Szarlota Pawel

Eugenia Joanna Pawel

Szarlota Pawel podczas MFK w Łodzi (2008)
Imię i nazwisko	Eugenia Joanna Pawel-Kroll
Data i miejsce urodzenia	4 listopada 1947 Warszawa
Data i miejsce śmierci	7 września 2018 Nowy Dwór Mazowiecki
Narodowość	polska
Alma Mater	Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
Dziedzina sztuki	komiks, grafika, rysunek, ilustracja
Ważne dzieła
Jonka, Jonek i Kleks Kubuś Piekielny
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Szarlota Pawel, właśc. Eugenia Joanna Pawel-Kroll^[a] (ur. 4 listopada 1947 w Warszawie, zm. 7 września 2018 w Nowym Dworze Mazowieckim)^[1] – polska graficzka, rysowniczka i scenarzystka komiksowa, ilustratorka.

Przez wiele lat związana z młodzieżową gazetą harcerską Świat Młodych (1974–1993), następnie z Uśmiechem Numeru (1992–1996). Autorka serii komiksowych (scenariusz i rysunki) o Jonku, Jonce i Kleksie oraz o Kubusiu Piekielnym, których przygody publikowała początkowo na łamach ŚM, a następnie w osobnych albumach. Nazywana „pierwszą damą polskiego komiksu”^[2][3], jeden z największych i najbardziej znanych twórców komiksu w Polsce^[4][5]. Zajmowała się też ilustrowaniem gazet, książek i czasopism, rysunkiem satyrycznym i malarstwem.

Podczas studiów pracowała jako statystka w filmach i malarka szyldów sklepowych^[6]. W 1974 ukończyła grafikę na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i od razu została zatrudniona do tworzenia komiksów w redakcji Świata Młodych, największego wówczas polskiego pisma młodzieżowego^[7]. Wcześniej niemal w ogóle nie interesowała się komiksami. Jej nauczycielem w zakresie ich rysowania był w redakcji szef grafików ŚM Papcio Chmiel. Porównywał on styl swej uczennicy do rysunków Mariana Walentynowicza, którego sama nie lubiła, uważając jego rysunki za kiczowate^[8].

Jeszcze w 1974 Pawel rozpoczęła tworzenie swojego najsłynniejszego cyklu opowieści obrazkowych o fantastycznych, często surrealistycznych i groteskowych przygodach dziewczyny i chłopca w wieku szkolnym oraz towarzyszącego im niebieskiego stworzenia, które wyszło z kałamarza: Jonka, Jonek i Kleks. Umiejscowienie jako głównych bohaterów dwójki dzieci i fantastycznej postaci o niezwykłych zdolnościach podpowiedział jej Papcio Chmiel^[9], który sam odniósł wielki sukces dzięki komiksowi o dwóch harcerzach i uczłowieczającej się małpie (Tytus, Romek i A’Tomek). Pierwsze komiksy z Kleksem były czarno-białe, dopiero po jakimś czasie zaczęła tworzyć w kolorze. Kolejne części cyklu, zarówno wieloodcinkowe przygody, jak i jednostronicowe shorty publikowała na łamach ŚM do 1992. W 1980 Młodzieżowa Agencja Wydawnicza wydała pierwszy album z komiksami Pawel zatytułowany Przygody Jonki, Jonka i Kleksa. Do 1988 MAW opublikowała sześć zeszytowych opowieści.

W 1977 w Świecie Młodych ukazał się pierwszy odcinek komiksu Pawel Kubuś Piekielny, którego pomysł fabularny był bardzo podobny do nakręconego kilka lat później serialu Alternatywy 4^[6]. Opowiada o dwóch rodzinach, które otrzymują mieszkania w technologii tzw. nowego budownictwa, a głównymi bohaterami jest dwójka dzieci: Kubuś i Malwina. Ich przygody wydawano w gazecie nieregularnie do 1988, a w formie dwóch albumów zostały zebrane przez wydawnictwo Interpress w 1984.

W 1992 ŚM opublikował narysowany przez Pawel komiks Bunt krasnoludków do scenariusza Konrada T. Lewandowskiego. Pawel była jedyną kobietą tworzącą komiksy w całej historii tego czasopisma^[6]. Prócz tego rysowała ilustracje, tworzyła jego layout i makiety poszczególnych numerów. Po zakończeniu wydawania Świata Młodych, Pawel znalazła pracę w redakcji jego następcy – Uśmiechu Numeru^[7], najpierw kwartalnika, a potem miesięcznika. Opublikowała w nim kilka jednostronicowych komiksów z Kleksem i Kubusiem, przede wszystkim odpowiadała jednak za całość szaty graficznej, łącznie z okładką^[10]. UN przestał się ukazywać w 1996.

