Ten artykuł dotyczy samogłoski w języku prasłowiańskim. Zobacz też: litera Ь, litera Ъ, litera Ы, zięba jer.

Jer – jedna z dwóch samogłosek występujących w języku prasłowiańskim, które różniły się od wszystkich pozostałych samogłosek krótszym czasem wymawiania. Z tego powodu nazywane bywają samogłoskami zredukowanymi. Ich nazwa i grafemy pochodzą od odpowiednich liter alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Wyróżniano jer przedni (ь) i jer tylny (ъ). Pod koniec okresu języka prasłowiańskiego wytworzył się także podział na jery słabe i jery mocne, związany z pozycją tych samogłosek w wyrazie. W ciągu rozwoju poszczególnych języków słowiańskich jery słabe zanikały, a jery mocne wokalizowały się, tj. przechodziły w pełne samogłoski.

Zanik i wokalizacja jerów odbywały się w momencie rozpadu słowiańskiej wspólnoty językowej i wskazywane są jako koniec epoki prasłowiańskiej. Realizacja tych procesów mogła przebiegać w różny sposób, wywierając duży wpływ na fonologię i morfologię języków słowiańskich. Zjawiska te doprowadziły do powstania oboczności typu samogłoska : zero morfologiczne. Poza tym mogły za sobą pociągnąć kolejne przemiany takie jak wzdłużenie zastępcze bądź różnego rodzaju uproszczenia, np. wyrównanie analogiczne i upodobnienie fonetyczne.

Wyróżnia się dwa typy jerów:

• jer przedni: ь (zwany „jerem miękkim”)^[1][2] – samogłoska półwysoka przednia^[3]
• jer tylny: ъ (zwany „jerem twardym”)^[1][2] – samogłoska półwysoka tylna^[3].

Jery mogły występować w środku wyrazów i na ich końcu. Tworzyły osobne sylaby i niektóre wyrazy były zbudowane wyłącznie z takich jerowych sylab, np. *pьsъ^[1].

Jery w języku prasłowiańskim powstały głównie w wyniku przemian praindoeuropejskich krótkich samogłosek ŭ i ĭ^[4]. Samogłoska ь odpowiada na ogół dawnemu ĭ, a ъ odpowiada ŭ^[5]. Przykładowo: pie. *gʰostĭs > psł. *gostь > pol. gość; pie. *sūnŭs > psł. *synъ > pol. syn^[6]; pie. *mŭsom > psł. *mъxъ > pol. mech^[7].

Język prasłowiański odziedziczył z poprzednich epok monoftongiczne fonemy samogłoskowe, które można uporządkować w pary różniące się między sobą długością (iloczasowy podział na krótkie i długie samogłoski). Z czasem obok tej opozycji iloczasowej zaczęła wykształcać się także opozycja brzmienia (barwy). Część dawnych samogłosek długich podwyższyła swoją artykulację na najwyższy poziom artykulacyjny, druga część – obniżyła na najniższy poziom. Dawne krótkie samogłoski przyjęły średni poziom artykulacyjny. Przyjmując, że czas trwania samogłoski krótkiej to 1 mora, samogłoski wysokie i niskie trwały 2 mory, a samogłoski średnie 1 morę. Półwysokie samogłoski, tj. jery ь i ъ (dawne krótkie ĭ i ŭ) skróciły się jeszcze bardziej do ½^[8] i zmniejszyły swoją wyrazistość artykulacyjną^[9]. W związku z tym, że były o połowę krótsze od samogłosek krótkich nazywane są samogłoskami zredukowanymi lub półsamogłoskami^[9][10]. Jeszcze później, kiedy wytworzył się podział na jery mocne i słabe, czas trwania tych drugich można określić w przybliżeniu jako ¼^[8].

W związku z tym, że przekształcenie głosek ĭ i ŭ w jery wiązało się ze zmniejszeniem napięcia^[11] i obniżeniem artykulacji^[4], ich barwa stała się bliższa neutralnej samogłosce szwa^[12]. Przypuszcza się, że jer przedni był wymawiany jako głoska pośrednia między e i i^[9] (jako /ɪ/)^[13], a jer tylny jako głoska pośrednia między o i u^[9] (jako /ʊ/ lub /ə/)^[13]. Na pewnych obszarach różnica między tymi dwoma jerami mogła całkowicie się zatrzeć^[11] i oba mogły być realizowane jako szwa^[12]. Jery na pewnych pozycjach (tzw. jery słabe) wkrótce zanikły, a na innych pozycjach (tzw. jery mocne) zmieniły swoją barwę, zlewając się z innymi samogłoskami. Jedynie w języku bułgarskim i słoweńskim do dziś zachował się specjalny fonem wymawiany jako szwa lub podobnie, zapisywany w bułgarskim jako ъ, a w słoweńskim jako e^[11].

