Simondsja kalifornijska, jojoba (wym. żożoba albo chochoba[4]) (Simmondsia chinensis) – gatunek rośliny z monotypowegorodzaju (simondsjaSimmondsia) i rodziny (simondsjowateSimmondsiadaceae) z rzędu goździkowców.
Nazwa rodzajowa upamiętnia angielskiego botanika – Thomasa W. Simmonsa (1767–1804)[5]. Wbrew swej gatunkowej nazwie naukowej (chinensis oznacza „chiński, chińska”) nie pochodzi z Chin, lecz z pustyni Sonora i Mojave w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej – rozciągających się od Arizony po Meksyk[6][5]. Przyczyną nadania jej mylącej nazwy naukowej było omyłkowe umieszczenie przez uczonych opisujących po raz pierwszy ten gatunek jego materiału zielnikowego wśród okazów pochodzących z Chin[6] (z powodu błędnego odczytania skrótowo zapisanego skrótu Calif. oznaczającego Kalifornię[5]).
Nasiona simondsji zawierają płynny wosk wykorzystywany jako olej jojoba[6]. Ze względu na olej roślina rozpowszechniona została w uprawie w Ameryce Południowej, Afryce i południowej Azji[7][8]. Ze względu na podobieństwo nazw gatunek ten można pomylić z głożyną pospolitą, znaną jako „jujuba” (Ziziphus jujuba), która jest inną, niespokrewnioną rośliną.
Morfologia
Pokrój
Zawsze zielony, silnie rozgałęziony krzew osiągający do 4 m wysokości[7][8].
Jojoba to roślina dwupienna – rośliny męskie mają drobne kwiaty pręcikowe zebrane w główkowate skupienia u nasady liści[7]. Mają okwiat 4- lub 6-krotny oraz odpowiednio dwukrotnie większą od liczby listków okwiatu liczbę pręcików[2]. Kwiaty słupkowe wyrastają zwykle pojedynczo w kątach liści[5] wzdłuż szczytowych odcinków pędów[2]. Wsparte są dwoma liśćmi podkwiatowymi, są znacznie większe od kwiatów męskich i zwisają na szypułkach[5]. Ich listki okwiatu utrzymują się długo – do czasu dojrzenia owoców[7]. Słupek jest górny, 3-krotny. Każda komora zawiera pojedynczy zalążek[2][5]. Szyjki słupka są wolne i odgięte[5].
Torebki trójklapowe zawierające zwykle pojedyncze, ciemnobrązowe nasiono[7][9]. Rozwijają się wsparte trwałymi, mięśniejącymi listkami okwiatu[5].
Biologia
Anatomia
Charakterystyczną cechą tego gatunku jest anomalna struktura drewna polegająca na występowaniu w przekroju pnia kilku grup koncentrycznych słojów przyrostów rocznych[8].
Rozwój
Roślina wieloletnia, owocująca od 3–5 roku życia i później powtarzająca owocowanie rokrocznie przez 100–200 lat. Największy plon dają rośliny w wieku ponad 7 lat. Owoce dojrzewają w ciągu 90 do 180 dni po zapłodnieniu[10].
Krzew w naturze zasiedlający tereny bardzo suche (o opadach rocznych nie przekraczających 240 mm), zwykle stoki, zawsze na podłożu przepuszczalnym[5].
Systematyka
Takson włączany był przez długi czas do rodziny bukszpanowatych, gdzie tworzył monotypoweplemięSimmondsieae lub wyodrębniany był w randze rodziny, jednak blisko sytuowanej wobec bukszpanowatych[2][8]. Takie pokrewieństwo sugerowały podobieństwa morfologiczne[8]. W systemie Takhtajana z 1997 takson wyodrębniony został jako rząd Simmondsiales w obrębie Hamamelididae[2]. Przynależność do goździkowców wynika z analiz sekwencji DNA oraz licznych dowodów związanych z morfologią i anatomią nasion, fitochemią i budową plastydów[9]. Linia rozwojowa prowadząca do tego gatunku oddzieliła się od innych goździkowców ok. 70–88 milionów lat temu[5].
Woski zawarte w nasionach były wykorzystywane przez Indian w leczeniu schorzeń skóry. Współcześnie, znane jako olej jojoba są szeroko stosowane jako składnik kosmetyków, leków[7] i pestycydów[9]. Olej służy też jako smar w delikatnych mechanizmach[7][8]. Ponieważ jest pełnowartościowym substytutem spermacetu, jego uprawy i wykorzystanie zyskało na znaczeniu po ograniczeniu polowań na wieloryby[8].
Poza pozyskiwaniem nasion jako surowca do produkcji oleju jojoba, stanowią one źródło białek roślinnych. Rośliny służą także do nasadzeń chroniących przed erozją[10] i pustynnieniem[5].
Uprawa
Rośliny uprawiane są na plantacjach, na których sadzi się głównie rośliny żeńskie. Do skutecznego zapylenia i zawiązywania nasion wystarcza, że rośliny męskie posadzone zostaną w co 20 rzędzie[7]. Krzewy silniej rosną na siedliskach silniej nawodnionych. Młode rośliny tolerują spadki temperatury do −5 °C, starsze do −9 °C[10].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04](ang.).
↑ abcdefghijklmMaarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 109. ISBN 978-1-842466346.
↑ abcBogdan Zemanek: Jojoba. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Wyd. tom V. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1998. Brak numerów stron w książce
↑ abcdefghijkBen-Erik van Wyk, Michael Wink: Rośliny lecznicze świata. Wrocław: MedPharm Polska, 2008, s. 301. ISBN 978-83-60466-51-3.
↑ abcdefgWielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4. Brak numerów stron w książce
↑ abcHeywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 304. ISBN 1-55407-206-9.
↑ abcSimmondsia chinensis. [w:] Ecocrop [on-line]. FAO - Food and Agriculture Organization of the UN. [dostęp 2011-05-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-29)]. (ang.).
.JPG)
.jpg)