Przez ponad 20 lat Pawel opublikowała w prasie ponad tysiąc odcinków historii obrazkowych^[5], wydano też kilkanaście albumów z jej komiksami (niektóre wielokrotnie wznawiano), z których największą popularność osiągnęła seria opowieści o Kleksie, jeden z najbardziej znanych polskich komiksów^[6]. Do 2010 łączny nakład jej zeszytów i albumów przekroczył cztery miliony egzemplarzy^[4]. Jeden z jej komiksów – bez wiedzy i zgody autorki – został opublikowany w fińskim piśmie dla młodzieży^[11]. Pawel ze swojego cyklu najbardziej ceniła dwie części: W pogoni za czarnym Kleksem (wzorowane na „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza) oraz Pióro kontra flamaster (opowieść o walce o konsumenta między koncernami produkującymi nowoczesne flamastry i starodawne pióra wieczne)^[9]. Od 2002 wydawcą Jonki, Jonka i Kleksa jest Egmont Polska^[12], przygody Kubusia Piekielnego zaś w 2009 zebrało i wydało wydawnictwo Ongrys^[13].

Do największych zalet opowieści Pawel zalicza się inteligentny, ponadczasowy humor, wyobraźnię w kreowaniu przygód swoich bohaterów, brak przemocy i wulgarności, nienachalną dydaktykę oraz skarykaturowane i umiejętnie przetworzone w satyryczny sposób realia^[4]. Prócz najbardziej znanych serii stworzyła również osobne cykle komiksów edukacyjno-wychowawczych, broszur i wydawnictw promujących u dzieci i młodzieży bezpieczne zachowania i oszczędzanie. Ilustrowała podręczniki metodyczne, do nauki języków, matematyczne, publikacje dla zuchów, harcerzy i instruktorów oraz dotyczące problematyki praw konsumentów^[4]. Artystka narysowała także wydane w latach 2007–2009 dwa komiksy dla Muzeum Powstania Warszawskiego (Za króla Piasta Polska wyrasta Kornela Makuszyńskiego i O polskim Chrobotku Hanny Januszewskiej) oraz stworzyła albumy Kodeks zdrowego życia dla Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie (2009) i Zakupy z MAXem dla Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (2012, scenariusz Alicji Pacewicz i Agnieszki Brzezińskiej). Nie lubiła rysować do cudzych scenariuszy, wolała wizualizować własne pomysły. Często trawestowała motywy ze znanych bajek^[9] literatury, powiedzeń, przesądów i zdarzeń^[14]. Wiele narysowanych przez nią komiksów (w tym tych o Kleksie) nigdy nie zostało opublikowanych.

W 2011, z okazji 22. Międzynarodowego Festiwalu Komiksu i Gier w Łodzi, Stowarzyszenie Twórców „Contur” wydało antologię W hołdzie Szarlocie Pawel, składającą się z poświęconych Pawel i stworzonym przez nią bohaterom rysunków i jednostronicowych komiksów autorstwa kilkudziesięciu twórców komiksowych^[15].

Pawel, prócz rysowania komiksów, tworzyła też jako ilustratorka prasowa (m.in. w Komputer Świecie^[16]), książkowa^[17] i encyklopedyczna, prasowa rysowniczka satyryczna (dowcip rysunkowy i komentarz satyryczny), zajmowała się też rysunkiem artystycznym i malarstwem obrazów^[18] (w tym animistycznych). Na początku lat 90. XX wieku pracowała przez kilka lat w szkole podstawowej jako nauczycielka plastyki i zajęć praktyczno–technicznych^[11].

W 2000 Pawel stworzyła dwanaście rysunków, które zostały wydane w formie kartek pocztowych przez Krąg Instruktorski Poczta Harcerska Szczecin II. Jedna z nich została przygotowana specjalnie na Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego „Gniezno 2000”^[19].

