Kamienica przy Rynku 13

nr rej. A/626/66 z 27 kwietnia 1966[1]
Kamienica w 2020 roku
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Tarnowskie Góry (Śródmieście-Centrum)
Adres	Rynek 13
Architekt	nieznany
Ukończenie budowy	XVI wiek
Pierwszy właściciel	miasto Tarnowskie Góry (do 1608 roku)[2]
Kolejni właściciele	Spis kolejnych właścicieli 1608: Georg Schuman 1608–1617: Simon i Magdalena Maldrzik 1617–ok. 1622: Peter Bernhard 1623–1642: siostry Catharina Paluch, Anna Brikiet i Susanne Meyerhofer zd. Bernhard poł. XVII w.: Caspar Herz (Hartz) 1664–1684: Johann Danielis (Hans Daniel) 1700: Barbara Danielis zd. Stephani von Stammowitz 1701: bracia Johann i Johann Wladislaw Stephani von Stammowitz 1701–1730: Johann Scultetus 1731–1749: Ana Eva Scultetus 1750: Anna Ursula Böhm zd. Olofsson 1765–1800: August Böhm 1811–1847: Wilhelm Böhm 1853–1859: Louis Böhm 1862–1866: Louis Epstein 1875–1899: David Kamm 1902–1922: Siegfried Kamm 1922–?: Karol i Matylda Majowscy[2]
Obecny właściciel	rodzina Majowskich[3]
Plan budynku
Położenie na mapie Tarnowskich Gór Kamienica przy Rynku 13
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kamienica przy Rynku 13
Położenie na mapie województwa śląskiego Kamienica przy Rynku 13
Położenie na mapie Polski Kamienica przy Rynku 13
50°26′41,9″N 18°51′18,6″E/50,444972 18,855167
Multimedia w Wikimedia Commons

Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach (tzw. Dom Pod Lipami^[4][5], Dom Bernharda^[6]) – wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego^[1] kamienica wzniesiona w XVI wieku, kilkukrotnie przebudowywana, znajdująca się na rogu Rynku i ulicy Księdza Józefa Wajdy w Tarnowskich Górach. Jedna z najstarszych kamienic na obszarze tego miasta.

Kamienica znajduje się w północnej pierzei tarnogórskiego rynku, w jego północno-zachodnim narożu, u zbiegu z ulicą Księdza Józefa Wajdy^[7]. Od strony wschodniej do budynku przylega ewangelicki Kościół Zbawiciela wybudowany w 1780 roku, przebudowany na przełomie XIX i XX wieku^[8]. Na zachód od Domu Bernharda, po drugiej stronie ulicy Wajdy, znajduje się tzw. Dom Padiery, również będący obiektem zabytkowym^[9].

Dokładna data wzniesienia budynku nie jest znana, choć na podstawie zachowanego w posadzce na progu sieni napisu przypuszcza się, że dom został zbudowany już w 1517 roku^[6][10]. Jest to najstarsza kamienica znajdująca się przy tarnogórskim rynku^[10] oraz jeden z najstarszych budynków w mieście^[6]. Od ok. 1562 do 1608 roku mieścił się tu ratusz z sukiennicami^[2] oraz składem solnym w piwnicy^[4]; za zgodą magistratu prowadzony był również wyszynk (piwiarnia)^[11][12][13].

W 1608 roku władze miasta przeniosły się do pobliskiego Domu Szymkowica, zaś w budynku pod nr. 13 urządzono gospodę^[12]. Wkrótce część budynku wydzierżawiono^[12] lub sprzedano za 120 florenów miejskiemu i górniczemu pisarzowi Simonowi Maldrzikowi i jego żonie Magdalenie^[2]. W 1617 roku całość zabudowań nabył za kwotę 715 talarów Peter (Piotr) Bernhard, urzędnik księcia Jana Jerzego Hohenzollerna, pana Bytomia i Tarnowskich Gór^[2].