Do innych źródeł jerów należą m.in.: indoeuropejskie końcówki –os, –on (dające w prasłowiańskim ъ^[14], np. *dymъ z pie. *dʰuHmós)^[a][7], redukcja samogłoski e (np. četyre → čьtyre^[b][14]; *bьrati – *berǫ^[c][5], redukcja w formach trybu rozkazującego pewnych czasowników *rьci – *rekǫ)^[d][14]; redukcja o (np. *zъvati – *zovǫ^[5][e]; pewne słowa zapożyczone do prasłowiańskiego zawierające u bądź i (np. *kъnędzь^[f] i *kotьlъ^[g] z języka gockiego, które w pragermańskiej epoce miały formę odpowiednio *kuningaz i *katilaz)^[14]. W końcówkach fleksyjnych jery mogły się pojawiać w ramach dążności do „otwierania” sylab w związku z obowiązującym prawem sylaby otwartej^[5][17].

Przed próbą określenia, kiedy pojawiły się jery, warto przedstawić, jak w ogóle rozumieć język prasłowiański na osi czasu. Wielu slawistów wyróżnia w języku prasłowiańskim dwa okresy^[18]. W pierwszym okresie był to (stosunkowo)^[19] homogeniczny^[20] język Słowian, który wyodrębnił się ze wspólnoty bałtosłowiańskiej^[18]. Drugi okres charakteryzuje się obniżeniem stopnia jedności językowej Słowian – wówczas zachodziły zarówno takie zmiany językowe, które dotyczyły wszystkich Słowian, jak i takie, które miały zasięg regionalny i stanowiły podwaliny dla późniejszego rozdziału na osobne języki słowiańskie^[20][h][i]. Granica pomiędzy tymi okresami nie jest ostra. Przyjmuje się, że to przejście nastąpiło między V^[23] a VII w.^[20][19] i powiązane było w większym lub mniejszym stopniu z migracjami w ramach wielkiej wędrówki ludów^[23]. Koniec epoki języka prasłowiańskiego (tj. koniec drugiego okresu) miał miejsce w X^[24]–XI w.^[20]

Według Zdzisława Stiebera jery w miejscu krótkich ĭ i ŭ pojawiły się po VI–VII w.^[25] Według Jurija Szewelowa możliwe jest, że wyłoniły się dopiero w VIII w.^[26] Szacunki dokonywane są m.in. na podstawie formy ówczesnych zapożyczeń z i do słowiańszczyzny^[25] oraz form toponimów. Fakt, że pierwszy słowiański alfabet (głagolica) z ok. 863 r. (a także kolejny – cyrylica pod koniec IX w.) miał osobne litery dla oznaczania głosek jerów, niezwiązane ani z i, ani z u, wskazuje na to, że głoski ĭ i ŭ musiały zaniknąć wcześniej^[27]. Nie ma pewności, że nastąpiło to na całym obszarze słowiańskim równocześnie^[28].

W systemie opartym na opozycji samogłosek krótkich i długich jery mogły stanowić dość rażącą anomalię^[10], dlatego ostatecznie nie utrzymały się długo^[11]. Pod koniec epoki prasłowiańskiej^[10] pojawiły się tendencje osłabienia artykulacji jerów w określonych pozycjach. Pojawiło się dodatkowe rozróżnienie na jer słaby (ь̯, ъ̯) i jer mocny (ь̥, ъ̥)^[3]. W pozycjach mocnych jery wymawiano mocniej, wyraźniej i nieco dłużej, a w pozostałych pozycjach – słabiej i jeszcze krócej niż dotychczas^[10].

Jery słabe zajmowały następujące pozycje w wyrazie:

• na końcu wyrazu – w wygłosie, np. domъ̯ (dom), konь̯ (koń)
• w sylabie poprzedzającej sylabę z pełną (niejerową) samogłoską, np. dъ̯va (dwa)
• w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem w pozycji mocnej, tj. takim, który nie ulegał redukcji, a wzmocnieniu, np. pь̯sъ̥kъ̯^[9][29] (piesek).