29 czerwca 2010, z okazji 30. rocznicy ukazania się pierwszego albumowego wydania komiksu jej autorstwa, Pawel została odznaczona Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”^[20], m.in. za walor edukacyjny i wychowawczy jej komiksów oraz kreowanie pozytywnego obrazu świata^[11]. Z powodu złego stanu zdrowia medal w jej imieniu, wręczony przez sekretarza stanu Piotra Żuchowskiego, odebrał syn Andrzej^[4]. Z kolei w 2017, podczas Festiwalu Kultury Popularnej DwuTakt w Toruniu Pawel został przyznany Złoty Puchar im. Janusza Christy, nagroda wręczana za szczególne osiągnięcia na polu popularyzacji komiksu^[21]. W 2019, z okazji stulecia polskiego komiksu, przyznano jej podczas festiwalu Warsaw Comic Con pośmiertnie nagrodę "Zasłużony dla komiksu polskiego"^[22]

W 2011 Pawel wystąpiła w filmie dokumentalnym „W ostatniej chwili – o komiksie w PRL-u”^[23], a w 2017 w drugiej – poświęconej jej seriom komiksowym – części dziesięcioodcinkowego serialu dokumentalnego „Komiks – Superbohater PRL”^[24].

Jej mieszkający w Warszawie rodzice pochodzili z Kresów Wschodnich, byli weterynarzami i mieli dwoje dzieci (prócz Eugenii także starszą Krystynę, urodzoną w 1934^[11]). W 1939, po rozpoczęciu II wojny światowej, Krystyna i jej matka zostały spod Brześcia nad Bugiem, gdzie dziewczynka spędzała wakacje u dziadków, wywieziona przez Rosjan do Kazachstanu. Wróciły do Polski w 1946, z objawami gruźlicy.

Pierwszym mężem Eugenii był poznany na uczelni malarz surrealistyczny. Ich małżeństwo zakończyło się rozwodem. Później została drugą żoną historyka i archiwisty Bogdana Krolla (1928–1999)^[25], którego poznała za pośrednictwem biura matrymonialnego i z którym miała syna Andrzeja (ur. 1983). Miała też trzech nieślubnych partnerów; ostatnim z nich był marynarz, którego poznała na internetowym portalu randkowym i z którym żyła przez sześć lat^[11]. W 2005 opublikowała minipowieść autobiograficzną „W stronę lata”.

Ostatnie dziewięć lat życia, po przebyciu zawału i doznaniu – wskutek błędu lekarza – udaru, spędziła w domu starców^[11]. Zmarła 7 września 2018^[26] w wieku 70 lat. Pochowana została 20 września na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie^[27].

W czerwcu 2019 w jednym z warszawskich kontenerów na śmieci odnaleziono zbiór komiksów, notatek, rysunków, zdjęć, dokumentów, książek, gazet i innych pamiątek należących do Szarloty Pawel. Zwołana za pośrednictwem Facebooka grupa osób zdążyła ocalić część porzuconych rzeczy, większość jednak została – mimo próśb, by tego nie robił – zabrana przez kierowcę śmieciarki. Przypuszczano, że archiwum zostało wyrzucone przez osoby sprzątające mieszkanie po zmarłej i nie zdające sobie sprawy z wartości prac^[28][29].

Opracowano na podstawie bibliografii zawartej w jednym z wydań komiksu^[30].

Świat Młodych

• Jonka, Jonek i Kleks (1974, 10 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks (1974, 21 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks (1975, 30 odc.)
• Wspomnienia z wakacji (1975–1976, 31 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks (1976, 34 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks (1977–1978, 26 odc.)
• Na wakacjach (1979, 17 odc.)
• Sklepik (1979, 1 odc.)
• Odwiedziny Smoka (1979–1980, 20 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks – PZU (1980, 4 odc.)
• W krainie zbuntowanych luster (1981, 22 odc.)
• Jonka, Jonek i Kleks – PZU (1981–1982, 5 odc.)
• Usługi (1981, 1 odc.)
• Szalony eksperyment (1981–1982, 25 odc.)
• Szukajmy ciotki Plopp! (1982, ponownie 1989, 18 odc.)
• Porwanie księżniczki (1982–1983, 32 odc., nowa wersja Wspomnień z wakacji)
• Pióro kontra flamaster (1983–1984, 30 odc.)
• Tajemnicza sprawa (1984, 1 odc.)
• Moja ulubiona gazeta (1984, 1 odc.)
• Złoto Alaski (1985, ponownie 1992, 24 odc.)
• Smocze jajo (1986, 32 odc., nowa wersja Jonki, Jonka i Kleksa z 1976)
• Jonka, Jonek i Kleks – SKO (1987, 8 odc.)
• Wielki konkurs PKO i „Świata Młodych” (1987–1988, 11 odc.)
• W pogoni za czarnym Kleksem (1987–1988, 32 odc.)
• W krainie zbuntowanych luster (1990, 32 odc., nowa wersja)
• Przez dziurę w płocie (1990, ponownie 1991, 1 odc.)
• Toż to kryminał (1992, 1 odc.)
• Humoreska (1992, 1 odc.)
• Kleks z wnukami (1992, 1 odc.)

