Tereny dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego jeszcze przed ostatecznym wykrystalizowaniem się państwowości polskiej za czasów pierwszych Piastów były zamieszkiwane przez zachodniosłowiańskie plemię Lędzian (Lachów) od którego wywodzi się jedna z nazw określających Polaków, plemię to ma swoje istotne miejsce w polskiej historiografii. Według ruskiego kronikarza Nestora plemiona Radymiczów oraz Wiatyczów miały „pochodzić od Lachów i być Lachami”[3]. W swojej kronice wydarzeń Powieść doroczna Nestor opisuje także rywalizację Polski i Rusi o Grody Czerwieńskie leżące obecnie po części na terenach zachodniej Ukrainy i Białorusi, a po części we wschodnich województwach polskich[4]. Pierwsza wzmianka o tych Grodach pochodzi z roku 981, kiedy to zdobył je na Polakach książę kijowski Włodzimierz I[5].
W leto 6489 ide Wołodimer’ k Liachom’ i zaja grady ich: Peremyszl’, Czerwien’, i iny grady jeże sut’ do sego dnie pod’ Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan’ ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.
Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.
Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej w 1619 na tle współczesnych granic państw.
Po traktacie ryskim, kończącym wojnę polsko-bolszewicką na wschód od granicy polsko-sowieckiej ustalonej traktatem znalazło się w USRR kilkaset tysięcy Polaków. Władze sowieckie po próbach tworzenia w latach 20. XX w. tzw. polskich regionów autonomicznych (w USRR Marchlewszczyzna), w latach 30. dokonały eksterminacji i masowych deportacji ludności polskiej z ZSRR.
W wyniku agresji sowieckiej na Polskę w 1939 roku, tereny dzisiejszej Ukrainy zachodniej znalazły się pod okupacją sowiecką. Skutkowało to masowym terrorem przeciwko ludności polskiej i wywózkami na Sybir. W okresie okupacja niemieckiej tych ziem w latach 1941–1944 miały miejsce masowe zbrodnie przeciwko ludności polskiej ze strony Ukraińskiej Powstańczej Armii na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej. Po ponownym wkroczeniu Sowietów oraz zmianie granic dokonano wysiedlenia większości pozostałej polskiej ludności na Ziemie Odzyskane.
W czasach powojennych, w sowieckiej Ukrainie, Polacy mieli bardzo ograniczone możliwości kultywowania swojej tożsamości narodowej. Byli pozbawieni polskiej oświaty i prasy, duszpasterstwa rzymskokatolickiego oraz kontaktów z innymi krajem i emigracją. Dopiero rozpad ZSRR i uzyskanie przez Ukrainę niepodległości umożliwiło prowadzenie działalności na rzecz zachowania polskości oraz powstanie polskich organizacji społecznych, oświatowych i kulturalnych.
Według ukraińskiego spisu powszechnego z 2001 roku obszar państwa Ukraina w tym czasie zamieszkiwało 147,9 tysiąca Polaków[7]. Nieoficjalne szacunki wskazują na wyższe liczby: 900 tysięcy[8], a nawet na 2 miliony[9]
Liczba Polaków na obszarze Ukraińskiej SRR i na Ukrainie na podstawie spisów radzieckich i ukraińskich
Wśród trudności i wyznań stojących przed polską mniejszością na Ukrainie wymienia się: problemy ekonomiczne (motywujące do emigracji), słaby kontakt z Polską i kulturą polską, zatracanie tożsamości i języka polskiego w rodzinach narodowościowo mieszanych oraz bierna postawa w życiu politycznym. Uwarunkowania historyczne (przesiedlenia, rozbicie więzów społecznych i rodzinny, brak inteligencji, rusyfikacja, sowietyzacja) spowodowały, że niewielu ukraińskich Polaków posługuje się językiem polskim.
Edukacja
W ramach publicznego systemu edukacji istnieje 6 szkół z polskim językiem nauczania, a także klasy z polskim językiem nauczania i pogłębioną nauką języka polskiego. Dużym zainteresowaniem cieszą się społeczne szkoły sobotnio-niedzielne. Środowisko nauczycielskie zrzesza Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie, przy którym funkcjonuje centrum metodyczne w Drohobyczu[14]. Rozwój polskiej oświaty hamują jednak ograniczenia finansowe i lokalowe, braki kadrowe i niedobór polskich podręczników.
Polski chór dziecięcy w kościele katolickim we Lwowie
Historycznie Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie był ściśle związany z polską kulturą. Pomimo, tendencji do wprowadzania języka ukraińskiego, język polski jest obecny w liturgii i działalności duszpasterskiej (zwłaszcza w parafiach w zachodniej części Ukrainy). W kościołach odbywają się nabożeństwa z okazji polskich świąt narodowych. Hierarchowie angażują się w dialog polsko-ukraiński, czego przykładem jest wspólna deklaracja biskupów rzymsko- i greckokatolickich w sprawie rzezi wołyńskiej[15].
Ochrona dziedzictwa historycznego i miejsca pamięci
Charakterystyka polskiej mniejszości narodowej w poszczególnych regionach Ukrainy
Z powyższych danych wynika duże zróżnicowanie w rozmieszczeniu mieszkających w Polsce. Także z uwagi na uwarunkowania historyczne należy uwzględniać różną specyfikę polskich społecznych w poszczególnych regionach.
Obwód charkowski
W Charkowie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej[17] oraz Dom Polonii na Wschodzie z siedzibą w Charkowie[18]. W mieście funkcjonuje polska szkoła sobotnia, organizowane są także doroczne dni kultury polskiej. Wydawany jest także miesięcznik Polonia Charkowa. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, gdzie spoczywają ofiary zbrodni katyńskiej, jest jednym z najważniejszych polskich miejsc pamięci narodowej na wschodzie.
