16 sierpnia 1914 roku powstał w Krakowie, z inicjatywy polskich stronnictw politycznych, Naczelny Komitet Narodowy (NKN) z Juliuszem Leo – prezydentem Krakowa, który kierował Polskim Stronnictwem Demokratycznym i był ugodowym prezesem Koła Polskiego w Wiedniu, a także z Władysławem Jaworskim – ze Stronnictwa Prawicy Narodowej. NKN miał być – co uznali szybko Austriacy – najwyższą instancją w zakresie wojskowej i politycznej organizacji zbrojnych sił polskich, a kierownictwo Departamentu Wojskowego objęli Władysław Sikorski (Kraków) i Aleksander Skarbek (Lwów). W skład NKN-u weszli przedstawiciele 11 partii politycznych z Galicji i 5 z Królestwa, w tym zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Piłsudskiego. Wobec niepowodzenia wywołania antyrosyjskiego powstania narodowego w Królestwie Kongresowym, Piłsudski zgodził się poprzeć NKN. 22 sierpnia Józef Piłsudski podpisze, jeszcze jako Komendant Główny Strzelców, pismo-rozkaz o powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów[1]. 27 sierpnia wydany został rozkaz, podpisany przez Naczelnego Wodza, arcyksięcia Fryderyka, mówiący o ustanowieniu zapowiedzianych Legionów. Odtąd wszystkie polskie formacje zbrojne miały występować jako Legiony Polskie pod austriackim zwierzchnictwem wojskowym, a legioniści mieli nosić austriackie opaski na rękawach. Każda formacja miała liczyć dwa pułki piechoty po cztery bataliony po tysiąc żołnierzy w każdym oraz 2–3 szwadrony jazdy po 150 ułanów każdy.
Legiony stanowiły oddzielną formację Armii Austro-Węgierskiej. Skupiły polskie organizacje paramilitarne, m.in. oddziały Związku Strzeleckiego, Polskie Drużyny Strzeleckie, a także sekcje Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Formalną podstawą tworzenia oddziałów legionowych był rozkaz austriackiego dowództwa z 27 sierpnia 1914, w którym zarządzono utworzenie Legionu Wschodniego i Legionu Zachodniego oraz powołanie dwóch równorzędnych komendantów dla obu Legionów[2]. Legiony Polskie podporządkowano nowej centrali wywiadu austriackiego w polu – Nachrichtenabteilung AOK, z której zwierzchnikiem gen. Oskarem Hraniloviciem von Czvetassin Piłsudski wszedł w bezpośredni kontakt[3].
Pod koniec sierpnia rozpoczęto werbunek do Legionów Polskich. Utworzono Legion Wschodni we Lwowie[4], który został rozwiązany nim jeszcze wszedł do akcji, i Legion Zachodni w Krakowie[5]. Kilkuset żołnierzy Legionu Wschodniego z płk. Józefem Hallerem przeszło do Legionu Zachodniego, a około 5 tysięcy zostało wcielonych do armii cesarskiej[1].
Z powodu zajęcia Lwowa przez wojska rosyjskie 2 września 1914 i różnic wśród tamtejszych polityków Legion Wschodni został wkrótce rozwiązany[6]. Legion Zachodni początkowo w składzie jednego pułku pod dowództwem Piłsudskiego wziął udział w walkach jako straż tylna wojsk austriackich na linii Nowy Korczyn-Opatowiec na lewym brzegu Wisły. W czasie ofensywy austriacko-niemieckiej poszczególne jego bataliony wzięły udział w bitwach pod Laskami (23–26 października 1914), Anielinem (22 października). W dniach 16–19 listopada stoczyły bitwę pod Krzywopłotami. Piłsudski zagrożony zepchnięciem przez wycofującą się pod naporem wojsk rosyjskich armię austriacką na terytorium Cesarstwa Niemieckiego przeprowadził brawurowy manewr znany jako operacja Ulina Mała. Wbrew rozkazom austriackim przedarł się z częścią swojego pułku korytarzem pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi do Krakowa[7].
