Dialekty sztokawskie i torlackie, w tym dialekt svrljisko-zaplański
Dialekt svrljisko-zaplański (serb.-chorw.svrljiško-zaplanjski dijalekt[1]) – dialekt należący do grupy dialektów torlackich, włączanych niekiedy do grupy dialektów sztokawskich[2]. Obszar zajmowany przez ten dialekt ma specyficzny, podłużny kształt długiego na około 120 km i szerokiego na 15 km pasa ciągnącego się wzdłuż licznych dolin, równolegle do biegu Południowej Morawy, przechodzący przez miasto Svrljig. Niezwykły kształt obszaru dialektalnego jest skutkiem mających miejsce w przeszłości migracji ludności[1].
Cechy językowe
Do cech fonetycznych dialektu prizreńsko-południowomorawskiego należą:
zestaw fonemówsamogłoskowych złożony z a, e, i, u, o, ə oraz sonantycznegor̥, przy czym ə (szwa), kontynuuje dawne jery *ъ, *ь, np. dəska, kəd, ječəm, dənəs, momək, kladənəc, izətkən petkir, səs, oprócz tego też wtórnie, np. ogəń, dovezəl, nesəm i w turcyzmach, np. balčək, kadər, bogatlək[4],
sonantyczne *l̥ gdzieniegdzie zostało zachowane, jednak na ogół dało u, np. vuna, bua, Bugrin; rzadziej la~lə, np. slənce, dlagi rukavi, bądź też lu i li, np. slunce, sluze, slunčokret, dlibok[5],
zachowanie -l na końcu sylaby i wyrazu, np. umrl, delil, ubil, vrelce, bolni, rasolnicu, choć pod wpływem języka literackiego pojawiają się formy typu imáo, radéo[5],
brak fonemu χ, w zasadzie też f, a v i j mają niestabilną artykulację[5],
Morfologia dialektu svrljisko-zaplańskiego, podobnie jak w przypadku pozostałych dialektów torlackich, charakteryzuje się licznymi bałkanizmami. Do szczególnych cech morfologicznych należą:
wołacz typu Svetomire, vodeničaru, prijatel’u, choć może być równy mianownikowi, np. sínko, Sáško[6],
skamieniałe formy narzędnika funkcjonujące jako przysłówki, np. dańom, redom, krádom, véčerom, jútrom[6],
formy liczby mnogiej neutrów na -e z końcówkami -ići, -iči, -ci, np. dugmići, tičići, pičiči, snopčiči, praci, telci[6],
dawne rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę otrzymały sufiks -ka i przeszły do zwykłej odmiany żeńskiej, np. vaška, koska, ćerka, majka, zachowane są jedynie formy typu jednu večer, celu noć[6],
częste użycie celownikowej enklitykisi, np. kudé si poníđemo ‘dokąd sobie pójdziemy’[6],
enklityczny zaimek osobowy 3. osoby rodzaju żeńskiego brzmiący voj / vu w celowniku i ju w bierniku, enklityczne zaimki liczby mnogiej brzmią zaś im w celowniku i i w bierniku (a nie gi)[6],
tryb rozkazujący typu viđ, jeđ, a w liczbie mnogiej typu vidéte, jedéte, noséte[6],
żywe użycie imperfektu, końcówką 1. os. l. poj. jest -eja lub -šem, np. smeja, imašem, w 1. os. l. mn. -eamo i -šemo, np. smeamo, imašemo, 2. i 3. os. l. poj. kończy się na -o lub -še, np. imao, teo, zaś 3. os. l. mn. kończy się na -še lub -oše, np. pričaoše[7],
aoryst jest najczęstszym sposobem wyrażania przeszłości, charakterystyczna jest jego końcówka w 1. os. l. mn. -mo (nie -smo)[8],
podwajanie przyimków, np. za u rídnici, za u ńínu kúću, na kude Morávu[8],
w narracji typowym czasem jest aoryst, imperfekt jest używany węziej, a czas przeszły złożony (perfekt) pojawia się bez czasownika posiłkowego, np. tátko ne bíl góre[8].
Pod względem słownictwa dialekt svrljisko-zaplański jest zbliżony do dwóch pozostałych dialektów torlackich – prizreńsko-południowomorawskiego i timocko-łużnickiego – różnice sprowadzają się z reguły do kwestii fonetycznych i morfologicznych[9].
