Hel (miasto)

Hel
miasto i gmina
Ilustracja
1. Latarnia Morska, 2. Panorama miasta i port, 3. Ulica Wiejska, 4. Muzeum Rybołówstwa, 5. Urząd Miasta, 6. Budynek stacji kolejowej
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

pucki

Prawa miejskie

1351, 1963

Burmistrz

Mirosław Wądołowski

Powierzchnia

95 km²

Wysokość

0–22 m n.p.m.

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności
• gęstość


2 805[1]
129,14 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 58

Kod pocztowy

84-150

Tablice rejestracyjne

GPU

Położenie na mapie powiatu puckiego
Mapa konturowa powiatu puckiego, blisko prawej krawiędzi na dole znajduje się punkt z opisem „Hel”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Hel”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Hel”
Ziemia54°36′42″N 18°48′29″E/54,611667 18,808056
TERC (TERYT)

2211011

SIMC

0934501

Urząd miejski
ul. Wiejska 50
84-150 Hel
Strona internetowa
BIP

Hel (kaszub. Hél, niem. Hela)[2]miasto w województwie pomorskim, w powiecie puckim, położone na cyplu Mierzei Helskiej nad Morzem Bałtyckim. W latach 1975–1998 miejscowość znajdowała się w województwie gdańskim.

Ośrodek turystyczny i kąpielisko nadmorskie, ośrodek rybołówstwa, garnizon Marynarki Wojennej z portem wojennym. Port morski Hel ma przystań rybacką, jachtową i żeglugi pasażerskiej.

Według danych na 31 grudnia 2022 w mieście mieszka 2835 osób[3].

Gmina Hel zajęła drugie miejsce w rankingu podsumowującym kadencję 2010–2014 w kategorii „gminy turystyczne o najwyższych zmianach w potencjale finansowym w latach 2010–2013” opracowanym przez firmę Curulis[4].

Nazwa

Przypuszcza się, że nazwa osady jest wzmiankowana po raz pierwszy w 1198 roku jako Gellen. Z pewnością do miasta odnoszą się poświadczenia nazwy z XIV wieku, czyli Hela (1378)[5], oraz późniejsze: m.in. Hell (przed 1464), do Helu (1490), Hele (1491), Hela (1506), Hel (1511), do Helia, ku Heliowi (1565), Hoel (1568-73), Chel (1582), Hyl (1583), Hill (1596), do Helia, ku Heliowi (1627), Heyla (1749), z Heli (1858), Hel albo Hela (1882), Hel (Hela) (1925)[6]. W XV wieku pojawiło się rozróżnienie na Stary Hel (1413) i Nowy Hel (1417), dokumentując proces przenoszenia starego miasta na nowe miejsce. Stary Hel zniknął w II połowie XVI wieku, a nowa osada przejęła funkcje i prawa miejskie starej osady, przez co człon Nowy w nazwie przestał być używany[7].

Zapisy historyczne wskazują, że mianownik występował w wielu wariantach: Hyla, Hyl, Hela, Hel[7]. Nazwa miejscowości została ponowiona z nazwy półwyspu Hel, która zaś związana jest z wyrazem hel, hyl, stanowiącym dawną pożyczkę germańską o dialektalnych znaczeniach m.in. ‘miejsce wzniesione, odkryte dla wiatrów’ bądź ‘góra nadmorska’[5][6][8].

Historia

Stary Hel

 Osobny artykuł: Stary Hel.

Hel wywodzi się z miasta o tej samej nazwie, które na skutek zmiany linii brzegowej zostało zatopione przez wody Zatoki Puckiej[9][10]. Hel został po raz pierwszy wzmiankowany w 1198 roku jako kaszubska wieś o nazwie Gellen i ośrodek handlu śledziami[11]. W jednej z duńskich kronik wspomniano, że uszkodzony statek króla Waldemara II Zwycięskiego osiadł na „Wyspie Hel”[12]. Szybki rozwój miasta nastąpił w XII wieku[13], w XIII w. miejscowość stała się jednym z najważniejszych centrów handlowych regionu, rywalizującym z pobliskim Gdańskiem. Zgodnie z przesłankami historycznymi już przed 1266 roku Hel posiadał prawa miejskie nadane na prawie lubeckim przez księcia pomorskiego Świętopełka II. Akt lokacyjny został potwierdzony przez Krzyżaków w 1378 roku (również na prawie lubeckim), gdy ci zajęli miasto, opanowując Pomorze Gdańskie[12].

