|
Skarb wyłczitryński Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Skarb wyłczitryński[2] (bułg. Вълчитрънско златно съкровище) to cenny skarb tracki z epoki brązu. Datowany na około 1300 rok p.n.e. zawiera 13 naczyń wykonanych ze złota z naturalną domieszką srebra (9,7%), a ich unikalne wzornictwo dostarcza cennych informacji na temat technik rzemieślniczych, życia duchowego oraz struktury społecznej tamtego okresu. Obecnie skarb jest przechowywany w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Sofii i jest uznawany za jedno z najcenniejszych znalezisk archeologicznych w Bułgarii, odzwierciedlając przepych panujący na dworach starożytnych władców trackich, a także będąc świadectwem bogactwa i kunsztu rzemieślniczego starożytnych Traków. Odkrycie i znaczenie archeologiczneOdkrycie skarbu nie było rezultatem regularnych badań archeologicznych, a było dziełem przypadku. Skarb został odkryty 28 grudnia 1924 roku przez dwóch braci, Todora i Nikolę Cwietanowów, podczas użyźniania gleby w winnicy niedaleko wsi Wyłczitryn, położonej 22 km na południowy wschód od miejscowości Plewen w Bułgarii[3][4]. Skarb był zakopany na głębokości ok. 30 cm[5]. Początkowo bracia nie rozpoznali przedmiotów jako złotych z powodu ich mosiężnego koloru, myląc je z brązowymi naczyniami. Przed identyfikacją przedmioty były wykorzystywane do celów gospodarczych[6][a]. Po odkryciu faktycznego materiału, z którego zrobione są naczynia, bracia zabrali skarb do lokalnego złotnika w Pleweniu. Złotnik zdał sobie sprawę z faktycznej wagi historycznej i materialnej znaleziska i poinformował o nim lokalne władze[3]. Złotnik odciął jednak fragmenty trzech pokryw, które to fragmenty nigdy nie zostały odzyskane[7]. 7 stycznia 1925 r. skarb został zabrany do Sofii przez kuratora Muzeum Archeologicznego, Iwana Wełkowa[3][8][b]. Władze państwowe wypłaciły 1,5 miliona ówczesnych lewów znaleźnego[9][c], jednakże podział tej kwoty pomiędzy braci stał się później przedmiotem trzyletniego sporu sądowego[3]. Skarb wyłczitryński jest uznawany za jedno z najcenniejszych znalezisk archeologicznych w Bułgarii[10]; jest świadectwem przepychu panującego na dworach starożytnych władców trackich[11]. Jego unikatowe wykonanie i wzornictwo dostarczają cennych informacji na temat technik rzemieślniczych, życia duchowego oraz podziału klasowego starożytnych Traków[2]. W tym okresie różnica w jakości między ceramiką a metaloplastyką odzwierciedlała potęgę arystokracji, która dysponowała środkami i miała dostęp do rzemieślników, którzy mogli zaspokajać jej wysublimowane potrzeby[12]. Kontekst: Trakowie na przełomie epok brązu i żelazaW okresie późnej epoki brązu (1500 - 1200 p.n.e.) ziemie dzisiejszej Bułgarii otrzymały etnicznie tracki charakter[13]. Nastąpiły wówczas zmiany w kulturze materialnej i osadnictwie związane z wtargnięciem na ten obszar plemion indoeuropejskich, które identyfikuje się z Trakami lub Prototrakami[13], przybyłymi na te tereny z północnego wschodu[14]. Trakowie zajmowali się rolnictwem, hodowlą zwierząt, a także górnictwem i metalurgią. Walczyli także jako wojska najemne. Utrzymywali kontakty handlowe z innymi cywilizacjami, takimi jak kultura mykeńska czy cywilizacja minojska, co wpłynęło na rozwój ich społeczeństwa[15]. Wierzenia