Jer był mocny tylko w zgłosce przed sylabą z jerem słabym. Jeśli sylab jerowych było więcej, to jerem słabym był jer nieparzysty, licząc od końca wyrazu, a jerem mocnym – parzysty^[30]. Jeśli sylaby z jerami były przedzielone sylabą z samogłoską pełną, to poprzedzająca ją sylaba z jerem była w pozycji słabej, np. *sъ̯borъ̯ > zbór^[31].

Osłabianie jerów słabych było kompensowane wzmacnianiem jerów mocnych – poprzedzającą mocną półsamogłoskę wydłużano o tyle, o ile skracał się jer następujący. Zachodziło tym samym tzw. wzdłużenie zastępcze o kierunku wstecznym^[29]. Takie rozmieszczenie jerów słabych (tj. w wygłosie lub w zgłosce poprzedzającej sylabę z jerem mocnym bądź inną samogłoską) budowało swego rodzaju rytmikę (prawo Havlíka). W przybliżeniu można ją przedstawić jako sąsiadowanie sylaby mocnej i słabej (nie: mocna + mocna, słaba + słaba)^[32], a w odniesieniu do jerów – niewystępowanie w obu sąsiadujących sylabach bardzo krótkich samogłosek, jakimi były jery)^[13][j]. Współcześnie taką tendencję prozodyjną można zaobserwować w językach mających iloczas, np. w czeskim (sylaba długa + krótka lub krótka + długa)^[32]. Pierwotnie regularny stan uwarunkowany prawem Havlíka zmieniał się pod wpływem wyrównań analogicznych. Ponadto pewne trudne do wymówienia zbitki spółgłoskowe powstałe po zaniku słabych jerów mogły być niedopuszczalne w niektórych językach, np. z psł. *stь̯blo powstał słowacki wyraz steblo^[2] (ale pol. źdźbło)^[34]; z psł. *stь̯klo powstało rosyjskie стекло (stiekło)^[2] (pol. szkło), a z psł. *krъ̯ve (dopełniacz)^[35] rosyjska forma крови (krowi) (pol. krwi)^[36].

Sylaby przyimkowe stanowiły proklityki – łączyły się w całość akcentuacyjną z następującymi po nich wyrazami, stanowiły niejako część wyrazu, z którym dany przyimek się łączył, np. vъ̯‿noci (pol. w nocy), vъ̥‿mь̯glě (pol. we mgle), nadъ̥‿mъ̯nojǫ (pol. nade mną)^[37].

Osłabianie jerów słabych i wzmacnianie jerów mocnych doprowadziło do tego, że od X do XII w. na niemal całym obszarze słowiańskim następował zanik jerów słabych i wokalizacja jerów mocnych (przekształcanie się w pełne samogłoski)^[38][k]. O ile pojawienie się jerów miało miejsce w czasach przedpiśmiennych dla Słowian, o tyle ich zanik można zaobserwować w najstarszych słowiańskich zapisach^[40]. Najstarszym językiem literackim Słowian jest język staro-cerkiewno-słowiański uformowany w IX w., jednak najstarsze zachowane teksty, odpisy, pochodzą z końca X i początku XI w.^[41] W zabytkach języka staro-cerkiewno-słowiańskiego często spotyka się zapisy świadczące o zaniku jerów słabych, np. kto zamiast kъto, natomiast w pozycjach mocnych – zastępowanie jeru przedniego literą e, a tylnego – literą o, np. šedъ zamiast sьdъ, sonъ zamiast sъnъ. Ponadto w pozycjach słabych zdarzały się pomyłki w użyciu jeru tylnego i przedniego, co świadczy o tym, że jery słabe w okresie kopiowania tych tekstów nie były już wymawiane^[42]. Jednak w czasie, gdy język ten powstał, w IX w., jery były pełnoprawnymi głoskami, a sylaby z jerami słabymi były w najstarszych tekstach liczone w wierszu sylabicznym tak jak inne sylaby^[l]. Jeszcze w Mszale kijowskim z X w. dość poprawnie odtworzone zostały zanikające wtedy jery^[44]. Staro-cerkiewno-słowiański z XI w. zachowuje jery w tekstach tylko przez tradycję, w wymowie już one nie istniały^[45].