W październiku 1915 wszystkie trzy brygady (stan osobowy: I Brygada – ok. 5500, II Brygada – ok. 5000, III Brygada – ok. 6000) rzucono na front na Wołyniu. Jesienią 1915 wzięły udział w walkach nad Styrem, gdzie stoczyły bitwę pod Kostiuchnówką. W czasie ofensywy Brusiłowa walczyły nad Stochodem[8].
Ważniejsze bitwy
Działania Legionów Polskich
Podczas I wojny światowej Legiony Polskie brały udział w walkach z armią rosyjską (najważniejsze stoczone bitwy):
20 września 1916 Legiony przeformowano w Polski Korpus Posiłkowy. 10 kwietnia 1917 oddziały legionowe zostały ponownie przeformowane w Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht). Gdy większość żołnierzy (z I i III Brygady) odmówiła złożenia przysięgi na wierność obcym monarchom, oddziały te zostały częściowo rozwiązane. Legionistów (byłych poddanych rosyjskich) internowano w obozach w Beniaminowie (oficerowie) i Szczypiornie (podoficerowie i szeregowcy). Pozostali, którzy odmówili przysięgi, a posiadali obywatelstwo austriackie, zostali wcieleni do wojska austro-węgierskiego i wysłani na front włoski. Legioniści, w tym zdecydowana większość II Brygady, którzy złożyli przysięgę zostali także przekazani pod dowództwo austriackie jako Polski Korpus Posiłkowy. Formacja istniała do pokoju brzeskiego z Ukrainą. W proteście przeciwko warunkom tego traktatu żołnierze PKP, pod wodzą Józefa Hallera dokonali przejścia linii frontu pod Rarańczą w nocy z 15 na 16 lutego 1918. Legioniści, którym nie udało się przebić na stronę rosyjską byli internowani w obozach na Węgrzech w miejscowościach Marmaros-Sziget i Huszt. Przywódcy buntu w PKP w tym m.in. ks. Józef Panaś, płk Włodzimierz Zagórski i mjr Roman Górecki byli sądzeni w słynnym procesie legionistów w miejscowości Marmaros-Sziget (łącznie w czerwcu 1918 oskarżono 114 legionistów[10]).
Oficerowie i żołnierze „królewiacy”, którzy przetrwali po rozbiciu Legionów, w szeregach Polskiej Siły Zbrojnej dotrwali do listopada 1918, dając początek Wojsku Polskiemu.
Poczta Polowa Nr 355 → Poczta Polowa Nr 378 (przemianowana 7 września 1916 roku na podstawie rozkazu c. i k. Dyrekcji Poczty 4 Armii z 4 września 1916 roku)[13].)
Poczta Polowa Nr 378 (niem. K.u.K. Feldpostamt 378) → Urząd Pocztowy Wojsk Polskich w Warszawie (od 1 VIII 1917)
kierownik – c. i k. starszy oficjał Wilhelm Bier (do 4 VIII 1917)
kierownik – chor. Jan Ferdynand Stettner (od 4 VIII 1917)
zastępca kierownika – c. i k. oficjał Rudolf Danzinger (do 4 VIII 1917)
Poczta Polowa Nr 389 (niem. K.u.K. Feldpostamt 389) – c. i k. oficjał Alojzy Eberl
Sytuacja uległa znacznej poprawie na przełomie 14/15 września 1914 r., kiedy to do legionów skierowano odpowiednio dużą ilość Mannlicherów M1890, umożliwiając pełne przezbrojenie się oddziałów pierwszoliniowych w karabiny powtarzalne (przestarzałe Werndle skierowano do oddziałów tyłowych i szkoleniowych)[15].
