W 1922 polskie studenckie organizacje nacjonalistyczne wysunęły hasło numerus clausus[2], postulując zmniejszenie liczby studentów żydowskich do 11%[3]. W 1931 w trakcie zamieszek antyżydowskich zginął student, Polak, Stanisław Wacławski. Wtedy wysunięto hasło numerus nullus – uczelnie polskie bez Żydów[2]. Oficjalny postulat stosowania gett ławkowych został wysunięty w 1933[4].
Zajścia związane z wprowadzaniem gett dezorganizowały naukę. Często kończyły się obrażeniami wśród ich uczestników, zwłaszcza Żydów. Dochodziło także do wypadków śmiertelnych[4]. Zajścia organizowane przez polską nacjonalistyczną młodzież, działającą pod wpływem endecji i narodowych radykałów, miały miejsce niemal we wszystkich polskich miastach uniwersyteckich – Krakowie, Warszawie, Wilnie i Lwowie. Od 1931 r. w listopadzie, w rocznicę śmierci Wacławskiego na uczelniach organizowano zamieszki antyżydowskie, tzw. manewry jesienne[10]. Na Uniwersytecie Jagiellońskim podjęto próbę wprowadzania getta ławkowego w listopadzie 1932. Wtedy to odbyła się msza w intencji tragicznie zmarłego podczas antysemickich zajść w WilnieStanisława Wacławskiego. Po jej zakończeniu doszło do zamieszek i usuwania siłą żydowskich studentów z sal wykładowych.
1937–1939: zaostrzanie sytuacji
Zgoda ministerstwa na getta ławkowe i inne przejawy postępującego antysemityzmu
W październiku 1937 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznegoWojciech Świętosławski wydał zgodę na wprowadzanie gett ławkowych[11]. Na uczelniach, które je wprowadziły, studenci żydowscy siedzieli zwykle w salach i audytoriach po lewej, patrząc od strony katedry, a studenci chrześcijańscy po prawej stronie (odpowiednio: nieparzystej i parzystej)[12]. Natomiast w praktyce niemożliwe było rozdzielanie studentów w małych salach[12].
Równocześnie na niektórych uniwersytetach lub ich wydziałach wprowadzono ograniczenia procentowe liczby studentów pochodzenia żydowskiego znane jako numerus clausus[18]. Podjęto także próby ograniczenia liczby wykładowców akademickich pochodzenia żydowskiego; np. w lutym 1938 nadzwyczajne walne zebranie Zrzeszenia Asystentów Uniwersytetu Warszawskiego podjęło postanowienie niemianowania w przyszłości na stanowiska naukowe Żydów i osób pochodzenia żydowskiego oraz stopniowego zastępowania zatrudnionych na UW asystentów Żydów Polakami[19]. W styczniu 1938 r. po uchwałach poszczególnych uczelni przyjął go Związek Stowarzyszeń Asystentów Państwowych Szkół Akademickich RP[20][21], a następnie zawodowych, takich jak np. Stowarzyszenia Architektów RP /1938[22] i Związku Lekarzy Państwa Polskiego /1937[23]. Śladem tych uchwał poszły inne organizacje zawodowe[24]. Zjawisko to otrzymało nazwę „paragraf aryjski”.
Postawy sprzeciwu
Formą solidaryzowania się studentów-chrześcijan z ich żydowskimi kolegami było wspólne stanie w czasie zajęć[25]. Popierający takie działania wykładowcy także prowadzili swoje zajęcia, stojąc[14]. W grudniu 1937 roku sześćdziesięciu profesorów Uniwersytetu Poznańskiego, Warszawskiego i Wileńskiego opublikowało oświadczenie wyrażające sprzeciw wobec „wszelkich dążeń do ograniczenia praw ze względów wyznaniowych, narodowościowych, czy rasowych, zwłaszcza jeśli dotyczyć one mają studentów” jako protest przeciwko wprowadzeniu getta ławkowego[26]. Z kolei inni czynnie uczestniczyli we wprowadzaniu gett ławkowych, m.in. odmawiając podpisywania indeksów studentom stojącym w czasie zajęć[14].