Ówczesne miasto było położone około 1,5 km od dzisiejszego. Miało kościół, szpital, ratusz, dwa rynki i mały port. Jednakże w XV w. mierzeja zaczęła się zmniejszać na skutek erozji. W 1417 roku zbudowano kościół św. Piotra, patrona rybaków. Hel doświadczył okresu wzrostu, ale później ustąpił miejsca szybciej rosnącemu miastu Gdańsk. W 1466 roku król Polski Kazimierz IV przyznał Hel jako lenno Gdańskowi, kończąc stuletnią walkę o dominację nad gospodarką Zatoki Gdańskiej. Przejście pod gdańską jurysdykcję spowodowało upadek Helu[14]. W 1526 roku król Zygmunt I Stary wycofał przywileje przyznane wcześniej Helowi i sprzedał miasto z mierzeją władzom Gdańska. Od tamtej pory los Helu był związany z większym sąsiadem. Należał do półwyspu helskiego terytorium miasta Gdańska, położony był w drugiej połowie XVI wieku w województwie pomorskim[15].

Z czasem stare miasto strawił pożar[16] i zostało zalane przez wody morskie[9].

Nowy Hel

Współczesne miasto powstało jako osada zwana wówczas Nowym Helem, do której mieszkańcy pobliskiego Starego Helu emigrowali z powodu kłopotów gospodarczych miasta. Jeszcze w XV w. panowała równowaga między obydwoma ośrodkami[10].

Po 1525 roku mieszkańcy przeszli w całości na luteranizm, gdyż prawo do obsady proboszcza miała rada miejska Gdańska. W 1800 roku na 350 mieszkańców było 16 katolików, resztę stanowili luteranie. W mieście (w szczególności w Jastarni Gdańskiej) język kaszubski utrzymał się co najmniej do końca XVIII wieku ze względu na używanie go w szkole i luterańskich kazaniach[4].

Hel został przyłączony do Królestwa Prus wraz z Gdańskiem dopiero przy II rozbiorze Polski w 1793 roku[17].

W czasie wojen napoleońskich, w 1807 roku, Hel został przyłączony do zależnego od Francji Wolnego Miasta Gdańska. Po upadku Napoleona i wskutek postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r. Hel został ponownie włączony w skład Królestwa Prus (zabór pruski), stanowiącego od 1871 roku część Cesarstwa Niemieckiego. Rozpoczęła się silna niemiecka kolonizacja tych terenów, podobnie jak całego obszaru zaboru pruskiego[18].

Z tego okresu pochodzi pierwsza murowana latarnia morska z prawdziwego zdarzenia, która została zbudowana w Helu przez władze Prus w 1826 roku. Była ona okrągła i miała 42m wysokości. Dnia 1 sierpnia 1827 roku zapalono na niej po raz pierwszy 6 lamp zasilanych olejem rzepakowym, które były widoczne z odległości 17Mm[19].

W XVII i XVIII w. przedłużające się działania wojenne i klęski żywiołowe poważnie zaszkodziły miastu, którego populacja znacząco zmalała i w 1872 roku rząd nowo utworzonego państwa niemieckiego zniósł prawa miejskie[14], przyznane Helowi sześć wieków wcześniej.

Upadek został powstrzymany w 1893 roku, kiedy we wsi został zbudowany port rybacki. Stanowił on schronienie dla statków rybackich, stał się też popularnym celem wycieczek weekendowych dla mieszkańców Gdańska i Sopotu. W 1896 roku wsi przyznano status nadmorskiego uzdrowiska. W 1905 roku miejscowość liczyła 604 mieszkańców, z czego 93,2% stanowili Niemcy, zaś 6,3% – Polacy-Kaszubi. Protestanci stanowili 91,6% mieszkańców[20].

Lata 1918–1939

Hel na początku XX wieku

Mimo zdecydowanej przewagi ludności niemieckojęzycznej traktat wersalski przyznał miejscowość odrodzonemu państwu polskiemu, ponieważ pobliskie miejscowości miały głównie polski charakter i sam Hel był położony jako ostatnia miejscowość na Półwyspie Helskim. Po 1918 roku ludność niemiecka zaczęła opuszczać Hel, a jej miejsce zaczęli zajmować Polacy i Kaszubi. Dla zasiedlenia Helu Polakami zbudowano istniejące do dziś osiedle "kolonia rybacka", kościół katolicki i szkołę. Już w 1921 roku zbudowano linię kolejową biegnącą przez cały półwysep, aż do osady Hel. Dodatkowo wybudowano drogę bitą z Juraty do Helu, prowadząc ją ze względów strategicznych (ochrona przed ostrzałem z samolotów) z ponad czterdziestoma zakrętami w gęstym lesie[21]. Dzięki strategicznemu położeniu u wejścia do Zatoki Gdańskiej Hel stał się ważnym punktem na militarnej mapie kraju. W 1921 roku zajmował pierwsze miejsce w Polsce pod względem ilości posiadanego sprzętu rybackiego. Dysponował 42 kutrami motorowymi na 61 zarejestrowanych w kraju oraz 176 łodziami, w tym 1 motorową. Na całym Wybrzeżu stacjonowało wtenczas 841 łodzi wiosłowo-żaglowych i 4 motorowe[22]. W tym samym roku ukończono budowę linii kolejowej łączącej Gdynię z Helem, w 1922 roku do Helu dotarł pierwszy pociąg pasażerski, w 1931 roku otwarto port wojenny[23].

