Spór o inwestyturę – spór między cesarstwem a papiestwem o mianowanie biskupów. Spór ten w istocie dotyczył przywództwa w ówczesnym świecie chrześcijańskim, ponieważ obozy papieski (gregoriański) i cesarski chciały realizować sprzeczne wizje uniwersalistycznej Europy.

Reformy kongregacji Cluny oraz wzmożona chrystianizacja przyczyniły się do powstania wśród dostojników kościelnych idei uniwersalizmu papieskiego, czyli zwierzchności papieża nad władzą cesarską^[1]. Decydujące mogło mieć przekonanie, że społeczność chrześcijan musi „funkcjonować”, by w ten sposób zwiększyć swą skuteczność. Na podstawie tego przekonania pojawił się pogląd, że społeczeństwo dzieli się na różne stany, które wypełniają swoje zadania – chłopi troszczyli się o wyżywienie, rycerze bronili królestwa i zapewniali bezpieczeństwo, a duchowieństwo zajmowało się zbawieniem dusz ludzkich. Każdy był zobowiązany do jak najlepszego wypełniania swoich obowiązków oraz optymalizacji poczynań w interesie ludności^[2]. Pogląd ten doprowadził do wielkiego wzrostu poczucia własnej wartości wśród kleru, który odpowiadał za zbawienie dusz (a więc zgodnie z myślą ówczesnych czasów wypełniał najważniejszą rolę w społeczeństwie)^[1]. Związana z tym odpowiedzialność wymagała przestrzegania przez księży nienagannego trybu życia. Z tego powodu zobowiązano kapłanów do przestrzegania celibatu, zwalczano symonię oraz uregulowano wybór papieża (dekret In Nomine Domini z 1059 roku)^[3][4].

Na synodzie w 1075 papież Grzegorz VII potwierdził dotychczasowe reformy poprzedniego papieża. W istocie oznaczało to, że władza zwierzchnia będzie należała do papieża. Grzegorz VII zawarł swoje zamierzenia w dokumencie o nazwie Dictatus papae (z 3 lub 4 marca 1075 roku^[3]), zawierającym 27 tez, poświęconych polityce i zasadom, którymi powinien kierować się Kościół. Były to między innymi następujące zasady:

• papież mógł intronizować i detronizować władców świeckich, w tym również cesarzy^[5],
• papież stoi również wyżej w hierarchii kościelnej od metropolitów,
• mógł również wyjmować spod posłuszeństwa poddanych władców, którzy postępowali niegodziwie^[5],
• to papież dzierżył insygnia władzy cesarskiej^[5].

To właśnie przyczyniło się do konfliktu z Henrykiem IV, który dążył do zwierzchnictwa nad papiestwem i wpływu na wybieranie papieży^[6].

Grzegorz VII przez długi czas próbował dojść do porozumienia z Henrykiem IV, jednakże obsadzenie stanowiska arcybiskupa Mediolanu doprowadziło do zaostrzenia konfliktu. Papież zażądał, by Henryk IV uznał papieską nominację, natomiast cesarz uważał, że w celu utrzymania pokoju lepszy byłby inny kandydat^[3]. W toku wydarzeń doprowadził on do konfrontacji siłowej. Rozpoczął ją cesarz, ogłaszając 24 stycznia 1076 synod w Wormacji, w odpowiedzi na groźbę klątwy i detronizacji od papieża w liście z 8 grudnia 1075 roku^[7]. W odpowiedzi 22 lutego tego samego roku papież obłożył króla i popierających go biskupów ekskomuniką, zwolnił książąt z przysięgi na wierność Henrykowi IV i odebrał cesarzowi królestwo^[8]. Do października 1076 roku cesarz całkowicie stracił poparcie feudałów niemieckich^[8]. W tej sytuacji Henryk IV zdecydował się na desperacki krok. W środku zimy z 1076 na 1077 rok wyruszył przez Alpy do Kanossy, aby spotkać się z książętami i papieżem. Po trzydniowej pokucie pod murami zamku w Kanossie 22 stycznia 1077 roku Grzegorz VII zdjął z Henryka IV ekskomunikę^[8].

Po uzyskaniu pokuty władca niemiecki natychmiast rozpoczął walkę z papieżem na nowo. Nakłonił przychylnie mu nastawionych biskupów niemieckich i włoskich do ustanowienia nowego antypapieża Klemensa III. Tym samym nie musiał już aż tak obawiać się kolejnej klątwy Grzegorza VII i mógł przystąpić do zbrojnego podporządkowania sobie Rzymu. Iż nie było to łatwe zadanie świadczy fakt, że dopiero w 1084 roku wojska niemieckie zdołały wedrzeć się do Rzymu i dopilnować objęcia stanowiska przez antypapieża i koronacji Henryka IV na cesarza. Grzegorz VII wycofał się do Zamku św. Anioła, gdzie z pomocą przyszli mu Normanowie pod przywództwem Roberta Guiscarda, którzy zmusili cesarza do odwrotu, jednak podczas interwencji splądrowali miasto, co nastawiło mieszkańców Rzymu przeciwko papieżowi. Nie mając oparcia w stolicy Piotrowej, papież Grzegorz VII zmuszony był wyjechać z miasta, skąd udał się wraz z Normanami do Salerno, gdzie też zmarł na wygnaniu w 1085 roku^[9].

Śmierć Grzegorza VII nie zakończyła sporu, który ciągnął się przez cały pontyfikat Urbana II. W 1111 roku następca Henryka IV, Henryk V, porozumiał się z papieżem Paschalisem II. Cesarz zrzekł się inwestytury świeckiej pod warunkiem rezygnacji duchowieństwa z otrzymywanych posiadłości lennych. Układ ten nie doszedł jednak do skutku z powodu oporu duchowieństwa. Henryk V uznał to za niedotrzymanie postanowień układu i uwięził papieża, a ten ustąpił i uznał inwestyturę cesarza za legalną. Po wyjściu na wolność Paschalis pod wpływem otoczenia odwołał swoją poprzednią deklarację^[10].

Ostatecznie konflikt między cesarstwem a papiestwem został rozwiązany we wrześniu 1122 roku, na mocy konkordatu w Wormacji zawartego między papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V^[11]. Postanowienia konkordatu zostały potwierdzone rok później na pierwszym soborze laterańskim^[12].

• Spór o inwestyturę został opisany w powieści historycznej "Tiara i korona" Teodora Jeske-Choińskiego.

• TadeuszT. Manteuffel TadeuszT., Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, ISBN 83-01-08685-8 .
• Rozdział III. Nowy kształt cesarstwa, królestwa i państwa. W: Stefan Weinfurter: Niemcy w średniowieczu 500–1500. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013. ISBN 978-83-01-17326-5.

• Artykuł „Imperium św. Piotra” poruszający temat sporu o inwestyturę