Rozbicie dzielnicowe Rusi – okres rozdrobnienia feudalnego w historii ziem ruskich, trwający od 1054 roku. W okresie tym Ruś rozpadła się na szereg księstw udzielnych (dzielnic), znalazła się pod panowaniem tatarskim (1240–1480) i uległa w znacznym stopniu litewskiej oraz polskiej ekspansji terytorialnej, w wyniku której zachodnie udzielne księstwa ruskie zostały wcielone do państw litewskiego i polskiego. Wydzielone w XIII wieku Księstwo Moskiewskie doprowadziło do zjednoczenia ziem Rusi Północno-Wschodniej i ustanowienia Carstwa Rosyjskiego w 1547 roku. W 1591 roku zostało zniesione ostatnie księstwo udzielne na Rusi. W wyniku rozbicia dzielnicowego nastąpił odmienny rozwój kulturowy poszczególnych dzielnic ruskich. Rozpoczął się proces formowania trzech narodów wschodniosłowiańskich: białoruskiego, rosyjskiego i ukraińskiego.

Po śmierci Jarosława Mądrego w 1054 roku, Ruś rozpadała się na szereg księstw dzielnicowych. Było to wynikiem podziału państwa Rurykowiczów pomiędzy pięciu synów Jarosława. Każdorazowy podział władzy po śmierci kolejnych książąt kijowskich (zgodnie z zasadą senioratu) osłabiał państwo. Upadku nie powstrzymała ugoda książąt zawarta na zjeździe w Lubeczu (1097), na mocy której unieważniono oficjalnie zasadę senioratu, postanawiając, że od tego momentu w każdej oddzielnej dzielnicy panować będzie dziedzicznie dana linia książęca. Również silna chwilowo pozycja książąt Włodzimierza Monomacha (1113–1125), czy Mścisława Haralda (1125–1132), nie zapobiegła osłabianiu Rusi. Ród Rurykowiczów pogrążył się w konfliktach wewnętrznych, zręcznie wykorzystywanych przez Bizancjum. Rozdrobnieniu sprzyjały panujące wówczas stosunki ekonomiczne: w związku z ograniczeniem handlu pomiędzy poszczególnymi dzielnicami, potęgowała się ich polityczna izolacja^[1].

Po powstaniu Cesarstwa Łacińskiego w roku 1204, Ruś straciła swe kontakty handlowe w basenie Morza Czarnego na rzecz Wenecji^{[potrzebny przypis]}. W połowie XII wieku istniały następujące księstwa dzielnicowe^[2]:

• Księstwo Nowogrodzkie,
• Księstwo Włodzimiersko-Suzdalskie,
• Księstwo muromsko-riazańskie,
• Księstwo Smoleńskie,
• Księstwo Kijowskie,
• Księstwo połockie,
• Księstwo czernihowskie,
• Księstwa halickie i wołyńskie,
• Księstwo perejasławskie,
• Księstwo Turowsko-Pińskie,
• Księstwo nowogrodzko-siewierskie (Siewierszczyzna).

Wieki XII i XIII przyniosły dalszy polityczny, gospodarczy i kulturalny upadek Kijowa. Z Księstwa Kijowskiego wyodrębniło się z czasem Księstwo Peremysko-Trembowlskie, z którego zaś w 1140 roku powstało księstwo halickie, połączone w 1199 roku unią personalną z księstwem wołyńskim. W 1169 roku Kijów zdobył książę włodzimierski Andrzej I Bogolubski, który po opanowaniu miasta nie przeniósł do niego swojej stolicy, tak jak czyniła to większość jego poprzedników, lecz osadził w Kijowie podległego sobie księcia. Wraz z przeniesieniem siedziby wielkiego księcia do Włodzmierza nad Klaźmą, znaczenia nabierało możnowładztwo kijowskie (bojarzy). W 1299 roku metropolita Maksym przeniósł swą siedzibę ze zniszczonego Kijowa do Briańska, a następnie Włodzimierza.