Wokalizacja jerów mocnych zachodziła już po rozpadzie językowej wspólnoty słowiańskiej i nie doprowadziła ona do powstania takich samych samogłosek we wszystkich językach słowiańskich. Co więcej, w obrębie niektórych języków wokalizacja dała różne samogłoski zależnie przykładowo od tego, czy pierwotnie jery były przednie, czy tylne, np. z psł. *dь̥nь̯, *sъ̥nъ̯ powstał w ros. день (dien´), сон (son); w bułg. ден (den), сън (syn). W języku polskim istnieje rozróżnienie między dawnymi dwoma jerami w postaci różnicy między twardością a miękkością poprzedzającej spółgłoski, np. pol. dzień (dź miękkie), sen (twarde s). W niektórych językach jery zwokalizowały się w jedną samogłoskę bez żadnego rozróżnienia jakościowego, np. serb.-chorw. dan, san^[51].

Najpóźniej zanik jerów słabych nastąpił na północnym wschodzie słowiańszczyzny. Znakomicie zachowane są jery w Ewangeliarzu Ostromira z 1056–1057, lepiej nawet niż zabytkach należących do kanonu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Dla porównania w języku czeskim w XI w. jerów słabych już nie było, a jery mocne (przednie i tylne) przeszły w e. To zlanie się jerów można zaobserwować w pisowni we Fragmentach praskich^[52].

W językach wschodniosłowiańskich zanik i wokalizacja jerów zaszła pod koniec XII w. – jery w pozycji mocnej były realizowane jako e (jer przedni) lub o (jer tylny)^[52]. Podobne zmiany zaszły niezależnie już w XI w. w części dialektów bułgarskich i macedońskich. Jednak w dialektach północno-wschodnio-bułgarskich^[52] (które potem stały się podstawą bułgarskiego języka literackiego)^[53] jer tylny nie przeszedł w o, a zachował najprawdopodobniej pierwotne brzmienie^[52].

W zabytkach z XII w. z obszaru serbsko-chorwackiego oba jery zlały się w jeden dźwięk, a ten z czasem zlał się z dawnym a z wyjątkiem niektórych gwar czarnogórskich. Podobnie jery zlały się w słoweńskim i dialekcie kajkawskim, ale w pozycji mocnej przekształciły się one ostatecznie w e lub a (np. słoweń. dan, sen)^[52] (przy czym w słoweńskim litera e reprezentuje tu głoskę szwa)^[11]. Jery zlały się także na obszarze lechickim, czeskim i w części dialektów słowackich, dając e. W dialektach środkowosłowackich jer tylny dał e, o lub a, natomiast jer przedni przeszedł na ogół w e^[52].

W żadnym zabytku języka polskiego nie stwierdzono zapisu jerów, więc z pewnością zniknęły w epoce przedpiśmiennej (przed XII w.), najprawdopodobniej w XI w.^[54] W najstarszym zabytku – Bulli gnieźnieńskiej jery w pozycji słabej nie są w żaden sposób zaznaczone grafemami (literami), natomiast tam, gdzie w języku prasłowiańskim były jery w pozycji mocnej, występuje samogłoska e, np. Kwiatek (z psł. *květъ̥kъ̯) zapisywany jest jako Quatec^[55].

W języku polskim jer słaby tylny zanikł całkowicie, np. *synъ̯ – syn. Jer słaby przedni po zaniku mógł pozostawiać po sobie zmiękczoną poprzedzającą spółgłoskę, np. *koňь̯ – koń. Jer mocny tylny zwokalizował się w e, np. *dъ̥xъ̯ – dech. Jer mocny przedni zwokalizował się w ´e, zmiękczając poprzedzającą spółgłoskę, np. *vь̥sь̯ – wieś^[37]. Jeśli przed jerem tylnym (twardym) stała spółgłoska miękkopodniebienna, również ulegała w polszczyźnie zmiękczeniu, np. z *kъlbasa powstała forma kiełbasa^[56].

Przegłos miał miejsce po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej, wystąpił tylko w części języków słowiańskich, objął m.in. języki lechickie (przegłos lechicki). Był to jednak proces wcześniejszy niż wokalizacja jerów, dlatego e pochodzenia jerowego nie ulegało przegłosowi (stąd w polszczyźnie forma sen, pies a nie son, pios)^[57]. Jednak w niektórych wyrazach ь przeszło w ‘e a następnie w ‘o: dzionek (od dzień < *dьnь), wioska (od wieś < *vьsь) oraz osioł, kozioł z pierwotnych osieł < *osьlъ, kozieł < *kozьlъ^[32]. Są to przykłady tzw. fałszywego przegłosu^[58][p].