Obwód chersoński
W obwodzie chersońskim działalność polska skupia się wokół kilku organizacji w Chersoniu i Nowej Kachowce. Przy Chersońskim Obwodowym Stowarzyszeniu „Polonia”, od 2005 roku działa szkoła sobotnio-niedzielna, zaś od 2012 roku w Nowej Kachowce przy Organizacji Społecznej „Dom Polski” działa punkt nauczania języka polskiego.
W Czerkasach działa oddział obwodowy Związku Polaków na Ukrainie, zaś przy miejscowej parafii rzymskokatolickiej funkcjonuje polska szkoła sobotnio-niedzielna.
W Humaniu środowisko polskie skupia Stowarzyszenie Polaków w Humaniu „Ognisko”.
Obwód czernihowski
Wśród nielicznej polskiej społeczności obwodu czernihowskiego działalność prowadzący trzy organizacje: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie Polaków „Aster” w Niżynie, Kulturalno-Oświatowy Związek Polaków w Pryłukach i „Polska Przystań” w Czernihowie[19].
Obwód iwanofrankowski
Działalność polska skupia się w powstałym w 2015 roku Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego w Iwano-Frankiwsku, które oprócz działalności nakierowanej na aktywizację i integrację społeczności polskiej (w szczególności młodego pokolenia), prowadzi także działania adresowane do społeczeństwa ukraińskiego promując polską kulturę, współpracę polsko-ukraińską oraz idee integracji europejskiej. Centrum jest organizatorem dorocznych Dni Kultury Polskiej[20] i Forum Młodych Polaków na Ukrainie.
Obwód kijowski i Kijów
W Kijowie funkcjonuje dom polski oraz szkoła sobotnia, w której młodzież ma szansę poznawać polską kulturę i literaturę oraz historię i geografię Polski[21]. Istnieje też kilka innych szkół społecznych języka polskiego. Ponadto w Kijowie ukazuje się dwutygodnik Dziennik Kijowski.
W podkijowskich Browarach działalność polska skupia się wokół powstałego w 2001 roku Kulturalno-Oświatowego Stowarzyszenia „Rodzina” w Browarach, które prowadzi punkt nauczania języka polskiego[22].
Polacy mieszkają także w Białej Cerkwi, gdzie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej w Białej Cerkwi im. Zygmunta Krasińskiego i Stowarzyszeniu Polaków Białocerkiewszczyzny. Przy obu organizacjach funkcjonują szkoły sobotnie.
Obwód lwowski
Język polski w obwodzie lwowskim w 2001 r. według ukraińskiego spisu powszechnego
Największym skupiskiem polskim obwodu lwowskiego jest rejon mościski. W Mościskach funkcjonuje m.in. Ogólnokształcąca Szkoła Średnia nr 3 im. Królowej Jadwigi z polskim językiem nauczania oraz dom polski (otwarty w grudniu 2021[23]), zaś w pobliskich Łanowicach i Strzelczyskach działają szkoły podstawowe z polskim językiem nauczania. Innym skupiskiem polskim w obwodzie lwowskim jest Drohobycz.
Odeska Polonia jednoczy się w Związku Polaków na Ukrainie – Oddziale im. Adama Mickiewicza w Odessie, którym przez wiele lat kierował Tadeusz Załucki. Przy organizacji funkcjonują: szkoła sobotnio-niedzielna, klub seniora oraz zespoły artystyczne[24].
Obwód sumski jest najmniej licznym (w liczbach bezwzględnych) skupiskiem polskim na Ukrainie. Od 1999 roku w Sumach działa Towarzystwo Kultury Polskiej, które organizuje uroczystości patriotyczne i prowadzi działania propagujące polską kulturę współpracując z Konsulatem Generalnym RP w Charkowie i stowarzyszeniem Wspólnota Polska[25]. W 2005 roku przy Centrum Polskim „Wiara, nadzieja, miłość” roku powstała polska szkoła sobotnio-niedzielna[12].
Kultywowaniu polskości służy pięć działających przy polskich organizacjach szkół sobotnio-niedzielnych (w Winnicy i Koziatyniu).
W Winnicy odbywa się doroczny festiwal kultury polskiej organizowany przez Związek Polaków Winniccyzny[26]. Ponadto w Winnicy mieści się redakcja miesięcznika i portalu internetowego Słowo Polskie. W 2016 roku w Barze otwarto Dom Polski[27].
Pomimo niewielkiej liczebności, polska mniejszość historycznego Wołynia wykazuje się wyraźną aktywnością. Działa kilkanaście organizacji polskich m.in.: Stowarzyszenie Kultury Polskiej na Wołyniu im. Ewy Felińskiej, Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia na Wołyniu, Wołyńskie Zjednoczenie Nauczycieli Polonistów im. Gabrieli Zapolskiej w Łucku, Stowarzyszenie Artystów Polskiego Pochodzenia z Wołynia „Barwy Kresowe”, Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Henryka Sienkiewicza w Równem czy grupy harcerskie[28]. Działalność oświatowa skupia się w 13 szkołach sobotnio-niedzielnych.
Obwód zakarpacki
Według oficjalnych statystyk z 2001 roku obwód zakarpacki zamieszkuje jedynie ponad 500 osób polskiej narodowości. Jest tow większości ludność napływowa (oraz ich potomkowie), która przybyła po II wojnie światowej z innych terenów współczesnej zachodniej Ukrainy. W Użhorodzie funkcjonuje szkoła sobotnio-niedzielna prowadzona przez Towarzystwo Kultury Polskiej Zakarpacia (wchodzące w skład Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie)[29].
_compared_with_today%27s_borders_PL.png)