Pozostałe

• Konkurs – SKO – Bank Spółdzielczy (Dziennik Ludowy, 1985, 2 odc.)
• Nocny Kowboj (Akt, 2002, ponownie 2014, 1 odc.)
• Kleks i złota rybka (Krakers, 2012)

Młodzieżowa Agencja Wydawnicza

• Przygody Jonki, Jonka i Kleksa (1980, ponownie w dwóch tomach 1985 i 1988)
• Porwanie księżniczki (1985, ponownie 1988)
• Pióro kontra flamaster (1985, ponownie 1988 i 1989)
• Złoto Alaski (1986, ponownie 1988)
• Smocze jajo (1987, ponownie 1987)
• W pogoni za czarnym Kleksem (1988)

Egmont Polska – Seria: Przygody Kleksa

• Kleks w krainie zbuntowanych luster (2002)
• Złoto Alaski (2003)

Egmont Polska – Seria: Jonka, Jonek i Kleks

• Niech żyje wyobraźnia (2012)
• Pióro contra flamaster (2012)
• W pogoni za Czarnym Kleksem (2012)
• Smocze jajo (2012)
• Porwanie księżniczki (2013, ponownie 2016)
• W krainie zbuntowanych luster (2013)
• Złoto Alaski (2014)
• Szalony wynalazca i inne opowieści (2018)

Publikacje spoza głównych serii

• Zuchowe sprawności (MAW, 1982, kalendarz na 1982)
• Pory roku (KAW, 1982, kalendarz na 1983)
• Rozbitkowie (MAW, 1987, plan lekcji)
• Kleks i złota rybka (Intrografia, 1989)
• Na przełaj przez bajki (Zakład Wydawnictw Sztuka Polska, 1989, kalendarz)
• Z Kleksem na przełaj przez bajki i nutki (Fuga, 1989)
• Tajemnica VIIB (Bank Spółdzielczy, 1990)
• Szalony wynalazca (1991, kalendarz)

Seria Przygody Kuby i Kleksa:

• Kuba sam w domu (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2003)
• Kuba i Kleks kontra agresja (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2003)
• Przygody Kuby i Kleksa w drodze do szkoły (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2003)
• Leśne wędrówki Kuby i Kleksa czyli szkoła przetrwania dla dzieci (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2003)

• Do Europy. Europejski Rok Akademicki (2003)
• Kleks i Matołek [w:] 75 lat Koziołka Matołka (Europejskie Centrum Bajki i Łódzki Dom Kultury, 2008)
• Jonka, Jonek i Kleks (Egmont Polska, 2016, seria wydawnicza „Czytam sobie”)

• Piekielny Kubuś (Świat Młodych, 1977, 30 odc.)
• Kubuś i jego rodzinka (Świat Młodych, 1979, 25 odc.)
• Remont? Remont! (Świat Młodych, 1981, 12 odc.)
• Przeprowadzka (Świat Młodych, 1988, 11 odc.)
• Sąsiedzi (Świat Młodych, 1988, 11 odc.)
• Ja, Kubuś (Świat Młodych, 1988, 11 odc.; ponownie Krakers, 2002, 2 odc.)

Seria Kubuś i Malwinka:

• Wspomnienie z wakacji (Uśmiech Numeru, 1992, 1 odc.)
• Na cmentarzu (Uśmiech Numeru, 1992, 1 odc.)
• Sercowy kłopot (Uśmiech Numeru, 1993, 1 odc.)
• Dzień bez usług (Uśmiech Numeru, 1993, 1 odc.)
• Orkiestra podwórkowa (Uśmiech Numeru, 1993, 1 odc.)
• Klasówka z fizyki (Uśmiech Numeru, 1993, 1 odc.)

