PROFILPELAJAR.COM

Eparchia włodzimiersko-brzeska
	; Katedra Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu (stan przed restauracją w XIX w.)
Państwo	I Rzeczpospolita; Imperium Rosyjskie
Siedziba	Włodzimierz; Brześć
Data powołania	1596, 1798
Data zamknięcia	1795, 1828
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	Kościół unicki w I Rzeczypospolitej; Kościół greckounicki w Rosji
metropolia	kijowska
katedra	Sobór Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu

Monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Żyrowiczach, w l. 1810-1828 rezydencja unickich biskupów brzeskich.

Diecezja włodzimiersko-brzeska – eparchia Kościoła unickiego, powstała w 1596 r. w wyniku unii brzeskiej, przestała istnieć w następstwie rozbiorów Rzeczypospolitej; na krótko reaktywowana jako diecezja brzeska Kościoła greckounickiego w Imperium Rosyjskim (1798–1828).

Diecezja włodzimiersko-brzeska w Rzeczypospolitej

Geneza

Unicka diecezja włodzimiersko-brzeska powstała wraz z przyjęciem unii brzeskiej przez biskupa Hipacego Pocieja, jednego z głównych zwolenników zjednoczenia Kościoła wschodniego i zachodniego. Wraz z władyką katolicyzm i zwierzchnictwo papieża przyjęła wówczas formalnie dotychczasowa prawosławna eparchia włodzimiersko-brzeska. W rzeczywistości konwersja ta nie była wydarzeniem jednorazowym, lecz dłuższym i pełnym konfliktów procesem, w trakcie którego unici przejęli większość parafii i cerkwi prawosławnych. Miejscowi dyzunici, wśród których czołową rolę odgrywały bractwa cerkiewne oraz Atanazy Brzeski, ihumen monasteru św. Szymona, uznawali zwierzchnictwo prawosławnych biskupów łuckich, mohylewskich i mińskich.

Terytorium

Współcześnie obszar dawnej diecezji włodzimiersko-brzeskiej znajduje się w granicach Białorusi, Polski i Ukrainy.

Granice diecezji były spadkiem po granicach prawosławnej diecezji włodzimiersko-brzeska, te zaś odzwierciedlały podział ziem ruskich pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. W XVII-XVIII w. unicka diecezja włodzimiersko-brzeska obejmowała tereny leżące w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Korony Polskiej: zachodnią część województwa brzeskiego (powiat brzeski), województwo podlaskie (bez północnego skrawka) oraz południowo-zachodnią część województwa wołyńskiego (powiat włodzimierski i zachodnie krańce łuckiego)^[1]. Południowa część diecezji była oddzielona od północnej zabużańskim terytorium diecezji chełmskiej.

Podział administracyjny

oficjalat włodzimierski – Włodzimierz
- dekanaty:
oficjalat brzeski (wikariat, biskupstwo diecezja brzeska) – Brześć
- dekanaty:
  - bialski
  - bielski
  - brzeski
  - drohiczyński
  - kamieniecki
  - kobryński
  - mielnicki
  - poleski
  - prużański
  - włodawski

Likwidacja

W wyniku rozbiorów unicka diecezja włodzimiersko-brzeska przestała istnieć, a jej terytorium, podobnie jak cała Rzeczpospolita, zostało podzielone pomiędzy państwa zaborcze:

Austria wcieliła do swojego zaboru południowo-zachodnią (zabużańską) część diecezji; dla unitów z dawnego oficjalatu brzeskiego mieszkających teraz w Nowej Galicji utworzono, w ramach greckokatolickiej diecezji chełmskiej, odrębny konsystorz, kierowany przez oficjała generalnego rezydującego w Hannie;
Prusy zajęły północno-zachodnią część diecezji; dla unitów mieszkających w Prusach Nowowschodnich utworzono diecezję supraska (1797–1809);
Rosja opanowała wschodnią część diecezji, która z czasem weszła w skład nowo utworzonej greckounickiej diecezji brzeskiej.

