Komunizm wojenny – nazwa pierwszego okresu istnienia Rosji radzieckiej od zdobycia władzy przez bolszewików i później, w czasie wojny domowej oraz interwencji w latach 1918–1921, a zwłaszcza realizowanej wtedy polityki gospodarczej^[1].

Zdaniem Petera Keneza komunizm wojenny był od samego początku traktowany przez bolszewików jako rozwiązanie tymczasowe^[2]. Z kolei Richard Pipes twierdzi, że pogląd, jakoby komunizm wojenny był środkiem doraźnym, wynikającym z okoliczności, został zasugerowany post factum przez samych bolszewików. W jego ocenie rząd Lenina podjął realną próbę natychmiastowej budowy gospodarki komunistycznej i tylko częściowo uzależniał podejmowane działania od potrzeb wywołanych wojną^[3]. Podobnie David Marples ocenia komunizm wojenny raczej jako praktyczne wdrożenie „czystej ideologii bolszewickiej” niż reakcję na konkretne doraźne problemy^[4]. W ocenie Bolesława Winiarskiego komunizm wojenny był pierwszą próbą ustanowienia tzw. gospodarki planowej, która wbrew oczekiwaniom bolszewików nie była w stanie zlikwidować chaosu gospodarczego, którego wcześniej nie potrafiła opanować polityka Rządu Tymczasowego oraz zatrzymać drastycznego spadku produkcji przemysłowej i rolnej^[1].

Inspiracją dla twórców komunizmu wojennego była niemiecka polityka socjalizmu wojennego wprowadzona w czasie I wojny światowej, polegająca na objęciu kontrolą państwową całej produkcji, podziału pracy i dystrybucji towarów. Lenin wzorował się także na Warsztatach Narodowych powstałych we Francji po rewolucji lutowej 1848 r. oraz na koncepcjach teoretycznych Louisa Blanca^[5].

Koncepcje komunizmu wojennego nie zostały sformułowane przez przywódców bolszewickich – Lenina i Trockiego – którzy w 1918 r. przedstawiali o wiele bardziej umiarkowane projekty gospodarcze (Lenin opowiadał się za stworzeniem systemu kapitalizmu państwowego, który dopiero później zostałby w prosty sposób przekształcony w socjalizm)^[6]. W kwestiach gospodarczych Lenin uległ skrajnie lewicowemu skrzydłu partii, reprezentowanemu przez Nikołaja Bucharina, Aleksandrę Kołłontaj, Waleriana Obolenskiego, Jewgienija Prieobrażenskiego, Jurija Piatakowa, Karola Radka i Waleriana Kujbyszewa. W ocenie wewnątrzpartyjnej skrajnej lewicy Lenin i Trocki, rezygnując z natychmiastowej budowy komunizmu, zdradzali rewolucję. Licząc się z popularnością wymienionych działaczy w środowiskach robotniczych i inteligenckich (zwłaszcza w Moskwie), w kwietniu 1918 Lenin ostatecznie ustąpił w kwestii gospodarczej i zgodził się na wdrażanie ich radykalnego programu, chociaż nie mieli oni żadnego doświadczenia związanego z gospodarką^[7]. Teoretyczne podstawy nowej polityki zostały wyłożone w artykule Jurija Łarina z kwietnia 1918 i pracy Waleriana Obolenskiego Budowa socjalizmu opublikowanej latem tego samego roku^[7].

Polityka komunizmu wojennego zakładała pełną mobilizację środków ludności dla wojny, monopolizację produkcji i nacjonalizację zakładów zatrudniających więcej niż 5 osób^[1]. W rezultacie dekretów nacjonalizacyjnych wdrożonych natychmiast po rewolucji październikowej oraz nacjonalizacji przemysłu na mocy ustawy z 28 czerwca 1918 rząd bolszewicki de facto zlikwidował prywatny sektor w gospodarce. Osłabiony został także prywatny handel, który miała zastąpić państwowa dystrybucja i reglamentacja poszczególnych produktów, miejsce pieniądza miała zając prosta wymiana towarowa (znaczenie pieniądza zniszczono poprzez wywołanie hiperinflacji, docelowo pieniądz miał zostać całkowicie zlikwidowany^[8]). Wprowadzony został obowiązek pracy^[9] dla mężczyzn, części kobiet, nieletnich i starców^[5]. Cała krajowa produkcja gospodarcza została objęta powszechnym planem^[5]. W praktyce zdelegalizowany sektor prywatny nie został całkowicie zniszczony, zaś wdrożenie scentralizowanego planowania okazało się niemożliwe^[5].