W październiku 1931 roku podpisano umowę na budowę portu wojennego w Helu z Konsorcjum Francusko–Polskim. Autorem projektu portu o wymiarach 330x400m był inż. Włodzimierz Szawernowski. W 1933 roku zakończono prace pogłębiarskie i rozpoczęto budowę nabrzeży. W 1934 r. zerwano pertraktacje cenowe z Konsorcjum i ogłoszono przetarg na dalszą budowę portu w Helu oraz Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni. Połączenie tych dwu obiektów w jednym przetargu wynikło z założenia, że piaskiem wydobytym przy pracach w Helu będzie się podnosić podmokłe tereny w rejonie Gdyni. Konsorcjum przegrało przetarg, ale w toku dalszych negocjacji obniżyło cenę poniżej najtańszej oferty i ponownie otrzymało zlecenie na dalsze wykonawstwo. Żelbetowe skrzynie falochronów wykonywano w Gdyni, po czym holowano je na Hel i tam zatapiano[24].

W 1936 roku utworzono Rejon Umocniony Hel obejmujący przede wszystkim tereny należące do obecnie istniejącej gminy Hel. Od 1937 roku wstęp na teren Helu był możliwy dla obywateli polskich za okazaniem specjalnej przepustki lub dokumentów wojskowych[25]. W 1938 roku powstała na Helu ferma norek i nutrii amerykańskich[26].

W 1936 na mocy dekretu Prezydenta Mościciego z 21 sierpnia "O uznaniu Półwyspu Helskiego za rejon umocniony", nakazano "niemieckim obywatelom Helu" opuścić miejscowość i przenieść się do Niemiec (za odszkodowaniem), choć w większości byli to obywatele II Rzeczpospolitej. Akcja ta zakończyła się w 1938 roku, kiedy ostatni ewangelicy z Helu (było ich 440 osób[20]) opuścili miasteczko, a miejscowy zbór luterański zamieniono na magazyny aprowizacyjne[27].

Latarnia morska w latach II Rzeczpospolitej Polskiej

W 1926 r. władze polskie zainstalowały lampę naftową z czterema soczewkami. W 1929 roku zmienił się wygląd latarni - wieżę otynkowano i pomalowano w biało - czerwone pasy. W 1938 roku zainstalowano żarówkę elektryczną o potężnej mocy 3000W[28].

Lata 1939–1945

 Zobacz też: Obrona Helu.

Helska latarnia służyła aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku, kiedy w czasie obrony Helu została 19 września wysadzona w powietrze przez polskich saperów dla utrudnienia namiarów dla ciężkiej artylerii niemieckiej ostrzeliwującej Hel. Zarys jej fundamentów jest do dziś widoczny, jako owalny skwerek kilkanaście metrów przed wejściem do obecnej latarni[29].

Hel znajdował się na terenie Rejonu Umocnionego Hel, który bronił się do 2 października 1939 roku[25] W czasie wojny Hel zamieszkiwało około 1000 osób[30].

Lata 1945–1989

Po 1945 roku Hel dostał status miejsca szczególnie ważnego strategicznie, co wiązało się z tym, że do Helu mogli przyjechać tylko obywatele PRL (podobny status w ZSRR miał Władywostok). Wjazd samochodem prywatnym możliwy był tylko za okazaniem przepustki. Obostrzenie w dostępie do Helu zniesiono dopiero około 1989 roku, a same szlabany zniknęły dopiero w latach 90. XX w. (pozostałości rogatek znajdują się do dziś przy drodze dojazdowej do miasta)[23].

