Sena festeggiante (Velika proslava na Seine)." [2]
Duhovna muzika za glas
Nijedno područje Vivaldijeve kreativnosti nije tako teško proučavati poput njegove duhovne muzike za glas. To je zato što se glavni dijelovi muzičkih djela, priroda teksta koji se koristi, veličina postavljenog djela i drugi elementi u muzičkom djelu pojavljuju u raznovrsnim oblicima.
Na primjer vesperspsalm može biti jedan dugotrajan stavak ("Beatus Vir" RV598), ili nekoliko stavaka ("Beatus Vir" RV597), njeno glasovno upotpunjavanje može biti solo glas ("Nissi Dominus" RV608), samo hor ("Laudate Dominum" RV 606), jedan ili dvostruki hor sa solistima ("Dixit Dominus" RV 594), djelo može biti capella ("Credidi" RV605), uključujući nezavisne instrumentalne dijelove kao u "Lauda Jerusalem" RV609. Najbolji način razlikovanja ovih muzičkih djela je da li su zasnovana na liturgijskom ili na neliturgijskom tekstu.
Po Ryom katalogu djela zasnovana na liturgijskom tekstu su: jedna cijela misa, odvojeni stavci "Kyrie", "Gloria" (dva puta) i "Credo" (2 puta), vespers muzika koju sačinjavaju odgovor "Domine ad adiuvandum," psalmi 69, 109 (dva puta), 110, 111 (dva puta), 112 (četiri puta), 113, 115, 116, 121, 126, 147, devet obabranih himni uključujući tri postavke "Salve Regina" i "Magnificat" u četiri slične verzije. Djela zasnovana na neliturgijskom tekstu su: oratorio "Judita triumphans," 12 solo moteta, 8 introduzioni, i 3 posebna muzička stavka od kojih je jedan (Aria de sanctis "Eja voces plausum date" RV 647) contrafactum od arije "Bench nasconda la serpe in seno" u operi Orlando.[2]
Muzički stil
Vivaldi je široko priznat kao majstor baroknog instrumentalnog koncerta kojeg je usavršio i popularisao više nego bilo koji njegov savremenik.
Raznovrsnost njegove muzike i dramatski efekti uzrokovali su dalji muzički razvoj prema onome što će kasnije biti poznato kao klasični stil.[4] Međutim, svaki pogled na njegovu muziku kao jedinstvenu "organsku" cjelinu mora se raspasti pred činjenicom da je sam Vivaldi posuđivao muzičke teme iz njegovih vlastitih mnogobrojnih muzičkih djela, koji kako po učestalosti tako i u sveprisutnosti u velikoj mjeri nadilaze ukupno prikazivanje muzičkog stvaralaštva Bacha pa čak i Händela. Do danas nije bilo sveobuhvatne studije ovog aspekta njegove muzike, iako su objavljeni vrijedni radovi na pojedinačnim slučajevima. Ovaj ogromni zadatak bi u principu zahtijevao ispitivanje svakog takta u svakom od više od 700 muzičkih djela. Pri tome bi bio otežan na svakom koraku od neizvjesnosti pri pravljenju hronologije, uzimajuċi još u obzir i redoslijed posuđivanja vlastitih muzičkih tema od strane samog kompozitora. Zahvaljujući svojoj violinskoj virtuoznosti za Vivaldija granice između muzičkih oblika izražavanja nisu bile prepreka. Zato je sa lakoćom stavke iz sonate prebacivao u koncerte, stavke iz koncerata u opere, radove iz duhovne muzike za glas u concerto medium. Binarni stavci su proširivani u ritornello oblik, a stavci iz ritornello oblika su izmijenjeni u ”da capo arije.[2] Vivaldijevi kinetički ritmovi, tečne melodije, veseli instrumentalni efekti, i produžene instrumentalne tehnike čine njegovu muziku jednom od najugodnijih za slušanje u svijetu baroka.[4]
Ugled i slava Antonija Vivaldija je više bila zasnovana na njegovim sposobnostima kao violinskog virtuoza nego kompozitora. Međutim, ipak se njegov uticaj proširio cijelom Evropom tako da su već drugi poznati kompozitori iz tog vremena poput [Albinonija i Dall’Abacio prilagodili svoj način komponovanja onom koji je za svog života ostvario Antonio Vivaldi. Njegov uticaj je očit kod drugih venecijanskih kompozitora poput braće Marcello, Alberto Gallo, Giovanni Platti koji su iskoristili Vivaldijev stil u instrumentalnoj muzici prebacivši je na klavijaturu. Također je to vidljivo i u radovima za harpsichordBaldassare Gallupi koji je bio nadahnut pisanjem muzike za violinu Antonija Vivaldija. I drugi kompozitori van Venecije poput Domenica Scarlattija i Giovannija Battiste Sammartinija su bili inspirisani koncertima Vivaldija.[9]
Godine 1802. Nikolaus Forkel pišući o ranoj muzičkoj karijeri Johanna Sebastiana Bacha navodi:
da prvi pokušaji pisanja muzičkih djela nisu dali zadovoljavajući rezultat
Zbog nedostatka posebnih muzičkih uputstava on je bio primoran da uradi ono što su mnogi kompozitori morali da urade u njegovo vrijeme i da pokuša sam da započne karijeru. Vrlo brzo je shvatio da muzičke ideje treba da budu dovedene u red i da imaju logičku vezu, a da bi ostvario ovo potreban mu je model.