Diecezja brzeska w Imperium Rosyjskim

Lata 1797–1807

Unicka diecezja brzeska została reaktywowana przez cesarza Pawła I ukazem z 28 kwietnia 1797 r. Obok archidiecezji połockiej i reaktywowanej diecezji łucko-ostrogskiej tworzyła ona struktury reorganizowanego przez władze carskie Kościoła greckounickiego. Terytorium diecezji znajdowało się w granicach guberni grodzieńskiej, kurlandzkiej, mińskiej i wileńskiej, czyli obejmowało obszary należące do uprzednio zlikwidowanych eparchii unickich: włodzimiersko-brzeskiej, pińsko-turowskiej i metropolitalnej archidiecezji kijowsko-wileńskiej. Do nowego biskupstwa brzeskiego nie weszła część włodzimierska włączona do diecezji łucko-ostrogskiej. Biskupem brzeskim został Arseniusz Główniewski, od 1791 r. biskup koadiutor włodzimiersko-brzeski^[2]. Decyzjom tym sankcję kanoniczną nadał papież Pius VI bullą Maximis undique pressi z 15 listopada 1798 r.

Diecezja liczyła 817 parafii, funkcjonowało w niej 13 klasztorów bazyliańskich, rezydencją biskupią został monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Żyrowiczach (do 1810 r. biskup rezydował w Nowogródku). Uposażenie roczne biskupstwa wynosiło 6000 rubli.

Organizacją diecezji zajął się dotychczasowy koadiutor pińsko-turowski Jozafat Bułhak, zatwierdzony na stanowisku biskupa w Brześciu 8 stycznia 1798 r. przez nuncjusza apostolskiego Laurentiusa Littę. Bp Bułhak podzielił eparchię na 2 oficjalaty (Nowogródek, Pińsk), te zaś na dekanaty. W 1808 r. utworzył kapitułę katedralną z 6 prałaturami (archiprezbiter, archidiakon, scholastyk, kustosz, kantor, kanclerz), 13 kanonikatami gremialnymi i 4 honorowymi. Seminarium duchowne w Ławryszewie uposażone zostało dobrami klasztorów bazyliańskich w Ławryszewie i Nowym Dworze oraz państwową subwencją w wysokości 2000 rubli rocznie.

W 1804 r. diecezja brzeska liczyła 802 parafie, 36 klasztorów męskich, 5 żeńskich, 930 kapłanów diecezjalnych, 358 zakonników, 36 zakonnic i 748 513 wiernych (bez dzieci).

Lata 1807–1828

Pokój w Tylży (1807) oddawał pod władzę Rosji obwód białostocki wraz unitami diecezji supraskiej. Cesarz Aleksander I dokonał wówczas nowego podziału Kościoła greckounickiego: odłączył z diecezji brzeskiej 300 parafii położonych w guberniach kurlandzkiej, wileńskiej i częściowo mińskiej i podporządkował je metropolitalnej diecezji litewskiej z siedzibą w Wilnie, natomiast do diecezji brzeskiej włączył prawie całe terytorium zlikwidowanej w 1809 r. diecezji supraskiej (dekanaty Białystok, Bielsk Podlaski, Drohiczyn, Nowy Dwór oraz stolicę byłego biskupstwa – Supraśl z 59 parafiami, 3 klasztorami bazyliańskimi i 46 968 wiernymi). Dotychczasowy biskup supraski, Leon Ludwik Jaworowski, został biskupem pomocniczym brzeskim z tytułem biskupa włodzimierskiego (wyświęcony na biskupa w 1811 r.). Na utrzymanie konsystorza i biskupa pomocniczego cesarz przeznaczył 4000 talarów.

Ówczesny biskup ordynariusz brzeski Jozafat Bułhak podzielił diecezję na 22 dekanaty: grodzieński, lidzki, słonimski, wołkowyski, nowogródzki, cyryński, brzeski, kamieniecki, kobryński, prużański, poleski, lubieszowski, janowski, drohiczyński, białostocki, bielski, drohicki, nowodworski, słucki, piński, rzeczycki i mozyrski.