13 listopada 1954 roku Hel otrzymał prawa osiedla, a 30 czerwca 1963 roku odzyskał prawa miejskie utracone w 1872 roku[31] W 1979 roku miasto udekorowano Krzyżem Grunwaldu II klasy[32]. Krzyż Grunwaldu umieszczono na Pomniku Obrońców Helu. W 2021 r. przeprowadzono remont pomnika i bezprawnie wymieniono Krzyż Grunwaldu na Krzyż Walecznych pozbawiony daty.[33].

Po 1989

28 listopada 2005 roku władze miasta Hel nadały tytuł honorowego obywatela kończącemu drugą kadencję prezydencką Aleksandrowi Kwaśniewskiemu, który w opinii radnych, spędzając swe urlopy na Helu, przyczynił się znacznie do promocji miasta[34].

Ludzie związani z Helem

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Helem.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2011[35] Hel zajmuje obszar 21,72 km², w tym:

  • użytki leśne: 87%[36]
  • użytki rolne: 0%

Miasto stanowi 3,7% powierzchni powiatu.

Transport

W mieście znajdują się: stacja kolejowa Hel, przystanki autobusowe PKS Gdynia oraz Port morski Hel.

Demografia[3]

Hel jest bardzo małym miastem z liczbą mieszkańców wynoszącą 3373, z czego 50,1% stanowią kobiety, a 49,9% mężczyźni. W latach 2002–2017 liczba mieszkańców zmalała o 21,3%. Średni wiek mieszkańców wynosi 42,2 lat i jest nieznacznie większy od średniego wieku mieszkańców województwa pomorskiego oraz porównywalny do średniego wieku mieszkańców całej Polski.

O ile w 2002 Hel miał 4300 mieszkańców, o tle według danych z Narodowego Spisu Powszechnego 2021 mieszkało tu ok. 3 tys. ludzi. W ciągu 10 lat miasto opuściło 24 procent mieszkańców. W efekcie Hel stał się najszybciej wyludniającym się miastem w Polsce[37].

Dane z 31 grudnia 2017 r.:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 3373 100 1690 50,1 1683 49,9
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
155,4 77,88 77,55
  • Piramida wieku mieszkańców Helu w 2019 roku.

Zabytki

Lista zabytków w mieście:

Atrakcje turystyczne

Głównymi atrakcjami Helu są:

  • Kamienne umocnienia falochronów i zatopione wokół wraki, stanowiące atrakcję dla płetwonurków.
  • Od 2006 roku w Helu czynne jest Muzeum Obrony Wybrzeża z bogatą prezentacją militarnej historii rejonu Helu.

Rezydencja wypoczynkowa Prezydenta RP

W Helu znajduje się również rezydencja prezydenta RP wraz z lądowiskiem dla śmigłowców. W ośrodku wakacje spędzali m.in. Aleksander Kwaśniewski, Lech Kaczyński, Bronisław Komorowski. Letnią Rezydencję Prezydenta RP odwiedzili również m.in. Angela Merkel oraz George W. Bush.

Często media podają błędną informację, że rezydencja ta mieści się w Juracie. Wprawdzie ośrodek korzysta z mediów doprowadzonych z Juraty, ale mieści się w granicach administracyjnych Helu.

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzi rzymskokatolicka parafia Bożego Ciała[42]. Wcześniej istniała tu również parafia wojskowa św. Pawła z Tarsu[43].

Miasta partnerskie

Odznaczenia

  • Order Krzyża Grunwaldu II klasy (1979)[45]

Zobacz też

 

