Pisarze braci polskich – twórcy, którzy w okresie reformacji byli zwolennikami unitarianizmu, należący do wspólnoty braci polskich – wyznania powstałego w łonie kalwinizmu (rozłam nastąpił w 1562). Przez przeciwników należących do kalwinistów zostali przezwani „arianami”, którzy ich poglądy wiązali z doktrynąteologiczną, sformułowaną w III w. n.e. w Aleksandrii przez Ariusza. Poglądy unitariańskie przyjęli od Miguela Serveta w dobie renesansu za pośrednictwem włoskich reformatorów takich jak Faust Socyn, którzy zmuszeni do opuszczenia Włoch osiedlali się w Polsce. Ośrodkiem ich działalności stał się Raków, gdzie założyli pierwszą własną szkołę – Akademię Rakowską.
Charakterystyka
Sami nazywali siebie „braćmi polskimi” lub „chrystianami”. Odrzucali oni dogmat o boskości Chrystusa oraz o jednym Bogu w trzech osobach, jako tezy sprzeczne z rozumem; byli prekursorami oświeceniowego racjonalizmu. Główny nacisk kładli na ponowne odczytanie Ewangelii i zawarte w niej wskazówki dotyczące zasad miłości bliźniego oraz sprawiedliwości społecznej. Byli przeciwnikami kary śmierci i zaborczych wojen, wskazywali bardzo daleko idącą tolerancję religijną. W obrębie swej wspólnoty dokonali pełnej emancypacji kobiet (zwłaszcza jeśli chodzi o sprawowanie urzędów kościelnych). Zdarzało się, że we własnych majątkach dokonywali uwłaszczenia chłopów; próbowali zakładać gminy społeczne (rodzaj „chrześcijańskich komun”, opartych na zasadach równości i wspólnego korzystania z dóbr materialnych).
Przede wszystkim zaś oddali ogromne usługi kulturze polskiej. Zakładali nowoczesne, jak na owe czasy, szkoły (w 1602 roku w Rakowie, ewangelicka w Pińczowie), drukarnie (w 1574 w Krakowie Aleksego Rodeckiego, oraz w 1602 w Rakowie jego zięcia Sebastiana Sternackiego). Pisali podręczniki, tłumaczyli na język polski Pismo Święte (m.in. Biblia nieświeska). W 1658 – dwadzieścia lat po zlikwidowaniu Akademii Rakowskiej – sejm wydał uchwałę skazującą braci polskich na wygnanie lub zmianę religii pod groźbą kary śmierci.
Pisarze braci polskich byli przede wszystkim myślicielami i propagatorami swojej religii. Ich poglądy wykraczały jednak poza sprawy wiary. Dotykały kwestii społecznych, politycznych, prawnych, moralnych i filozoficznych. Katechizm Rakowski, wydane w 1604 w Rakowie wyznanie wiary braci polskich, głoszące (jako jedno z pierwszych dzieł w historii Europy) zasadę racjonalizmu i tolerancji religijnej inspirowało m.in. Konstytucję Stanów Zjednoczonych.
Przedstawiciele
Najwybitniejsi ideolodzy braci polskich:
Marcin Czechowic (1532–1613), napisał m.in.: O wolności sumienia (po łacinie);
Szymon Budny (1530–1593), napisał: O urzędzie miecza używającem, O przedniejszych wiary chrystiańskiej artikulech;
Andrzej Wiszowaty (1608–1678) – napisał O religii zgodnej z rozumem (po łacinie);
Jan Crell (1590–1633) – napisał O wolności sumienia (łac.C. Vindiciae pro religionis liberate).
Oprócz ideologów wśród braci polskich spotykamy też znakomitych poetów. Najwybitniejszym był Wacław Potocki (1621–1696). Drugim był Zbigniew Morsztyn (1628–1689), bliski krewny Jana Andrzeja. Miał bardzo bogaty życiorys. Uczestniczył w wojnach kozackich szwedzkich. Po 1658 wyemigrował z kraju, przebywał na Prusach jako dworzanin i dyplomata ks. Bogusława Radziwiłła. Zmarł na emigracji. Jest autorem lekkich, często żartobliwych wierszy, pomieszczonych w zbiorze „Muza domowa”, gdzie znajdujemy jednak i utwory tragiczne, jak Duma niewolnicza, lub piękny poemat o niedolach współwyznawców – Pieśń o ucisku. Prócz tego napisał cykl wierszy religijnych w duchu mistycznej i alegorycznej poezji barokowej – Emblemata.