religijne Traków były związane z kultem natury i sił przyrody. Pozostałości języka Traków są skąpe i odnoszą się głównie do imion i nazw geograficznych[14]. Trackie osiedla w Sofii (Serdica), Płowdiw (Eumolpias) oraz Nesebyrze (Messembria) datuje się na XIII-XII wiek p.n.e. Trakowie żyli w prostych, otwartych osadach. Kilka wieków później Trakowie zostają wymienieni w Iliadzie Homera, datowanej na VIII lub VII wiek p.n.e., jako sojusznicy Troi[16]. Charakter sztuki trackiej zaczyna się kształtować w tym samym, wczesnym okresie epoki żelaza i jest inspirowany sztuką helleńską, małoazjatycką i perską[16]. Homer opisuje trackich wodzów jako bogato wyposażonych i uzbrojonych; Marazow i Fol podają, że skarb wyłczitryński może stanowić dowód tej homerowskiej tezy[17]. Ich ciągła fragmentacja polityczna uniemożliwiła im ekspansję terytorialną[18]. Pierwszą formą zjednoczonego państwa trackiego było królestwo Odrysów, utworzone dużo później, bo w V w. p.n.e[19]. Datowanie i pochodzenie Skarb jest datowany na około 1300 rok p.n.e.[20][21][22]. Złote nity o stożkowych główkach, mocujące uchwyty dużego naczynia, oraz nity na czerpakach przypominają te występujące na mieczach kreteńsko-mykeńskich. Spiralne dekoracje są popularnym motywem dekoracyjnym w Tracji tamtego okresu[23]; dodatkowo, srebrne inkrustacje techniką niello[8] widoczne na pokrywach również wskazują na późną epokę brązu[12]. W związku ze skąpym materiałem porównawczym[24] i naukowym[20], pojawiają się alternatywne datowania skarbu, umieszczające czas jego powstania zarówno we wcześniejszym okresie środkowej epoki brązu (ok. 2000 lat p.n.e.[8]), jak i w początkach epoki żelaza (VIII - VII w. p.n.e.)[2]. Naczynie trójdzielne nie ma analogii w Tracji i poza jej granicami[24], zaś naczynia analogiczne do czerpaków i pokryw z występem w środku zostały znalezione na terenie dzisiejszej Ukrainy, Rumunii i Bułgarii[25].  Chociaż przedmioty znaleziono na terenie Tracji, Iwan Wenedikow zaznacza, że nieznane jest dokładne miejsce ich wykonania; Wenedikow wskazuje na kontakty kulturowe tracko-egejskie i podobieństwa z egejską sztuką złotniczą, takie jak wyroby znalezione w grobowcach w Mykenach[26]. Nie odrzuca jednak też tezy o całkowicie lokalnym (trackim) pochodzeniu skarbu[10]. OpisSkarb składa się z 13 naczyń o różnych kształtach i rozmiarach, o łącznej wadze 12,5 kg.  Formy naczyń są proste, o geometrycznym charakterze. Spiralne dekoracje wykonano z wyczuciem smaku[27]. Cechą charakterystyczną skarbu jest oszczędne stosowanie zdobień[10]. Świadczy to o wyczuciu proporcji, którego brak w późniejszych wyrobach (zob. skarb panagiurski). Mimo prostych form, trackim złotnikom nie brakowało umiejętności tworzenia skomplikowanych przedmiotów[27]. Wykonawstwo techniczne jest na wysokim poziomie, czego przykładem jest naczynie trójdzielne - uchwyty z elektronu w formie trójzębu oraz małe srebrne rurki łączące elementy wymagały wysokiej precyzji i doświadczenia[12]. Misa zaś została wykonana z jednego płata blachy[27], a ślady uderzeń młotka są na niej mniej widoczne niż na podobnych naczyniach z Myken[24]. Warsztat, w którym wykonano skarb, musiał dysponować rzemieślnikami różnych profesji (kowale, odlewnicy) i mieć dostęp do złota, srebra i