W pewnym momencie, jeszcze przed wokalizacją, nastąpiła, jak się zdaje niekonsekwentnie, wymiana jerów miękkich na twarde przed spółgłoską twardą i zmiana jerów twardych na miękkie przed spółgłoską choćby jedynie lekko fonetycznie zmiękczoną. W związku z tym przykładowo w staro-cerkiewno-słowiańskim vъně zamieniło się w vьně, a vьdova w vъdova. Forma deska w polszczyźnie i доска (doska) w języku rosyjskim świadczy o tym, że bezpośrednio przed wokalizacją był w tym słowie jer tylny *dъska. Tymczasem pierwotnie był tam jer przedni (miękki) *dьska (świadczy o tym łaciński dĭscus)^[45]. Innym przykładem tego typu nieregularności jest obecność w języku słowackim form orol (psł. *orьlъ, pol. orzeł), ovos (psł. *ovьsъ, pol. owies), gdzie być może jeszcze przed wokalizacją mocne jery przednie przeszły w jery tylne^[59]. Takie zjawiska występują sporadycznie w językach słowiańskich^[60].

Zdarzają się poza tym przestawki między głoskami w sąsiedztwie jerów, np. psł. *vьśь, ros. весь, ale serb.-chorw. sav, czes. vše^[61].

W przypadku języka polskiego niektóre zmiękczone spółgłoski po zaniku jeru przedniego ulegały na różnych etapach rozwoju polszczyzny stwardnieniu (dyspalatalizacji)^[63], przez co we współczesnych formach wyrazów może być zatarta dawna obecność zmiękczającego jeru. Najdawniejsza dyspalatalizacja dotyczyła miękkich spółgłosek w pozycji przed inną spółgłoską twardą, np. *pisьmo → pis’mo → pismo (ś → s); *kozьla → koz’la → kozła (ź → z)^[64][65]; *pьsa → p’sa → psa (p’ → p)^[66]. Istnieją jednak od tej reguły wyjątki – przypadki, w których stwardnienie nie zaszło, np. *tьma → ćma, *grozьnъjь → groźny^[67][65]. Przykładem stwardnienia, które zaszło w późniejszym okresie (XV–XVI w.) jest *ocьtъ → *oc’et → ocet^[65].

Konsekwencjami zaniku i wokalizacji jerów są:

• zniesienie prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej – przed zanikiem jerów wszystkie sylaby kończyły się samogłoskami; od tej pory – niekoniecznie, np. *domъ̯ > dom, *babъ̯ka > babka^[68]. Zanik jerów słabych doprowadził też do zmniejszenia liczby sylab^[69]
• powstanie zbitek spółgłoskowych, czasem trudnych do wymówienia, sprzyjających różnym zmianom fonetycznym i upodobnieniom. Przykładowo w wyrazie babka obie spółgłoski b zachowywały dźwięczność dopóki oddzielone były jerem ъ. Gdy jedna ze spółgłosek b znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie spółgłoski k, nastąpiło upodobnienie względem dźwięczności i przejście w wymowie w /p/, tj. /bapka/^[70] Jer na końcu słów przestał też podtrzymywać dźwięczność wygłosowych spółgłosek i stawały się one bezdźwięczne, np. w *mǫžь – mąż litera ž zaczęła być wymawiana jako sz /ʂ/ a nie ż /ʐ/^[68]. Powstałe skomplikowane grupy spółgłoskowe zostały z czasem uproszczone, np. *městьskъjь > mieśćsky > miejski; *mǫžьstvo > mężstwo > męstwo^[71].
• zniesienie prawa korelacji miękkości – u schyłku prasłowiańskiej epoki, zwłaszcza na północnym obszarze słowiańszczyzny^[72], samogłoski przednie występowały tylko po spółgłoskach miękkich (bo je palatalizowały), a samogłoski tylne – po twardych. Wokalizacja ъ̥ doprowadziła do powstania samogłoski e, która mimo że jest przednia, nie powoduje zmiękczania stojącej przed nią spółgłoski, np. *mъ̥xъ̯ > mech^[68].
• powstanie samodzielnych fonemów miękkich (m.in. w polszczyźnie, czeszczyźnie)^[73] – miękkość spółgłoski przestała być uzależniona od sąsiadującej z nią samogłoski. Przykładowo *pěsnь̯ przeszło w pieśń i w tym słowie dla spółgłoski ń miękkość jest cechą dystynktywną^[68], z osobnym miejscem artykulacji^[73], niezależną od sąsiedztwa^[68]. W języku polskim prócz ń do tego typu fonemów należą te reprezentowane przez spółgłoski ć, dź, ś, ź; w czeskim – ť, ď, ň^[73].
• przyczynienie się do zaniku miękkości spółgłosek wargowych w niektórych pozycjach – w wyniku usunięcia samogłoski podtrzymującej artykulację miękkości (jeru) spółgłoski wargowe w pewnych pozycjach z biegiem czasu mogły tracić miękkość, np. w wyrazie gołąb spółgłoska b była miękka zarówno w prasłowiańskim *golǫbь, jak i w polszczyźnie do około XVII w., a palatalność tej spółgłoski była zaznaczana jeszcze w XIX w. (gołąb´)^[q]. Współcześnie o tej dawnej miękkości świadczy dopełniacz – gołębia (a nie: gołęba)^[68].
• powstanie oboczności typu samogłoska : zero morfologiczne^[75] – w przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø (< ъ̥ : ъ̯) i ´e : ø (< ь̥ : ь̯) (tzw. e ruchome), np. kotek – kotka, kupiec – kupca^[70].
• przyczynienie się do powstania wyrównań analogicznych w odmianie wyrazów – eliminacji oboczności powstałych po zaniku i wokalizacji jerów komplikujących odmianę, np. prasłowiańskie *šь̯vь̥cь̯ w mianowniku i jego dopełniacz *šь̥vь̯ca przeszło w staropolski szwiec w mianowniku i szewca w dopełniaczu. W wyniku wyrównań analogicznych nastąpiło przeniesienie tematu przypadków zależnych do mianownika i powstanie formy szewc^[69] (porównaj cz. švec – ševce, ukr. швець – шевця (szwec´ – szewcia)).
• wzdłużenie zastępcze – w wyniku zaniku jerów w wygłosie powstały w niektórych językach słowiańskich nowe samogłoski długie, czego współcześnie śladem w polszczyźnie jest wymiana o : ó w tematach, np. róg – rogu, brzoza – brzóz^[76].
• uproszczenie systemu wokalicznego – w miejsce trójelementowego układu iloczasowego z jerami powstał prosty podział na samogłoski krótkie i długie^[71].

Procesy te miały zatem bardzo duży wpływ na fonologię, budowę sylab i morfologię. Dokonanie się ich może być postrzegane jako koniec epoki (późnego) języka prasłowiańskiego i początek historii poszczególnych języków słowiańskich^[13]. Ogólny kierunek ewolucji jerów zarysował się jeszcze w epoce prasłowiańskiej, natomiast realizacja tych zmian mogła się różnić w poszczególnych językach i dialektach^[77]. Wokalizacja jerów mocnych następowała po rozpadzie słowiańskiej wspólnoty, dlatego jej efektem są różne głoski w różnych językach^[78].

W zależności od końcówek fleksyjnych lub pod wpływem przyrostków mogła zmieniać się pozycja mocnego i słabego jeru, np. mianownik *pь̥sъ̯ – pies, dopełniacz *pь̯sa – psa; mianownik *květъ̥kъ̯ – kwiatek, dopełniacz *květъ̯ka – kwiatka^[79]. Jer mocny wymieniał się na jer słaby, który ostatecznie całkiem zanikł^[37]. Dlatego też praktycznie we wszystkich językach słowiańskich istnieje taka oboczność polegająca na wymianie głoski powstałej z jeru mocnego na zero morfologiczne (czyli brak głoski)^[79]. W przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø, ´e : ø^[37] nazywane e ruchomym^[1] (analogicznie w języku czeskim alternacje e : ø to tzw. pohyblivé e)^[80].

W przypadku wyrazów, które pierwotnie nie zawierały mocnych jerów takie alternacje nie występują, np. bies – biesa (bo: *běsъ), człowiek – człowieka (bo: *čelověkъ), leń – lenia (bo: *lěnь)^[81].