Po mianowaniu Bułhaka na urząd metropolity unickiego (z zachowaniem biskupstwa brzeskiego) w 1817 r. Leon Ludwik Jaworowski stał się faktycznym zarządcą diecezji brzeskiej.

22 czerwca 1828 r. na mocy ukazu Mikołaja I doszło do kolejnej reorganizacji Kościoła unickiego w Rosji. Diecezję brzeską włączono do diecezji litewskiej, która teraz objęła gubernię grodzieńską, obwód białostocki, północne powiaty guberni wołyńskiej i gubernię wileńską. Była to jedna z dwóch pozostałych jednostek administracyjnych Kościoła unickiego na terenie „ziem zabranych” – drugą była archidiecezja połocka (białoruska). Jednocześnie trwały intensywne działania na rzecz upodobnienia Kościoła unickiego do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Po Jaworowskim faktyczny zarząd nad dawną diecezją brzeską przejął oficjał i prezes konsystorza litewskiego, prałat Antoni Tupalski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, zwolennik prawosławia, jeden z najbliższych współpracowników Józefa Siemaszki.

Zmiany dokonywane wówczas w Kościele unickim na terenie Rosji nie miały aprobaty Stolicy Apostolskiej. Według źródeł watykańskich diecezja włodzimiersko-brzeska i diecezja łucko-ostrogska były sufraganiami archidiecezji połockiej rytu grecko-ruskiego^[3].

Brzeskie biskupstwo tytularne (1828–1839)

W 1833 r. dotychczasowy biskup pomocniczy białoruski Józef Siemaszko został mianowany biskupem litewskim i wileńskim. Ustanowiono również dwóch biskupów pomocniczych w osobach Jozafata Żarskiego, biskupa pińskiego, oraz Antoniego Zubki, który otrzymał tytuł biskupa brzeskiego.

W 1839 r. podczas synodu połockiego został zlikwidowany Kościół unicki na „ziemiach zabranych”. Pod władzą Rosji pozostała jedynie diecezja chełmska w Królestwie Kongresowym – zlikwidowana w 1875 r.

Biskupi

Osobny artykuł: Biskupi włodzimiersko-brzescy.

Zobacz też

Przypisy

↑ Witold Kołbuk: Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Lublin: 1998, s. 32-33. ISBN 978-83-85854-30-2.
↑ Dorota Wereda: Bazylianie w unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku. [w:] "Białoruskie Zeszyty Historyczne" nr 19 [on-line]. Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 2003). [dostęp 2012-08-16].
↑ Girolamo Petri, Prospetto della gerarchia episcopale in ogni rito e dei vicariati, delegazioni e prefetture in luogo di missione della S. Chiesa Cattolica Apostolica e Romana in tutto l'Orbe al Primo Gennajo 1850, Roma s.d., p. XX

Bibliografia

A. Theiner, Die neuesten Zustände der katholischen Kirche beider Ritus in Polen und Russland seit Katharina II bis auf unsere Tage, Augsburg 1841, t. 1 (passim), t. 2, s. 112-115, 310-313, 369-374
M. Harasiewicz, Annales Ecclesiae Ruthenae, Lwów 1862, s. 868-876, 897-900
J. Pelesz, Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten. Zeiten bis auf die Gegenwart, t. II, Würzburg – Wien 1881
P. O. Bobrowskij, Russkaja greko-uniatskaja cerkow’ w carstwowanije Impieratora Aleksandra I, Sankt-Pietierburg 1890
Edward Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w., cz.2, Warszawa 1906
A. Boudou, Le Saint-Siège et la Russie, Paryż 1922 (Stolica Święta a Rosja, Kraków 1928)
W. Charkiewicz, Zmierzch unii kościelnej na Litwie i Białorusi, Słonim 1929
L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce
D. Blazejowskyj, Hierarchy of the Kyivan Church (861-1990), Rome 1990
K. Dola, Katalog arcybiskupów i biskupów rezydencjalnych eparchii polskich obrządku grecko-unickiego od Unii Brzeskiej (1596) do roku 1945, [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. II 1764-1945, cz. 2 1918-1945, Poznań-Warszawa 1979, s. 304-311, s. 311