Na Uniwersytecie Warszawskim w latach 30. studenci zrzeszeni w ONR bili Żydów oraz chrześcijan, chcących okazać im solidarność i zajmujących wraz z nimi miejsca w getcie ławkowym. Wśród poszkodowanych była m.in. Irena Sendlerowa[27]. Do bójek członków ONR ze studentami żydowskimi, którzy nie zajmowali wyznaczonych im miejsc i stali w czasie wykładów, dochodziło także na Politechnice Warszawskiej, gdzie getto ławkowe wprowadzono na początku roku akademickiego 1937/1938[15], zarządzeniem rektora Józefa Zawadzkiego[28].
Przeciwko wprowadzaniu oddzielnych miejsc dla studentów żydowskich na wyższych uczelniach wielokrotnie protestowali posłowie żydowscy do Sejmu. Próbowali oni także interweniować w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; m.in. w 1938 Emil Sommerstein zwrócił się o pomoc do ministerstwa w sprawie odmówienia przez Romana Rybarskiego podpisania indeksów studentom III roku Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, którzy słuchali jego wykładów na stojąco[7].
Upamiętnienie na Uniwersytecie Warszawskim
5 października 2018 roku na UW odbyły się pierwsze obchody upamiętniające ofiary getta ławkowego[29]. Oddolnie zorganizował je Studencki Komitet Antyfaszystowski przy wsparciu kilku instytucji, apelując jednocześnie o przerwanie milczenia na temat czarnej karty w historii uniwersytetu i wmurowanie tablicy pamiątkowej. Komitet zorganizował także list poparcia pod inicjatywą upamiętnienia, pod którym podpisali się m.in. Olga Tokarczuk, Marian Turski, Barbara Engelking i Andrzej Leder[30][31]. 1 marca 2023 Senat Uniwersytetu Warszawskiego podjął uchwałę w sprawie tablicy upamiętniającej ofiary getta ławkowego[32]. W dniach 22-23 listopada 2022 r. w Sali Kolumnowej na Wydziale Historii odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa „Getto ławkowe. Struktury wykluczenia na uczelniach międzywojennej Polski w kontekście środkowoeuropejskim”[33][34]. 22 maja 2023 roku odsłonięto tablicę na wschodnim murze tarasu pałacu Uruskich, w kampusie Głównym UW[35].
↑Andrzej Garlicki (red.): Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 279–280. ISBN 83-01-02863-7.
↑ abcAnka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2000, s. 366. ISBN 83-7163-187-1.
↑ abPraca zbiorowa: Politechnika Warszawska 1915–1965. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 94.
↑Jerzy Ogonowski: Sytuacja prawna Żydów w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2012, s. 130. ISBN 978-83-61850-496.
↑Gabriela Zalewska: Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 311. ISBN 83-01-12054-1.
↑Paragraf aryjski w związku asystentów, „Wszechpolak”, 4 lutego 1937. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑S.Ossowski, Nowa grupa etniczna w szkołąch akademickich, „Epoka”, 25 lutego 1939. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Lekarze walczą z Żydami, „Warszawski Dziennik Narodowy”, 7 czerwca 1937. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Rudnicki, Falanga, Ruch Narodow-Radykalny, Warszawa 2018, s. 214–217.
↑Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Antony Polonsky (red. nauk.): Polin. 1000 lat historii Żydów polskich. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, 2014, s. 242. ISBN 978-83-938434-4-2.
↑Henryk Markiewicz: Przeciw nienawiści i pogardzie, str. 109. Odczyt wygłoszony w Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie 29 listopada 2004 r: Centrum Humanistyki Cyfrowej, 2004, s. 119. [dostęp 2020-12-05].
↑Anna Mieszkowska: Dzieci Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7758-021-9.
GrzegorzG.MazurGrzegorzG., Życie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, ISBN 978-83-7188-947-9, OCLC830833284. Brak numerów stron w książce
Szymon Rudnicki: Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015. ISBN 978-83-7666-363-0.
Natalia Judzińska: Po lewej stronie sali. Getto ławkowe w międzywojennym Wilnie. Krytyka Polityczna, 2023. Brak numerów stron w książce