• Przeprowadzka (Interpress, 1984; ponownie MAW, 1989)
• Sąsiedzi (Interpress, 1984; ponownie Interster, 1991)
• Kubuś Piekielny (Ongrys, 2009)
• Kubuś Piekielny – wydanie kolekcjonerskie (Ongrys, 2009)

• Bunt krasnoludków (Świat Młodych, 1992; ponownie Ongrys, 2010, scenariusz Konrad T. Lewandowski)
• Za króla Piasta Polska wyrasta (Muzeum Powstania Warszawskiego, 2007, scenariusz Kornel Makuszyński)
• O polskim Chrobotku (Muzeum Powstania Warszawskiego, 2009, scenariusz Hanna Januszewska)
• Indiańska próba (Ongrys, 2009, scenariusz Konrad T. Lewandowski)
• Kodeks zdrowego życia (Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2009)
• Zakupy z MAXem (UOKiK – Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2012)

• Julian Tuwim: Wiersze skandaliczne (KAW, 1983)
• Pomyśl i narysuj sześciolatku (MAW 1981–1987, kilka części)
• Władimir Lowszyn: Zerko Żeglarz (Alfa, 1987, ponownie 1990)
• Uśmiech numeru (Interster, 1990, z Janem Stykowskim)
• Uśmiech numeru. Spotkanie drugie (MAW, 1990, z Janem Stykowskim)
• Uśmiech numeru. Spotkanie trzecie (Interster, 1991, z Janem Stykowskim)
• Władimir Lowszyn: Zerko czyli Trzy dni w Karlikani (Alfa, 1991)
• Andrzej Grabowski: Zabajne wakacje (Alfa, 1991)
• Władimir Lowszyn: Czarna Maska z Al – Dżabaru. Podróż w listach i prologu (Alfa, 1992)
• Stanisław Kalinkowski: Aurea dicta = Złote słowa. Słynne łacińskie sentencje, przysłowia i powiedzenia (Veda, 1993)
• Ida Godziszewska-Pac: Big Bang! Twój pierwszy podręcznik języka angielskiego (Komin, 1994)
• Siergiej Jaroszenko: Przygoda z radiem i kompasem (Sprint, 1996)
• Jarosław Janowski: Wioślarstwo? Ależ to proste! (Sprint, 1997)
• Mateusz Kusznierewicz: Żegluj ze mną! (Sprint, 1997)
• Zbigniew Koerber: A może szermierka (Akapit 1998, ponownie 2015)
• Moja wołszebnaja azbuka (Rea 2000–2001, kilkuczęściowy cykl do nauki języka rosyjskiego)
• Kängookängoo: Deutsch (Rea 2000–2007, wieloczęściowy cykl do nauki języka niemieckiego)
• Deutsch-polnisches Wörterbuch (Rea 2001)
• Książeczka zucha gospodarnego (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2001)
• Książeczka zucha ochoczego (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2001)
• Zuch sprawny (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2001)
• Magic words (Mac 2003–2004, kilkuczęściowy cykl do nauki języka angielskiego)
• Marzena Mróz: Pierwsze 100 dni z dzieckiem. Vademecum dla rodziców (Rea, 2003)
• Marzena Mróz: 100 sposobów na niejadka. Vademecum dla rodziców (Rea, 2003)
• Zeszyt ćwiczeń do programu „Kuba sam w domu” (Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty”, 2004)
• Polska w Unii Europejskiej (Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2004)
• Służba wojskowa i ty (Departament Wychowania i Promocji Obronności Ministerstwa Obrony Narodowej, 2004)
• Marzena Mróz: 100 rad dla rodziców małego alergika. Vademecum dla rodziców (Rea, 2004)
• Barbara Adamczewska, Beata Meller: W kuchni babci i wnuczki (Nowy Świat, 2005)
• Irena Regina Świętochowska: Figlarny wiatr. Wiersze dla dzieci (Nowy Świat, 2005)
• W krainie sześciolatka (Rea 2008, kilka części)
• Moje konsumenckie abc (UOKiK – Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2011)
• Szkoła promująca zalecenia Europejskiego kodeksu walki z rakiem. Poradnik metodyczny dla nauczycieli (Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2013)
• Kalendarz Komiksowy 2016 (2015, współautorka)

• W stronę lata (Nowy Świat, 2005)

• Fanklub przygód Jonki, Jonka i Kleksa. szarlotapawel.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-11)].
• Lista publikacji Szarloty Pawel w bazie WorldCat