Skarb z Mogiłanskiego Kurhanu we Wracy[1] - skarbtracki datowany na IV wiek p.n.e., odkryty w 1965 roku w miejscowości Wraca w Bułgarii. W grobach kurhanu znaleziono kunsztownie wykonane złote i srebrne przedmioty, świadczące o wysokim statusie pochowanych osób oraz o silnych wpływach perskich i greckich w sztuce trackiej.
Okoliczności odkrycia
Odkrycie skarbu nie było rezultatem badań archeologicznych, lecz dziełem przypadku. Skarb został odkryty w listopadzie 1965 roku podczas prac budowlanych[1].
Kurhan
Kurhan składa się z trzech pomieszczeń grobowych; okrągłego środkowego i prostokątnych północnych i południowych. Kurhan jest pozbawiony dromosu. Doszło w nim do trzech pochówków, które nastąpiły po sobie w odstępie kilku dziesięcioleci. Wraz z kolejnymi pochówkami, sukcesywnie dodawane były także kolejne pomieszczenia[1].
Kontekst: Trakowie w IV w. p.n.e.
Na ziemiach trackich od V w. p.n.e. istniało królestwo założone przez plemię Odrysów. W IV wieku p.n.e. Tracja była areną złożonych przemian politycznych, na które wpływ miały zarówno wewnętrzne ambicje lokalnych władców, jak i zewnętrzne naciski ze strony sąsiednich potęg. Król Kotys I, władający od 384 lub 383 p.n.e., siłą umocnił władzę centralną[2]. Jednakże, po jego śmierci w 359 roku p.n.e., królestwo zostało podzielone między trzech synów, co osłabiło jedność regionu. Wykorzystując tę sytuację, Filip II Macedoński do 340 roku p.n.e. podbił znaczną część Tracji, rozszerzając swoje wpływy na wschód[3][4].
W obliczu macedońskiej dominacji, lokalni władcy podejmowali próby odzyskania niezależności. Seutes III, jeden z najważniejszych trackich królów, starał się odbudować siłę królestwa Odrysów i około 320 roku p.n.e. założył miasto Seuthopolis, które stało się centrum politycznym i kulturalnym jego królestwa. Mimo starań lokalnych władców, Tracja pozostawała pod silnym wpływem Macedonii. Seutes III, choć początkowo sprzeciwiał się siłą macedońskiej dominacji, ostatecznie w 306 p.n.e. uznał zwierzchnictwo Lizymacha, jednego z diadochów[5][6]. Nie jest znana ani dokładna data śmierci Seutesa III, ani dokładna data rozpadu jego wątłego królestwa[7].
Skarb rogozeński, znaleziony ok. 40 km na północ od Wracy, również jest datowany na IV w. p.n.e.
Ustrój rodowo-plemienny wspierał gospodarczą siłę lokalnych arystokratów, co miało często szkodliwy wpływ na jedność królestwa[8]. Rosnąca zamożność arystokracji doprowadziła też do zmiany materiałów wykorzystywanych w sztuce: w V i IV w. p.n.e. brąz zostaje wyparty przez srebro i złoto, a blichtr i przepych cieszą się powodzeniem (zob. skarb łukowicki, skarb borowski)[9].
W 279 p.n.e. ziemie trackie najeżdża grupa 20 000 Celtów, która w początkowej fazie najazdu stosuje taktykę gwałtownych i niespodziewanych napadów[10].
W tym burzliwym okresie sztuka tracka odzwierciedlała zarówno tradycyjne motywy lokalne, jak i wpływy helleńskie, związane tak z ustanowieniem panowania macedońskiego, jak i z bliskością greckich kolonii na wybrzeżu Morza Czarnego[11]. W sztuce trackiej widoczne są też wpływy perskie, które trafiły do Tracji zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem helleńskich kolonii[12]. W odpowiedzi na lokalne gusta i zapotrzebowanie arystokracji, toreutyka i jubilerstwo czerpią zarówno z tradycji helleńskiej jak i perskiej, tworząc swego rodzaju eklektyzm[12].
Herodot następująco opisuje tracki obrządek pogrzebowy arystokracji: "Pogrzeby bogaczów tak się odbywają: przez trzy dni wystawia się zwłoki, zarzyna wszelakie bydlęta ofiarne i ucztuje, opłakawszy wprzód zmarłego; potem zwłoki pali się lub grzebie. Po usypaniu mogiły urządzają wszelkiego rodzaju igrzyska, w których największe nagrody wyznacza się za pojedynek, stosownie do jego znaczenia"[13].
