Sęp brunatny

Necrosyrtes monachus[1]
(Temminck, 1823)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Gypini
Rodzaj	Necrosyrtes[2] Gloger, 1841[3]
Gatunek	sęp brunatny
Synonimy
Rodzaju: Caprornis Kaup, 1849[4] Gypiscus Sundevall, 1873[5] Gatunku: Cathartes monachus Temminck, 1823[6] Neophron monachus (Temminck, 1823)[1] Vultur pileatus Burchell, 1824[7]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[8]
krytycznie zagrożony
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Sęp brunatny^[9], ścierwnik brunatny^[10] (Necrosyrtes monachus) – gatunek padlinożernego ptaka z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Występuje na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. Krytycznie zagrożony wyginięciem.

Po raz pierwszy gatunek opisał Coenraad Jacob Temminck w 1823 na podstawie holotypu z Senegalu. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Cathartes monachus^[11]. Obecnie (2020) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza sępa brunatnego w monotypowym rodzaju Necrosyrtes. Uznaje ten gatunek za monotypowy^[12], choć wcześniej oprócz podgatunku nominatywnego wyróżniano podgatunek N. m. pileatus (Burchell, 1824), który miałby obejmować populacje ze wschodniej i południowej części zasięgu^[11]. Ptaki, które proponowano zaliczyć do N. m. pileatus, różnią się od przedstawicieli podgatunku nominatywnego jedynie rozmiarami, które wzrastają z zachodu na wschód i południe (ekoklina)^[11].

• Necrosyrtes: gr. νεκρος nekros „zwłoki, zmarły”; συρω surō „ciągnąć, wlec”^[13].
• Caprornis: rodzaj Caprimulgus Linnaeus, 1758 (jerzyk); ορνις ornis, ορνιθος ornithos „ptak”^[14].
• Gypiscus: zdrobnienie nazwy rodzaju Gyps de Savigny, 1809 (sęp)^[15].
• monachus: późnołac. monachus „mnich” (np. zakapturzony, z czarną obwódką), od gr. μοναχος monakhos „mnich”, od μονος monos „samotny”, od μοναχοω monakhoō „być samotnym”^[16].
• pileatus: łac. pileatus „nakryty”, od pileus „filcowa czapka”^[17].

Długość ciała 67–70 cm, masa ciała 1530–2600 g (średnio 2028 g), rozpiętość skrzydeł 170–182 cm^[11]. Upierzenie głównie brązowe. Skóra z przodu i na wierchu głowy oraz z przodu szyi jest naga, kark i tył szyi porasta jedynie puch. Dziób cienki. U osobników młodocianych zwykle przód głowy jest niebieski, a wierzch i tył głowy porasta krótki, ciemnobrązowy (nie beżowy) puch^[18].

Sępy brunatne występują w Afryce Subsaharyjskiej, od Senegalu i południowej Mauretanii na wschód poprzez południowy Niger i Czad po południowy Sudan, Sudan Południowy, Etiopię i zachodnią Somalię i dalej na południe po północną Namibię i Botswanę, następnie poprzez Zimbabwe po południowy Mozambik i północno-wschodnią Południową Afrykę^[18].

Często sępy brunatne spotykane są w okolicach ludzkich osiedli, jednak występują również na otwartych terenach trawiastych, skrajach lasów, zadrzewionej sawannie, wzdłuż wybrzeży i na pustyniach. Odnotowywane były do 4000 m n.p.m., jednakże poniżej 1800 m n.p.m. występują najliczniej. Sępy brunatne są zwykle osiadłe, występuje dyspersja u ptaków poza sezonem rozrodczym i ptaków młodocianych; osobniki żyjące w strefie Sahelu wędrują w zależności od występowania opadów^[18].

Sępy brunatne żywią się padliną, w tym małych ssaków i rybą, jajami innych ptaków, odchodami, odpadkami i owadami. Choć często jako pierwsze przylatują do padliny, są uległe w stosunku do innych sępów. Prawdopodobnie dlatego chętnie odwiedzają okolice siedlisk ludzkich, gdzie żerują na odpadkach – ponieważ większe sępy wykazują większy lęk przed człowiekiem^[19].

Okres lęgowy w zachodniej Afryce i w Kenii trwa cały rok, szczególnie nasilony jest od listopada do czerwca. W północno-wschodniej Afryce sezon lęgowy trwa głównie od października do czerwca, a w południowej Afryce – od maja do grudnia^[18]. W zachodniej Afryce sępy brunatne gniazdują w półkoloniach w wysokich drzewach rozparcelowanych wokół wsi, jednakże w Afryce południowej gniazda są już dobrze zamaskowane, a sępy gniazdują samotnie. Ich gniazda mają formę platformy z patyków umieszczonej tuż przed piętrem koron. Obydwa ptaki z pary biorą udział w budowie gniazda. Zniesienie liczy jedno jajo, które jest wysiadywane przez około 51 dni. Młode przebywają w gnieździe od 3 do 4 miesięcy. W pełni opierzone młode przez kolejne pół roku nadal są jeszcze zależne od rodziców^[19].

W latach 2004–2009 IUCN uznawało sępa brunatnego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern), w latach 2011 i 2012 uznano go za zagrożonego (EN, Endangered), zaś w 2015 zmieniono klasyfikację na krytycznie zagrożonego wyginięciem (CR, Critically Endangered). Według danych z 2015 roku, przez ostatnie 53 lata nastąpił gwałtowny spadek liczebności szacowany na 83% (64–93% zależnie od miejsca badania). Zagrożeniem dla tych sępów są głównie przypadkowe zatrucia, łapanie dla zastosowań w medycynie tradycyjnej i dla mięsa oraz tępienie. W Nigerii, według danych z 2013, 90% części sępów sprzedawanych do zastosowania w medycynie ludowej pochodziło od sępów brunatnych. Miejscami mięso tych sępów sprzedawane jest jako kurze. We wschodniej Afryce zagrożenie stanowią również zatrucia karbofuranem, który używany jest w przynętach mających otruć duże, drapieżne ssaki^[18].

• The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca  (ang.).

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).