Arctowski urodził się w Warszawie w rodzinie Artztów, których przodkowie, przybyli do Polski w XVII wieku z Wirtembergii. Naukę gimnazjalną podjął ok. 1881 w Inowrocławiu, lecz na skutek szykan ze strony Niemców zmuszony był przerwać naukę po trzech latach. Rodzice przenieśli go do belgijskiegoLiège i tam ukończył szkołę średnią Athénee. W Liège rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym[4] w zakresie matematyki i fizyki (1888), by zdobyć wiedzę z zakresu astronomii, lecz po roku przeniósł się na studia do Paryża. W Paryżu podjął studia z zakresu geologii i chemii w tamtejszym Muzeum Przyrodniczym. Studia te kontynuował na Sorbonie, uczęszczał także na wykłady w Collège de France i w paryskiej Szkole Górniczej[2]. W rezultacie zakres studiów objął chemię z geochemią, petrografią i mineralogią[4]. W 1893 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie w Liège pod kierunkiem profesora Walthera Springa. W tym samym roku dla podkreślenia swojej polskości, Henryk Artzt wystąpił do rządu belgijskiego o zgodę na zmianę swojego nazwiska na Arctowski[2]. W latach 1894–1896 Henryk Arctowski opublikował w Liège 20 artykułów w czasopismach naukowych: „Bulletin de l’Academie Royale de Belgique”, „Zeitschrift fur anorganische Chemie”. Zajmował się wówczas petrologiąskał magmowych, a głównie warunkami termodynamicznymi minerałów skałotwórczych[4].
Przed wyruszeniem na wyprawę w 1897 roku zgłosił akces polskiego meteorologa Antoniego Dobrowolskiego. Podczas wyprawy Dobrowolski jako asystent Arctowskiego prowadził obserwacje meteorologiczne[6]. De Gerlache opisał wyprawę w swojej książce Piętnaście miesięcy na oceanie antarktycznym, której polskie wydanie w tłumaczeniu Zofii Nałkowskiej ukazało się w 1903 roku[7].
Po powrocie z wyprawy Arctowski w 1899 roku nie dostał porzuconej wcześniej posady na Uniwersytecie w Liège, więc podjął pracę w Observatoire Royal de Belgique w Uccle (Ukkel) w Belgii, gdzie poświęcił się opracowywaniu materiałów zebranych podczas wyprawy. Badania Arctowskiego obejmowały zagadnienia z zakresu geologii, glacjologii, meteorologii, oceanografii, optyki atmosfery oraz zjawiska zórz polarnych. Arctowski zredagował „Projekt międzynarodowych badań Antarktydy” i przedstawił go na Kongresie Brytyjskiego Stowarzyszenia Popierania Rozwoju Nauki, który odbywał się w angielskim Dover we wrześniu 1899 roku. Podczas rautu na zamku królewskim w Belgii, gdzie zaproszono po powrocie z wyprawy Arctowskiego i Gerlacha, Polak poznał amerykańską śpiewaczkę Arian Jane Addy[8], którą około 1900 poślubił w Londynie. W latach 1903–1909 kierował stacją meteorologiczną obserwatorium w belgijskim Uccle[5]. W 1907 projektował drugą belgijską wyprawę antarktyczną, ale wyprawa ta nie doszła do skutku. Kolejne ekspedycje wyruszyły na Antarktydę dopiero w 1910. Kierowali nimi Amundsen i Robert Scott[2].