brązu[24]. Istnieją sprzeczne hipotezy co do przeznaczenia naczyń. Conczewa uważa, że zastawa była wykorzystywana w czasie przyjęć i uczt[27], zaś Wenedikow porównuje skarb wyłczitryński do podobnego znaleziska z sanktuarium w pobliżu Goljama Brestnica i na tej podstawie konkluduje o kultowym charakterze zastosowania naczyń[24][d] . Znaleziony skarb jest tylko częścią pierwotnego zestawu, który musiał być znacznie większy[28]. Złote pokrywy powinny należeć do siedmiu naczyń, z których wszystkie były większe od znalezionej misy[12]. Być może w sytuacji nagłego zagrożenia udało się ukryć tylko mniejsze elementy, pozostawiając duże naczynia[24]. Naczynie trójdzielne Szczególnym elementem zestawu[10] jest naczynie trójdzielne, składające się z trzech elementów w kształcie migdałów o kanelowanej powierzchni[29], połączonych ze sobą rurkami, z uchwytem o trzech odgałęzieniach[30]. Całość tworzy system naczyń połączonych - w związku z unikalnym kształtem i łączeniami, istnieje wiele hipotez co do oryginalnego przeznaczenia:
Misa i duży kyatos Misa jest wykonana z dwóch części połączonych srebrem. Uchwyty są zawinięte i w dolnej części przymocowane złotymi nitami; uchwyty dekorowane są pasami i kanelurami[29]. Duży kyatos jest podobny do misy pod względem dekoracji, a także formy nitowania[32]. PokrywyWenedikow uważa, że naczynia z występem w środku były pokrywami, w związku z występem wzdłuż krawędzi, który mógł służyć do uszczelnienia jakiegoś naczynia (którego jednak nie znaleziono)[24]. Ponadto zaznacza, że sferyczny uchwyt mógł służyć do wygodnego trzymania oraz podnoszenia. Wenedikow odrzuca tezę o funkcji ozdobnej (klamra do żeńskiego pasa) w związku z ich rozmiarem (ponad 20 cm średnicy)[24]. Duże pokrywy dekorowane są ozdobami geometrycznymi (spirale i półkola), wykonanymi ze srebrnej taśmy; uchwyty są wzmocnione brązowymi podkładkami[32]. Charakterystyka artefaktówPoniższa tabela sumaryzuje wszystkie elementy skarbu zgodnie z informacjami podanymi w katalogu wystawy sztuki trackiej w Getty Museum w Los Angeles na przełomie 2024 i 2025 roku[33]:
Wystawy Oryginał skarbu stanowi kluczowy eksponat w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Sofii[12]. Replika jest na stałe wystawiana w Regionalnym Muzeum Historycznym w Plewenie[34][9]. W Polsce skarb był prezentowany w dniach 8 września - 24 października 1976 w Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Wystawa pod tytułem Skarby Traków: kultura i sztuka Traków na ziemiach bułgarskich odbyła się w siedzibie muzeum, w budynku Arsenału. Oprócz skarbu wyłczitryńskiego, na wystawie eksponowano m.in. skarby panagiurski i łukowicki[21]. W tym samym, 1976 roku, skarb był prezentowany w British Museum w Londynie[35]. Podczas Expo ’92 w Sewilli skarb był prezentowany we wspólnym polsko-bułgarskim pawilonie[1]. W latach 1994-1995 skarb był pokazywany na wystawach w Japonii, a w latach 1998-1999 był pokazywany w ośmiu regionalnych muzeach w USA (m.in. Museum of Fine Arts w Bostonie)[36]. Skarb był też częścią wystawy sztuki trackiej w Getty Museum w Los Angeles prezentowanej na przełomie 2024 i 2025 roku[37]. Zobacz teżUwagi
Przypisy
Bibliografia
Information related to Skarb wyłczitryński |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