Od 1207 roku rosło zagrożenie dla Rusi ze strony Złotej Ordy tatarskiej, która w 1223 roku zwyciężyła wojska rusko-połowieckie w bitwie nad Kałką. W latach 1237–1240 Batu-chan podbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana.

Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, Wielkie Księstwo Litewskie w latach 1240–1392 podbiło większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległo zruszczeniu. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszej Białorusi – księstwa Połockie i Pińskie^[3][4]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320^[5]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 r. bezpośrednio do niej wcielona^[6]. Z inicjatywy książąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, po czym emigrowali do Riazania^[7]. W wyniku wojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowane Księstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę. Wszystkie zachodnie ruskie księstwa udzielne upadły.

 Osobny artykuł: Ruś Włodzimiersko-Suzdalska.

Na północno-wschodniej Rusi, w 1125 roku z ziemi rostowskiej wyodrębniło się Księstwo Rostowsko-Suzdalskie, które w 1157 roku przekształciło się w Księstwo Włodzimiersko-Suzdalskie. Wobec upadku znaczenia Kijowa, oraz niszczycielskich najazdów Pieczyngów, Połowców, a następnie Tatarów, ośrodek władzy przesunął się do obszarów Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, oddzielonej od Kijowszczyzny szerokim pasem lasów briańskich. Dalszy wzrost nastąpił podczas niewoli mongolskiej, ponieważ władcy włodzimierscy regularnie opłacali suwerena, redukując w ten sposób liczbę ekspedycji karno-łupieżczych Złotej Ordy. Była prowadzona kolonizacja doliny górnej Wołgi i obszarów położonych pomiędzy Bałtykiem a Uralem.

W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. W 1240 roku pokonał Szwedów (bitwa nad Newą), w 1242 roku inflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił wojska litewskie. W 1252 roku otrzymał od chana Sartaka tron włodzimierski, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi. W 1299 roku podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i Nogajem metropolita Maksym przeniósł swą siedzibę ze zniszczonego Kijowa do Włodzimierza, w wyniku czego miasto to stało się głównym ośrodkiem zarówno politycznym, jak i religijnym Rusi.

W 1325 roku metropolita Piotr przeniósł rezydencję metropolitów ruskich z Włodziemierza nad Klaźmą do Moskwy i nakazał swoim następcom rezydować w tym samym miejscu^[8]. W 1462 roku tron moskiewski objął Iwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa księstwa udzielne: Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród Wielki (1478) i Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Tatarów. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowego Sudiebnika Iwana III z 1497 r. legły m.in. Ruska Prawda (XI w.), dźwińska i biełozierska Ustawnaja gramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzka Sudnaja gramota (1467, 1471). Panujący od 1505 roku Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa: Psków (1510), Smoleńsk (1514) i Riazań (1521). W 1591 roku zostało zniesione ostatnie księstwo udzielne na Rusi. Wielkie Księstwo Moskiewskie zyskało panowanie nad całą północno-wschodnią Rusią, podczas gdy zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej wcielone do Litwy, Polski i w mniejszym stopniu innych krajów.

• Benedykt Zientara: Historia powszechna średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2006, s. 252, 253. ISBN 978-83-7436-092-0.
• Tadeusz Manteuffel: Historia powszechna. Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1990, s. 249–251. ISBN 83-01-08685-8.
• Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 32–38. ISBN 978-83-04-04641-2.

• p
• d
• e

Historia Białorusi

Państwo białoruskie	Narodziny Rusi Chrzest Rusi Ruś Kijowska Rozbicie dzielnicowe Rusi Księstwa ruskie Księstwo połockie Księstwo mińskie Księstwo witebskie Księstwo Turowskie Podbój Rusi przez Mongołów Wielkie Księstwo Litewskie Kraj Północno-Zachodni BRL Litewsko-Białoruska SRR BSRR ZSRR Zachodnia Białoruś Generalny Okręg Białorusi Komisariat Rzeszy Wschód Białoruś
Pozostałe	Naród białoruski Władcy Rusi Kijowskiej Książęta połoccy Władcy Litwy Premierzy Białorusi Przywódcy Białorusi Ustrój polityczny Białorusi Stosunki polsko-białoruskie