Violinski koncerti Vivaldija koji su baš u to vrijeme objavljeni bili su taj model koji je Bach trebao. Izučavao je razvoj muzičkih ideja i njihove odnose, raznovrsne modulacije i mnoge druge stvari. Ovo usvajanje muzičkih ideja naučilo ga je da razmišlja muzički i da nakon završetka muzičkog djela nije više morao da dobija ideje od svojih prstiju nego ih je oblikovao u svojoj mašti. Tako je Vivaldi donio Bachu novi sadržaj muzičkih oblika koji su nadahnuli seriju prevoda violinskih koncerata i kao rezultat su donijeli originalna muzička djela po nacrtu italijanskog koncerta." [9]
Tek su početkom 20. vijekanjemački naučnici, a naročito Arnold Schering priznali u Vivaldiju ne samo prethodnika kome Bach duguje svoje upoznavanje muzičkih oblika instrumentalne muzike nego i velikog izumitelja solo koncerta čiju preteču je ustanovio Corelli.[9]
Najnovija otkrića Vivaldiju daju i odlučujuću ulogu u oblikovanju simfonije. Tragovi muzičkog uticaja Vivaldija se mogu pronaći i kod mnogih kompozitora iz Beča i Manheima, (Wagenseil, Christian Cannabich, Eichner, M.G. Moon, i drugi) tako da je njegov uticaj bio dugotrajniji u njemačkim zemljama nego u samoj Italiji.
Godine 1792. Gerber je naveo u svom Lexiconu da je više od 30 godina Vivaldijeva vrsta koncerta bila u modi, a naročito u Berlinu. U Francuskoj je muzika Antonija Vivaldija bila veoma popularna u periodu između 1715-1750. U oktobru 1727. priređena je proslava u čast rođenja kraljevske princeze Francuske na kojoj je izveden Vivaldijev "Te Deum". Godine 1730. na zahtjev kralja Francuske Louis XV u njegovoj palati je sviran Vivaldijev prvi stavak "Proljeċe" (La Primavera) iz njegovog koncerta "Četiri godišnja doba".[9] Mnogi francuski kompozitori iz tog vremena poput Mondonvillea, Balbastre, Guillemaina, mlađeg Cupisa i ostalih su bili dobro upoznati sa djelima "crvenokosog sveštenika".[9]
Ponovno otkrivanje imena i djela Antonija Vivaldija
Za Vivaldijevog života većina njegovih muzičkih djela su objavljena u Amsterdamu od strane izdavača Estienne Rogera. Međutim, malo od ovih izdanja je sačuvano do danas i većina se nalazi u bibliotekama i privatnim kolekcijama poznatim samo muzikolozima i naučnicima koji proučavaju djela ovog slavnog kompozitora. Prvu informaciju o ponovnom otkrivanju muzike Antonija Vivaldija dolazi tek u jesen 1926. godine u katoličkoj misionarskoj školi u Torinu koju su vodili”Salezijanci.” U svojoj arhivi oni su otkrili veliku količinu starih spisa koje su zbog novčanih poteškoća htjeli prodati kupcima starina.