Za wierną służbę Bernhard otrzymał od władcy liczne przywileje dla swojej kamienicy – zwolnienie „na wieczne czasy”^[14] ze wszystkich opłat i czynszów, możliwość swobodnego warzenia piwa i prowadzenia w tym miejscu wyszynku oraz prawo do sprzedaży w tym miejscu obcych, niewytwarzanych w Tarnowskich Górach piw oraz win. Wszystko to pod warunkiem uiszczania właścicielom Tarnowic zapłaty w wysokości 1/3 uzyskanego dochodu tytułem rekompensaty oraz z zastrzeżeniem, że każdy kolejny właściciel budynku musi mieć udziały w tarnogórskim górnictwie kruszcowym (musi być gwarkiem)^[6][12]. Nadane przywileje były potwierdzane m.in. w latach 1642, 1706 i 1719^[15], a ich pisemne oryginały istniały jeszcze w latach 30. XIX wieku^[6].

W czasie wojny trzydziestoletniej w ramach nałożonych na Tarnowskie Góry kontrybucji w gospodzie utrzymywano na koszt miasta zatrzymujących się tu żołnierzy^[12].

Wdowa po Piotrze Bernhardzie, Anna, podzieliła w 1623 roku dom między swoje trzy, zamężne już córki – Catharinę Paluch, Anne Brikiet i Susanne Meyerhofer. Kolejnymi właścicielami budynku byli Caspar Herz (Hartz), a od 1664 roku jego zięć, pochodzący z holenderskiego Groningen Johann Danielis (Hans Daniel)^[16]. W 1700 roku dom na krótko stał się własnością rodziny Stephanii von Stammowitz, by już w 1701 roku nabył go za kwotę 1050 talarów tarnogórski gwarek i późniejszy kontroler, kasjer miejski i radny, Johann Scultetus^[15].

Zabudowania pod nr. 13 przy tarnogórskim rynku spłonęły w pożarach miasta w latach 1742 i 1746, w obu przypadkach szybko były jednak odbudowywane^[17]. Według katastru z 1746 roku ich wartość wynosiła 1000 talarów (w tym 600 talarów warty był dom^[18])^[19]. W 1750 roku odziedziczyła je pasierbica Scultetusa, Anna Ursula Böhm z domu Olofsson^[17]. Już w 1759 roku Böhmowie przepisali dawny ratusz na własność swojemu najmłodszemu synowi, Johannowi Augustowi, który prowadził tutaj karczmę i zajazd Ordonnanz Haus (pol. „Dom Ordynaryjny”), przemianowaną później na Sechs Linden (pol. „Sześć lip”) w nawiązaniu do drzew rosnących przed budynkiem, wzdłuż północnej pierzei Rynku^[17][12].

Budynek był własnością rodziny Böhmów do ok. 1860 roku, kiedy to Louis Böhm sprzedał nieruchomość żydowskiemu kupcowi z Lublińca, Louisowi Epsteinowi^[3]. W tym okresie zajazd przekształcono w hotel^[12]. Od ok. 1870 do 1899 roku właścicielem domu był kupiec i krawiec z Tworoga, David Kamm, a w latach 1899–1922 budynek należał do jego syna, Siegfrieda. Hotel w tym okresie prowadzili najemcy – Meyer Schönfeld (w 1874 roku), Isaac Stein (w 1889 roku), Karl Kühn (w 1909 roku), Johann Reimann (w 1911 roku)^[3], Gatzka (w 1915 roku) i Antoni Kruss (przed 1922 rokiem)^[12].

W 1922 roku, po przyłączeniu Tarnowskich Gór do Polski, kamienicę kupili Matylda i Karol Majowscy, którzy w mieście prowadzili już wcześniej hotel przy Nowym Rynku (obecny plac Żwirki i Wigury). Hotel przy Rynku otrzymał polską nazwę Pod Lipami, a jego prowadzenia podjęli się córka Majowskich, Amalia oraz ich zięć, Juliusz Kapuściok, polski działacz narodowy i plebiscytowy, uczestnik powstań śląskich, członek m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”^[3][12]. W tym samym budynku mieściła się również Drukarnia Polska Jana Nowaka, wydająca od 1930 roku popularną w mieście i powiecie gazecie „Nowiny”^[13][12].

W latach dwudziestolecia międzywojennego kamienica i mieszczący się w niej hotel były miejscem, w którym koncentrowało się życie towarzyskie i kulturalno-społeczne miasta. Swoje zebrania oraz imprezy (np. zabawy karnawałowe), często o charakterze filantropijnym, organizowały tutaj liczne polskie organizacje patriotyczne jak Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Województwa Śląskiego, Towarzystwo Młodych Polek, Oddział Młodzieży Powstańczej, Towarzystwo Czytelni Ludowych czy Polski Związek Zachodni^[12].