Przypisy

  1. Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2023-11-29] (pol.).
  2. F. Lorentz, Polskie i kaszubskie nazwy miejscowości na Pomorzu Kaszubskiem. (ISBN 83-60437-22-X) (ISBN 978-83-60437-22-3).
  3. a b Hel w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-06-03], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  4. a b Mirosław Kuklik, Z dziejów parafii ewangelickiej w Helu, Hel 2019, s. 23-24.
  5. a b Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 95. ISBN 83-01-13857-2.
  6. a b Nazwy miejscowe Polski : historia, pochodzenie, zmiany. pod red. Kazimierza Rymuta. T. 3, E-I. Kraków: Instytutu Języka Polskiego PAN, 1999, s. 471. ISBN 83-87795-45-3.
  7. a b Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 111. ISBN 83-04010-90-9.
  8. Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 85. ISBN 83-04024-36-5.
  9. a b Łukasz Zalesiński: Stary Hel, czyli bałtycka Atlantyda. Onet, 2015-06-17. [dostęp 2015-08-08]. (pol.).
  10. a b Tadeusz Piątkowski: Półwysep Helski. Gdańsk: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, s. 69. ISBN 83-03-02124-9.
  11. Piotr Skurzyński, Pomorze, Warszawa: Wyd. Muza S.A., 2007, s. 310, ISBN 978-83-7495-133-3.
  12. a b J. Abramowicz i inni, Przewodnik po Helu, Hel: „MS”, Stowarzyszenie „Przyjaciele Helu”.
  13. Czy Stary Hel istniał naprawdę?. 2013-04-10. [dostęp 2015-08-08]. (pol.).
  14. a b Tomasz Górecki, Kaszuby : przewodnik turystyczny, wyd. 9 zm. i rozszerz, Gdynia: Wydawnictwo Region, 2006, s. 56, ISBN 83-60437-11-4, OCLC 749961599 [dostęp 2020-05-13].
  15. Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w.: rozmieszczenie własności ziemskiej, sieć parafialna / Marian Biskup, Andrzej Tomczak. Toruń 1955, s. 129.
  16. Magdalena Frender-Majewska: Zatopione miasto. Newsweek Polska, 2009-10-14. [dostęp 2020-02-01]. (pol.).
  17. CONCEPT Intermedia www.sam3.pl, Historia Helu - do roku 1918 [online], Hel - Początek Polski [dostęp 2020-02-26] (pol.).
  18. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  19. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  20. a b Na podstawie danych ze spisu powszechnego z 1905 roku, według deklarowanego języka ojczystego i religii, Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. Heft II. Provinz Westpreußen, Berlin 1908.
  21. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  22. Wacław Odyniec, Jerzy Godlewski, Ziemia Pucka, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1974, s. 167.
  23. a b Małgorzata Niezabitowska. Gdzie zaczyna się Polska. „National Geographic”. 12/2000, s. 120–130. National Geographic Society. ISSN 1507-5966. 
  24. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  25. a b Zbigniew Wojciechowski. Obiekty militarne Półwyspu Helskiego w latach 1920–2006. „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej (ZN AMW)”, 2010. ISSN 0860-889X. 
  26. Wieści potoczne z Pomorza: Hel. „Gazeta Kartuska”, 1939-02-09. Kartuzy: Jan Bieliński. 
  27. Mirosław Kuklik, Z dziejów parafii ewangelickiej w Helu, Hel 2019, s. 41-42.
  28. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  29. Historia Helu - od 1918 roku do 1936 roku - GO Hel [online], pl/historia-helu-od-1918-roku-do-1936-roku.html [dostęp 2024-04-27] (pol.).
  30. Mariusz Kardas. Okupacja hitlerowska Helu. Wybrane aspekty. „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej (ZN AMW)”, 2011. ISSN 0860-889X. 
  31. Dzieje Helu praca zbiorowa, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969.
  32. A.K. Kunert, Z. Walkowski, Kronika kampanii wrześniowej 1939, Warszawa: Edipresse, 2005, s. 142, ISBN 83-60160-99-6.
  33. pomniki i tablice pamiatkowe Helu - (Helska Tawerna ©) [online], hela.com.pl [dostęp 2023-03-09].
  34. Honorowy obywatel Kwaśniewski [online], Wprost.
  35. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 sierpnia 2011, ISSN 1505-5507 [zarchiwizowane z adresu 2013-12-20].
  36. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  37. To najszybciej wyludniające się miasto w Polsce. Ekspertka: Turystyka wymknęła się spod kontroli
  38. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księga A) - stan na 31 grudnia 2022 roku [online], nid.pl [dostęp 2023-06-30] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-30].
  39. Kościół pw. św.św. Piotra i Pawła, ob. Muzeum Rybołówstwa [online], zabytek.pl [dostęp 2023-06-30].
  40. Rekordowa rzeźba powstaje pod Sępólnem. 15 metrów, 10 ton
  41. Wyrzeźbił 15-metrową "Rzepkę" Tuwima, ma szansę pobić rekord Guinnessa (www.tvn24.pl)
  42. Parafia rzymskokatolicka pw. Bożego Ciała [online], diecezja.gda.pl [dostęp 2023-06-30].
  43. Dekret biskupa Józefa Guzdka ustalający przynależność parafii wojskowych do dekanatów. Ordynariat Polowy Wojska Polskiego. [dostęp 2017-10-20].
  44. "Dzieje przyjaźni - początek". Artykuł na stronie UM Hel. [dostęp 2019-10-10].
  45. Wykaz miejscowości wyróżnionych odznaczeniami państwowymi, [w:] Urszula Lewandowska, Krystyna Malik, Przewodnik po Polsce, Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1991, s. 21, ISBN 83-217-2519-8 (pol.).

Linki zewnętrzne