Pozvali su predstavnike Nacionalne biblioteke Torino da procijene vrijednost spisa kako bi imali ideju za koliko novca da ih prodaju. Slučaj je predat Dr. Albertu Gentili profesoru muzičke historije sa Univerziteta u Torinu. Čim je otvorio spiskove na svoje zaprepašćenje ugledao je muzička djela sa originalnim potpisima
slavnog kompozitora. Da bi sačuvali ova muzička remek djela na jednom mjestu Dr. Gentili je ponudio gradskoj biblioteci u Torinu da ih otkupi. Oni nisu imali toliki novac da otkupe veliku količinu originalnih muzičkih djela Vivaldija. Zato je da bi obezbijedio novčana sredstva za otkup starih muzičkih spisa išao po gradu Torinu i tajno molio najbogatije ljude u gradu da doniraju novac.
Prostorije izdavačke kuće Casa Ricordi neposredno uz zgradu operske kuće La Scala1844. godine.
Dvije najbogatije porodice u Torinu Foa i Giordano donirali su novac za otkup dragocjenih muzičkih spisa. Nakon uspješnog sakupljanja novca spisi su otkupljeni i zbirka od 97 muzičkih djela je pohranjena u gradskoj biblioteci u Torinu.
Ova tzv. "torinska kolekcija” je dovela do ponovnog oživljavanja interesa za lik i djelo Antonija Vivaldija. Nakon 2. svjetskog rata mladi venecijanski poslovni čovjek Antonio Fama je osnovao”Italijanski Institut-Antonio Vivaldi” za objavljivanje i promociju djela Vivaldija uz saradnju najveće italijanske izdavačke kuće”Casa Ricordi.” [7]
Vivaldijeva djela uglavnom su označena RV-brojem, što je skraćenica za Ryom-Verzeichnis.
Zanimljivosti
Nastupi ženskih orkestara u Ospedalu pod dirigentskom palicom Antonija Vivaldija odvijala su se tako da zbog čudnih religioznih razloga toga vremena orkestar je zavjesom bio odvojen od pogleda publike.
Jedan od kratera na planeti Merkur dobio je ime Vivaldi u čast italijanskog baroknog kompozitora. Ima prečnik 200 km. i u obliku je dvostrukog prstena.[10]
Brizi, Bruno, "Maria Grazia Pensa" in Music & Letters, Vol. 65, No. 1 (January 1984), pp. 62–64
Manfred Bukofzer (1947). Music in the Baroque Era. New York, W. W. Norton & Co. ISBN0-393-09745-5.
Cross, Eric (1984). Review of I libretti vivaldiani: recensione e collazione dei testimoni a stampa by Anna Laura Bellina;
Formichetti, Gianfranco Venezia e il prete col violino. Vita di Antonio Vivaldi, Bompiani (2006), ISBN88-452-5640-5.
Heller, Karl Antonio Vivaldi: The Red Priest of Venice, Amadeus Press (1997), ISBN1-57467-015-8
Kolneder, Walter Antonio Vivaldi: Documents of His Life and Works, C F Peters Corp (1983), ISBN3-7959-0338-6
Robbins Landon, H. C., Vivaldi: Voice of the Baroque, University of Chicago Press, 1996 ISBN0-226-46842-9
Romijn, André. Hidden Harmonies: The Secret Life of Antonio Vivaldi, 2007 ISBN978-0-9554100-1-7
Selfridge-Field, Eleanor (1994). Venetian Instrumental Music, from Gabrieli to Vivaldi. New York, Dover Publications. ISBN0-486-28151-5.
Talbot, Michael, Antonio Vivaldi, Insel Verlag (1998), ISBN3-458-33917-5(de)
Talbot, Michael: "Antonio Vivaldi", Grove Music Online, ed. L. Macy (Accessed 26 August 2006), (subscription access)
Peter Ryom: Verzeichnis der Werke Antonio Vivaldis. (RV). Kleine Ausgabe. VEB Deutscher Verlag für Musik, Leipzig 1974 (Ryom-Verzeichnis).
Michael Talbot: Vivaldi (= BBC Publications = BBC Music Guides). British Broadcasting Corporation, London 1979, ISBN0-563-12856-9.
Michael Stegemann: Vivaldi (= Rowohlts Monographien. Bd. 338). Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1985, ISBN3-499-50338-7.
Michael Talbot: Antonio Vivaldi. A Guide to Research (= Garland Composer Resource Manuals. Bd. 12 = Garland Reference Library of the Humanities. Bd. 757). Garland Press, New York NY u. a. 1988, ISBN0-8240-8386-5.