Opis skarbu
Znaleziska w kurhanie
Okrągły (środkowy) grobowiec
Najwspanialej wyposażony był środkowy, okrągły grób, w którym pochowano młodą kobietę o wzroście ok. 150 cm[1][14]. Razem z ciałem kobiety do kurhanu złożono wieniec z 24-karatowego złota, złote kolczyki (więcej o kolczykach - poniżej), srebrny pozłacany nagolennik (więcej o nagolenniku - poniżej), hełm i srebrne pozłacane naczynia. Przedmioty te miały funkcję darów pogrzebowych[1]. Pogrzeb kobiety miał charakter wyjątkowo okazały - Conczewa opisuje znalezione kolczyki jako najpiękniejsze i najdokładniej wykonane kolczyki trackie znalezione na ziemiach bułgarskich, zaś w przypadku wieńca podkreśla kunszt wykonania drobnych gałązek, liści i pączków[15]. W środkowym kurhanie znaleziono też złoty dzbanuszek (wys. 9 cm) z dwukrotnie powtórzonym motywem wojownika na kwadrydze[16]. Oprócz ciała kobiety, w środkowym kurhanie znaleziono też szkielet mężczyzny-wojownika, tarczę, strzały, oraz zestaw srebrnych naczyń[14].
Srebrny pozłacany nagolennik ma wysokość 46 cm. W jego górnej części widoczne jest przedstawienie głowy kobiety, co jest zgodne z helleńską sztuką dekoracji podobnych przedmiotów; w helleńskiej tradycji w tej pozycji często przedstawiane są gorgony lub głowy meduzy. Włosy kobiety mają postać węży zakończonych głowami lwów. Stylizowane mięśnie łydki to węże zakończone przedstawieniami potworów morskich. Nagolennik jest bardzo delikatny i ma charakter ozdobny; nigdy nie miał być użyty w zmaganiach wojennych[17][18].
Górna część kolczyków w kształcie dysku zdobiona jest wiciami roślinnymi i rozetami, a przymocowany do niej półksiężycowaty wisior zawiera dekoracje w postaci spiral i rozet. Do półksiężyca dołączone są paciorki, a do jego górnej krawędzi przymocowano skrzydlate syreny[17][18].
Prostokątne grobowce
W grobowcu w górnej części kurhanu odkryto uprząż wierzchowca i szczątki wozu; o ile szczątki praktycznie się nie zachowały, jest to rzadkie znalezisko przedrzymskiego wozu trackiego[15][a]. Uprząż składa się z 11 srebrnych aplik z reliefowymi przedstawieniami zwierząt[15]. W tym samym grobowcu odkryto trzy szkielety końskie i szkielet kobiety - służącej zabitej podczas pochówku[14].
W trzecim, ostatnim grobowcu znaleziono szkielet konia, brązowe ozdoby, naczynia oraz złoty i srebrny dzban[19].
Charakterystyka motywów i technika wykonania
Ornamenty i dekoracje wskazują na silne wpływy perskie i hellenistyczne, ujęte w trackim kontekście[19]. Postać na nagolenniku może być interpretowana jako Artemida, zaś sceny figuralne na dzbankach mogą przedstawiać Apolla[19].
Poziom wykonania przedmiotów jest wysoki; relief jest płaski, wykonany z repusowanych form, zaś niektóre detale są wykończone rytem[16].
Datowanie i pochodzenie
Na podstawie znalezionych materiałów skarb jest datowany na IV w. p.n.e[1].
Na jednym z naczyń znaleźć można imię króla Kotysa I oraz jego nadwornego artysty, Elbeosa[17][b]. Częstym zwyczajem wśród trackich królów było obdarowywanie swoich dworzan srebrnymi i złotymi kunsztownie wykonanymi naczyniami[9]. Podobne inskrypcje można znaleźć na naczyniach ze skarbu borowskiego.
Szczegóły elementów skarbu
Poniższa tabela opisuje szczegółowe wymiary elementów skarbu które były pokazywane na wystawie Skarby Traków w Warszawie w 1976 roku, zgodnie z katalogiem wystawy[20]:
Lp.
Przedmiot
Wysokość w cm (jeśli podano)
Średnica w cm (jeśli podano)
Tworzywo
1
Nagolennik w kształcie głowy kobiecej
46
-
Srebro i złoto
2
Dzbanek
8
7
Srebro pozłacane
3
Dzbanek z reliefem - dwaj jeźdźcy (Apollo) na rydwanach
9 Waga 240 g
-
Złoto
4
Para kolczyków złożonych z ozdobnego dysku i lunuli
Na co dzień skarb jest prezentowany w Muzeum Regionalnym w miejscowości Wraca, podobnie zresztą jak inny tracki skarb z tego okresu - skarb rogozeński.
W Polsce skarb był prezentowany w dniach 8 września - 24 października 1976 w Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Wystawa pod tytułem Skarby Traków: kultura i sztuka Traków na ziemiach bułgarskich odbyła się w siedzibie muzeum, w budynku Arsenału. Oprócz skarbu z Mogiłanskiego Kurhanu, na wystawie prezentowane były m.in. skarb łukowicki (w skład którego wchodzą przedmioty z przedstawieniami Jeźdźca Trackiego) i skarb wyłczitryński. Nagolennik z Mogiłanskiego Kurhanu był przedstawiony na okładce katalogu wystawy[21].
↑Krzysztof Dąbrowski: Skarby Traków: kultura i sztuka Traków na ziemiach bułgarskich. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne: Katalog Wystawy, 1976, s. 26.
↑Krzysztof Dąbrowski: Skarby Traków: kultura i sztuka Traków na ziemiach bułgarskich. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne: Katalog Wystawy, 1976, s. 3.
.jpg)