Utworzone w 1915 r. II i III Brygady Legionów, wyposażane były z kolei w karabiny nieregulaminowe[15]:
Eksportowe (produkowane w austriackich zakładach Œ.W.G. w ramach kontraktów zagranicznych, których niewysłane partie zostały zarekwirowane na początku wojny przez armię austro-węgierską):
Liczebność Legionów w 1915 roku wynosiła około 16 500 osób.
Początek pułkowi ułanów Władysława Beliny Prażmowskiego (beliniakom) dał 7-osobowy patrol, który dwiema bryczkami wyruszył na zwiad na terytorium wroga i zdobył 5 koni.
16 sierpnia 1915 roku, w pierwszą rocznicę powstania Naczelnego Komitetu Narodowego, na Rynku w Krakowie odsłonięto Kolumnę Legionów. W ten sposób formalne ramy uzyskała charytatywna idea fundowania ozdabianych patriotycznymi emblematami drewnianych kolumn i tarcz, w które wbijano gwoździe z wyrytymi nazwiskami darczyńców składających datki na rzecz wdów i sierot po poległych legionistach. Pierwszą na ziemiach polskich Tarczę Legionów ufundowała w czerwcu 1915 roku Liga Kobiet w Nowym Targu[16].
W czasie internowania legionistów w Szczypiornie, polscy jeńcy grali szmacianą piłką w grę, która obecnie znana jest jako piłka ręczna. Właśnie tą drogą ta dyscyplina sportowa została spopularyzowana w Polsce i stąd jej potoczna nazwa szczypiorniak. Z tego też powodu graczy w piłkę ręczną nazywa się szczypiornistami[18].
5 sierpnia 2014 roku, w 100. rocznicę utworzenia Legionów Polskich, Narodowy Bank Polski wyemitował banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł[19].
↑Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 119.
↑Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 93.
↑Komenda Legionów Polskich i Dowództwo Polskiego Korpusu Posiłkowego 1914–1918, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I.120.1.294, s. 341 [1].
↑Pismo L. 2333 c. i k. Komendy Legionów Polskich do Komendy Trenu Legionów Polskich z 22 lipca 1916 roku, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.359 s. 325 [2].
↑ abcKrzysztofK.SzczegłowKrzysztofK., Bagnet austro-węgierski w Wojsku Polskim 1914-1930, t. 1, Warszawa: Wolf, 2000, s. 21, ISBN 83-912485-1-8 [dostęp 2022-11-23].
↑Marek Żukow-Karczewski, Kolumny i Tarcze Legionów, „Kraków” Magazyn Kulturalny, 2/30/1991.
↑Anka Grupińska, Bogna Burska: Żydzi Warszawy 1861–1943. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2003, s. 145. ISBN 83-85888-86-1.
↑Narodowy Bank Polski, oficjalna strona internetowa, Banknoty kolekcjonerskie, 100. rocznica utworzenia Legionów Polskich.
Bibliografia
Ryszard Bratkowski, Zdzisław Bitner, Żołnierze Legionów Polskich (1914–1917) na polskich znakach pocztowych od 1918 do 2000 roku, Warszawa-Płock 2007
Wacława Milewska, Janusz Tadeusz Nowak, Maria Zientara, Legiony Polskie 1914–1918, Kraków 1998
Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski: marzyciel i strateg, Wydawnictwo ALFA, Warsaw, 1997, ISBN 83-7001-914-5, p. 155–165 (rozdział IV Legiony, podrozdział I ‘Dzieje idei’)
Bohdan Urbankowski: Józef Piłsudski. Warszawa: Zysk i Spółka, 2014. ISBN 978-83-7785-480-8.
Grzegorz Wojciechowski, Razem przez wieki III. Zrozumieć przeszłość, Wydawnictwo Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa, 2005, ISBN 83-89497-51-4, s. 28
August Krasicki, Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914-1916, Inst. Wyd. PAX Warszawa 1988, ISBN 83-211-1000-2.
.svg){kind=small}