W 1912 roku Uniwersytet Franciszkański we Lwowie nadał Arctowskiemu godność doktora honoris causa. W Nowym Jorku Arctowski współpracował z „Komisją do Spraw Polski” (Komisja House’a). Od 1912 przez siedem lat pracował w New York Public Library, gdzie był kierownikiem działu przyrodniczego[8]. W 1918 roku opracował „Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference” – raport składający się z kilkunastu części, omawiający kwestie dotyczące polskiej demografii, rolnictwa, geologii i bogactw naturalnych, industrializacji, wyznań i języków[2][9][5]. W latach 1919–1920 przebywał w Paryżu, gdzie udzielał pomocy polskiej delegacji. Podczas konferencji wersalskiej (1919-1920) przekazał stronie amerykańskiej raport dotyczący Polski pt. Raport o Polsce do użytku delegacji amerykańskiej na konferencję pokojową (później jego wkład w ustalenie granic Polski i na rzecz propagandy sprawy polskiej docenił prof. Eugeniusz Romer)[8][10]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Arctowski wrócił do ojczyzny. Od premiera Ignacego Paderewskiego otrzymał propozycję objęcia stanowiska ministra oświaty (Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), lecz jej nie przyjął[8]. O Arctowskiego zabiegały wówczas dwa polskie uniwersytety: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, oraz Uniwersytet Warszawski[2]. Arctowski wybrał uniwersytet we Lwowie i wkrótce zorganizował tam Katedrę Geofizyki i Meteorologii[11][10], która następnie przekształciła się w Instytut Geofizyki i Meteorologii[12]. Kierował nim do 1939[10]. W tym czasie opublikował wraz ze swym zespołem ponad 130 prac naukowych[2]. W latach 1921–1939 ukazało się 10 tomów „Komunikatów Instytutu Geofizyki i Meteorologii UJK” – wydawnictwa, którego Arctowski był redaktorem naczelnym[12]. W 1935 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W roku akademickim 1927/1928 pełnił funkcję dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UJK[10]. W styczniu 1938 wraz z innymi profesorami UJK podpisał się pod protestem przeciwko wprowadzonemu gettu ławkowemu na tej uczelni[13]. We Lwowie zamieszkiwał wraz z żoną na czwartym piętrze nowego gmachu UJK[8]. W czerwcu[8] lub sierpniu 1939 jako prezydent Międzynarodowej Komisji Zmian Klimatu wyjechał na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej w Waszyngtonie. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił mu powrót do Polski[2][10].
Ponowny pobyt w USA
Grób Henryka i Jane Arctowskich
W Waszyngtonie Arctowski przyjął propozycję pracy w Smithsonian Institution (obserwatorium astronomiczne w Waszyngtonie[14]). Z tą instytucją był związany w latach 1939–1950. Prowadził tam badania promieniowania słonecznego, a w szczególności zmian stałej słonecznej i ich wpływ na zmiany pogody. 23 lipca 1940 roku Henryk Arctowski wraz z żoną otrzymali obywatelstwo amerykańskie[5]. W 1945 roku nawiązał współpracę z polskimi instytucjami naukowymi. Był członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Geologicznego[15]. W 1950 zrezygnował z pracy w Smithsonian Institution ze względu na zły stan zdrowia. Przeprowadził się do Nowego Jorku (1953), później na Florydę (1954), a w 1957 wrócił do Waszyngtonu. Tam zmarł 21 lutego 1958[10]. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie oraz późniejszym staraniem Polskiej Akademii Nauk prochy Henryka Arctowskiego i jego żony Jane (zm. wkrótce po nim 4 maja 1958) zostały przewiezione do Polski i pochowane na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera B2-13-30)[16][2].
Publikacje
Lista publikacji Henryka Arctowskiego przekracza znacznie 300 pozycji. Prawdopodobnie było ich łącznie ponad 400, m.in. w języku angielskim i francuskim. Prezentowały one wyniki badań polarnych oraz opisywały przebieg wypraw[17][5].
Jedna z ulic na wrocławskim osiedlu Grabiszyn-Grabiszynek nosi imię Henryka Arctowskiego, będąc zlokalizowaną w otoczeniu innych ulic upamiętniających polskich badaczy. Również w Warszawie od 1977, na terenie obecnej dzielnicy Ursynów, znajduje się ulica imienia tego badacza[20].
W 1973 Poczta Polska wydała znaczek z wizerunkiem prof. H. Arctowskiego o wartości 1 zł (numer katalogowy 2133) w ramach serii pt. „Uczeni polscy”[21].
W 2021 r. z okazji 150. rocznicy urodzin Arctowskiego Poczta Polska wyemitowała w nakładzie 120 tys. sztuk upamiętniający go znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł[24].
Część majątku odziedziczonego przez Arian Jane Addy-Arctowską, Arctowscy przeznaczyli na ustanowienie Fundacji im. H. Arctowskiego w Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Począwszy od roku 1969, co trzy lata Fundacja przyznaje nagrodę i Medal Arctowskiego za wybitne osiągnięcia w badaniach heliofizyki i w badaniach zależności Słońce – Ziemia[26][27].
Przypisy
↑StanisławS.ŁozaStanisławS. (red.), Czy wiesz kto to jest?, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe: na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 12.
↑ abcdefghijkJerzy Kowalczuk: 100-lecie geofizyki polskiej; 1895–1995. Kraków: Arbor, 2001, s. 234. ISBN 83-907806-9-0.
↑Uchwała nr 32 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 grudnia 1977 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 31 stycznia 1978 r., nr 1, poz. 1, s. 1.
↑Andrzej Fiszer, 2019: Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych). Wydawca: FISCHER Sp. z o.o, Bytom-Kraków, s. 218.
.jpg)