W 1930^[6][10][20] lub 1932^[3] roku budynek został nadbudowany oraz znacząco przebudowany^[7], co pozbawiło go wyraźnych cech stylowych^[10][21]. 17 maja 1934 roku hotel gościł wojewodę Michała Grażyńskiego, który wziął udział w zaprzysiężeniu Fryderyka Antesa, pierwszego polskiego burmistrza Tarnowskich Gór^[12].

W czasie II wojny światowej w miejscu hotelu Pod Lipami funkcjonowała gospoda Hubertushof^[12]. Po wojnie restauracji przywrócono poprzednią nazwę^[12]. Początkowo prowadził ją niejaki Mizgalski, jednak wkrótce lokal został upaństwowiony, a zarządzały nim kolejno Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni, Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” i Tarnogórskie Zakłady Gastronomiczne^[12]. Latem 1983 roku na parterze budynku otwarto sklep sieci „Pewex”^[22]. Restauracja Pod Lipami zlikwidowana została na początku lat 90. XX wieku, a w jej miejscu oraz dawnego hotelu znajdują się sklepy oraz lokale mieszkalne^[12]. Budynek do dziś pozostaje własnością rodziny Majowskich^[3].

Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach jest 4-kondygnacyjnym budynkiem o dziesięcioosiowej fasadzie^[23], wzniesionym z kamienia i cegły, o kubaturze 6880,9 m³ i powierzchni użytkowej wynoszącej 513,5 m²^[21]. W elewacji frontowej widoczne są dwa wyraźne załamania dzielące budynek na trzy części. Najstarsza jest pochodząca z XVI wieku część zachodnia, podpiwniczona, wzniesiona na rzucie kwadratu o długości boku 12,4 m. Jej mury są najgrubsze i mierzą 100 cm na parterze i 75–100 cm na piętrze^[23]. Ze względu na spadek terenu od Rynku w kierunku północnym, od strony ul. Księdza Józefa Wajdy (od zachodu) do kamienicy przylegały niegdyś dwie masywne przypory, niezachowane do czasów współczesnych^[23].

W piwnicach oraz na parterze zachowały się sklepienia kolebkowe, a także arkada sklepienia sieni wjazdowej^[10].

Do głównej bryły budowli przylega od strony wschodniej niewielki budynek, parterowy od strony podwórka i piętrowy od strony rynku. Został on zbudowany w latach 50. XIX wieku w miejscu przejazdu między kamienicą a Kościołem Zbawiciela i ma zbliżoną formę do nieistniejącej już kamienicy pod nr. 11^[7].

• Marian Broniec, Ryszard Bednarczyk, Arkadiusz Czech, Mieczysław Filak, Krzysztof Gwóźdż, Jan Hahn, Marek Kandzia, Alicja Kosiba-Lesiak, Zofia Krzykowska, Dominik Ochman, Marek Panuś, Przemysław Rubacha, Anna Sopuch, Gabriela Szubińska, Marek Wojcik, Roman Wolniszewski: Przewodnik Tarnowskie Góry. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2009. ISBN 978-83-61458-36-4.Sprawdź autora:15.
• Zofia Krzykowska: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Jan Kwak: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Życie gospodarczo-społeczne. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Ignacy Płazak, Jan Przała: Katalog zabytków sztuki w Polsce. red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek. T. VI: (województwo katowickie). Cz. zeszyt 12: (powiat tarnogórski). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968. ISBN 83-86293-37-3.
• Monika Rosenbaum, Sebastian Rosenbaum: Srebrne miasto na czerwonej drodze: Tarnowskie Góry w PRL na fotografiach tygodnika „Gwarek”. Tarnowskie Góry: Drukpol, 2014. ISBN 978-83-61458-10-4.
• Danuta Szlachcic-Dudzicz: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Układ przestrzenny miasta i jego zabudowa. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Marek Wojcik: Tarnogórski rynek. Dzieje domów i mieszkańców od XVII wieku do początków XX wieku. Tarnowskie Góry: Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2017. ISBN 978-83-939816-1-8.