Gospodarką kraju miała zarządzać całościowo utworzona jeszcze w grudniu 1917, także według projektu Łarina, Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej odpowiadająca bezpośrednio przed Radą Komisarzy Ludowych, a szefem której został Aleksiej Rykow. W rzeczywistości politykę rady kreował Łarin, który uzyskał ogromny wpływ na Lenina w kwestiach ekonomicznych^[10].

Wprowadzenie komunizmu wojennego było możliwe dzięki terrorowi państwowemu wprowadzonemu przez Czeka^[11].

Swoją najpełniej ukształtowaną postać komunizm wojenny osiągnął w latach 1920–1921, chociaż nigdy nie wdrożono w pełni wszystkich jego założeń. Wynikało to z faktu, iż rząd nie był w stanie wyegzekwować wszystkich teoretycznie obowiązujących zarządzeń, jak również z rosnącego przekonania bolszewików o nietrafności wprowadzonych rozwiązań^[5]. Dlatego we wrześniu 1918 rząd zgodził się na przewożenie przez chłopów do miast po półtora puda chleba na handel. W latach 1919–1920 66–80% produktów żywnościowych docierało do nabywców drogą nielegalnej sprzedaży, przede wszystkim ulicznej, nie zaś poprzez państwową dystrybucję^[12].

Wcześniej, 19 lutego, rząd znacjonalizował ziemię, ogłaszając, iż przeszła ona na własność państwa, będzie zaś użytkowana przez tych, którzy na niej pracują. Ponieważ jednak chłopi niechętnie zaopatrywali państwo w produkty rolne, rząd ustanowił obowiązkowe dostawy żywności. W praktyce oznaczało to odbieranie całości produkcji rolnej z wyjątkiem ilości niezbędnej do przetrwania i zasiewu w kolejnym sezonie^[9]. Rekwizycje zboża traktowano jako walkę z wrogiem wewnętrznym; był to początek otwarcie antychłopskiej polityki bolszewików^[4]. W latach 1918–1920 żywność była odbierana chłopom w formie przymusowych dostaw lub obowiązkowo wymieniana na artykuły przemysłowe lub wykupywana. Początkowo dostawy nie obejmowały wybranych produktów, jednak z czasem zostały rozciągnięte na całość produkcji. Zastosowane środki pozwoliły rządowi na uzyskanie zaopatrzenia dla wojska oraz dla ludności miejskiej^[13]. Chłopi tracili jednak motywację do utrzymywania areału upraw na dotychczasowym poziomie i rezygnowali z produkcji towarów, których i tak nie mogliby sprzedać, wytwarzając jedynie żywność na własne potrzeby. Spadły wydajność upraw z hektara i ogólna produkcja zbóż^[13].

Analogiczny spadek produkcji wystąpił w przemyśle. Liczba robotników spadła w okresie komunizmu wojennego o połowę, w tym samym czasie produkcja przemysłowa spadła o 3/4, produktywność – o 70%^[13]. W znacjonalizowanym przemyśle strajki zostały de facto (choć nie formalnie) zabronione^[14].

Chociaż lata komunizmu wojennego nie przyniosły spodziewanych korzyści ekonomicznych, przyczyniając się do dalszego pogorszenia stanu rosyjskiej gospodarki, autorzy opisywanej koncepcji gospodarczej uważali efekty jej wprowadzenia w życie za sukces. W 1920 r. Nikołaj Bucharin w tekście Ekonomika okresu przejściowego z satysfakcją opisywał zniszczenie w Rosji pozostałości gospodarki kapitalistycznej. Inni przedstawiciele skrajnej lewicy w partii byli zdania, że klęski komunizmu wojennego wynikają z niewystarczająco zdecydowanego zwalczania sektora prywatnego^[15]. Tragiczny stan radzieckiej gospodarki zmusił jednak Lenina do całkowitej zmiany polityki gospodarczej poprzez wprowadzenie w marcu 1921 NEP-u^[16]. W ten sposób w istocie usankcjonowany został już funkcjonujący stan rzeczy, a istnienie sektora prywatnego uznane za legalne^[17].

Rezultatem polityki komunizmu wojennego była klęska głodu z 1921 r. W roku tym wystąpiły susza i nieurodzaj, zaś chłopi po rekwizycjach nie dysponowali żadnymi nadwyżkami żywności, które umożliwiłyby im przetrwanie. Liczbę ofiar klęski głodowej szacuje się na 5,1 mln osób^[18].