Początki osadnictwa nad Wiercicą datuje się na przełom VIII i IX wieku, kiedy to powstało warowne grodzisko skalne Osiedle Wały, jedno z największych na południu Polski, o powierzchni około 18 tys. m². Grodzisko, zamieszkiwane od VIII do XII wieku, miało potrójne wały, centrum grodu – tzw. gródek – zajmowało około 1410 m². Pierwsza pisemna wzmianka o wsi Potok pochodzi z 1153 roku, co świadczy o jej wczesnym znaczeniu na mapie regionu. Potok był wówczas rozwiniętym ośrodkiem hutniczym, prawdopodobnie własnością rodziny Odrowążów.
W 1298 roku rycerz Bartosz z rodu Odrowążów ufundował pierwszy drewniany kościół we wsi Potok. Na początku XIII wieku właścicielami ponownie zostali Potoccy herbu Pilawa i oni prawdopodobnie, od złotego tła herbu, dodali do nazwy wsi przydomek „Złoty”. W połowie XV wieku w Potoku zbudowano murowany kościół w stylu gotyckim, który na przestrzeni wieków był wielokrotnie przebudowywany. Współcześnie jest on pozbawiony wyraźnego stylu architektonicznego.
W 1475 roku Potok stał się gniazdem rodowym Potockich herbu Szreniawa, a od 1532 roku właścicielem majątku był Baltazar Potocki. W XVI wieku w Złotym Potoku wzniesiono dwór, który stał się siedzibą lokalnej arystokracji. W 1851 roku majątek w Złotym Potoku przeszedł w ręce rodziny Krasińskich, a w 1856 roku na miejscu tego dworu, zwanego Zameczkiem, generał Wincenty Krasiński zbudował nowy pałac w stylu klasycystycznym.
W 1881 roku majątek stał się własnością Raczyńskich. Na początku XX wieku rodzina Raczyńskich przebudowała pałac, nadając mu dzisiejszy kształt. Pałac służył jako ich stała rezydencja do 1939 roku, kiedy zostali zmuszeni przez okupantów niemieckich do opuszczenia siedziby. Po wojnie majątek został upaństwowiony, a w pałacu przez wiele lat mieściła się szkoła. Obecnie pałac znajduje się w złym stanie technicznym.
Nałęcz, herb rodowy Raczyńskiego – detal architektoniczny pałacu w Złotym Potoku
W tym samym roku hrabia Edward Raczyński założył w pobliżu wywierzyskowych źródeł Wiercicy (Źródła Zygmunta i Elżbiety) jedną z pierwszych w Europie pstrągarni, zaprojektowaną przez Michała Girdwoynia. Pstrągarnia ta była jedną z największych i pierwszą tego typu hodowlą w kontynentalnej Europie.
8 lub 9 lipca 1863 roku, w lasach pod wsią, doszło do tragicznej bitwy pomiędzy oddziałem powstańców styczniowych pod dowództwem pułkownika Zygmunta Chmieleńskiego a wojskami rosyjskimi pod dowództwem pułkownika Ernrotha. Bitwa zakończyła się klęską powstańców.
11 września 1944 roku w pobliskich lasach miała miejsce bitwa między liczącym około 400 ludzi batalionem partyzanckim „Skała” krakowskiej części Kedywu zmierzającym z Krakowa na odsiecz Polakom w powstaniu warszawskiemu, a prawie dwutysięczną ekspedycją niemiecką (między innymi Własowców). W bitwie zginęło 25 partyzantów i 68 żołnierzy niemieckich, a zakończyła się odwrotem partyzantów, w kierunku Miechowa. Poległych partyzantów upamiętnia tablica wmurowana w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku na ścianie frontowej kościoła w Złotym Potoku.
Pobyt Zygmunta Krasińskiego
Pałac RaczyńskichDwór Krasińskich
Od maja do 20 września 1857 r. w Złotym Potoku przebywał jeden z najwybitniejszych polskich twórców romantyzmu, Zygmunt Krasiński. Do miejscowości przyjechał razem z żoną, Elizą Elżbietą z Branickich, i dziećmi. Spacerując po okolicznych lasach, nadał nazwy wielu ostańcom, a także położonemu u stóp pałacu stawowi Irydion. Pobyt przerwała śmierć jego najmłodszej córki, Elżbiety. Obecnie w dworku, w którym mieszkał Z.Krasiński, mieści się muzeum.
Obiekty zabytkowe
Pałac Raczyńskich – na miejscu obecnego pałacu od XVI w. istniał dwór, prawdopodobnie obronny, zwany Zameczkiem. Na początku XIX w. stary dwór popadł w ruinę i nie nadawał się już do zamieszkania. W połowie XIX w. majątek odkupił i podniósł z upadku generał Wincenty Krasiński. W 1856 r. na jego polecenie zbudowany został pałac w stylu klasycystycznym, a sąsiadujący z nim dworek z 1827 r. przeznaczony został dla jego syna, pisarza, który mieszkał w nim latem 1857 roku. Po jego śmierci majątek odziedziczyła córka poety Maria, żona hrabiego Edwarda Aleksandra Raczyńskiego[3]. Rodzina Raczyńskich na początku XX w. przebudowała pałac, nadając mu dzisiejszy kształt. Po 1945 roku majątek upaństwowiono, a w pałacu przez wiele lat mieściła się szkoła. Obecnie znajduje się w bardzo złym stanie technicznym i nie można go zwiedzać.
Park pałacowy – Pałac Raczyńskich i Dworek Krasińskich otoczone są prawie czterdziestohektarowym parkiem w stylu angielskim, przez którego środek przepływa Wiercica, która przyczyniła się do nadania parkowi romantycznego charakteru. Park zaprojektował Franciszek Szanior, który postanowił wzbogacić jego florę gatunkami drzew i krzewów, w tym m.in.: modrzew japoński, wiąz turkiestański(inne języki), tulipanowiec amerykański bądź karagana syberyjska. Na terenie zespołu pałacowo-parkowego można też spotkać interesujący pomnik przyrody; ok. 600-letni dąb szypułkowy „Dziad”.
Grodzisko skalne Osiedle Wały około 2 km na południe od Złotego Potoku, pierwszy gród powstał w tym miejscu około VIII–IX w., a ponownie zamieszkiwany był w XI–XII wieku[4].
_COA.svg)