Przekształcenie jerów jest przyczyną zmiany postaci tematu fleksyjnego w formach czasownika iść w czasie przeszłym: szedłem, szedłeś, szedł, ale: szłam, szłaś, szła. Forma szedł pochodzi od prasłowiańskiej formy imiesłowu czasu przeszłego *šь̥dlъ̯; forma szła od *šь̯dla, a szło od *šь̯dlo. W wyniku zaniku jerów słabych i wokalizacji mocnych formy te przeszły w odpowiednio: szedł, szdła, szdło. Trudna do wymowy zbitka szdł została uproszczona do szł, stąd ostatecznie szła i szło^[85].

W polszczyźnie do innych alternacji typu samogłoska po zwokalizowanym jerze : zero morfologiczne (e ruchome) należy: bluzeczka : bluzka, godzien : godny, jeden : jedna, odesłać : odsyłać, ze szkła : z szeregu, wysechł : wyschła, byłem (był + (e)m) : byłam^[86]. Dla niemal wszystkich wyrazów zawierających e pochodzenia jerowego można utworzyć formy oboczne lub wyrazy pokrewne, w których jer zanikł, np. *tьmьnъjь > ciemny; *tьma > ćma (w pierwotnym znaczeniu – ciemność)^[31].

Wymiana samogłoski odpowiadającej zwokalizowanemu jerowi na zero morfologiczne rozwinęła się w niektórych słowach w miejscach, gdzie w formach prasłowiańskich nie było jeru. Na gruncie polskim takie nieuzasadnione historycznie e można nazwać analogicznym e ruchomym^[87].

Dodana samogłoska tego typu to przykład epentezy^[78]. Po zaniku pierwotnych (prymarnych) jerów słabych w językach słowiańskich mogły powstawać trudne do wymówienia zbitki spółgłoskowe. Dla ułatwienia wymowy mógł pojawić się między tymi spółgłoskami wtórny jer zwany jerem sekundarnym^[88] lub nieetymologicznym^[78] i przekształcić się później w pełną samogłoskę. Na podstawie współczesnych form wyrazów często nie jest możliwe wskazanie, które jery można uznać za sekundarne, a które za prymarne. Są jednak pewne kryteria, które pozwalają je odróżnić takie jak reguły fonotaktyczne czy porównanie z innymi indoeuropejskimi językami. Przykładowo w klasycznym języku staro-cerkiewno-słowiańskim nie było jerów sekundarnych, i we wczesnych (do początków XII w.) zabytkach języka cerkiewnosłowiańskiego z obszarów wschodnich pojawiały się bardzo rzadko^[89].

Taka dodana samogłoska występuje m.in. w słowach z dawnymi końcówkami –dlo, –slo, –tva, np. mydło (psł. *mydlo) – mydeł; masło (psł. *maslo) – maseł; brzytwa (psł. *britva) – brzytew i w formach zdrobnionych tych wyrazów, w których słabe jery uległy wokalizacji zamiast zanikowi, np. mydełko zamiast mydłko (bo *mydlъ̯ko a nie *mydъ̥lъ̯ko)^[87] (jednak w języku staropolskim w dopełniaczu l. mn. obecne były formy typu gardł, biodr, sosn, skrzydł^[89]). Poza tym pojawia się w takich słowach jak osiem (psł. *osmь) – ośmiu, ogień (psł. *ogňь) – ognia, węgiel (psł. *ǫglь) – węgla^[76] dla wzmocnienia końcowej grupy spółgłosek (uniknięcie form ośm, ogń, węgl). Na podobnej zasadzie w polskich gwarach powstała wymowa wiater, Pioter, liter, meter^[1]. W gwarach występuje także czasem stałe e w miejscu e ruchomego w języku literackim, np. mech – mechu, bez – bezu^[90]. Podobnie w języku czeskim po pewnym rozchwianiu mogła ustalić się wersja ze stałym e, np. bez : bezu (pol. bez : bzu), blecha : blechy < psł. *blъ̯xa : *blъ̯xy (słow. blcha : blchy, pol. pchła : pchły). Zatem przynajmniej w polszczyźnie i czeszczyźnie wystąpienia lub niewystąpienia takiej dodatkowej samogłoski nie da się z góry przewidzieć^[78].

Tego typu alternacje występują zwłaszcza w zbitkach spółgłoskowych zawierających jeden sonorant. Przykładowo z *Petrъ w serbsko-chorwackim powstał Petar (w dopełniaczu: Petra), a z *dobrъ powstał dobar (przymiotnik rodzaju męskiego), a w rodzaju żeńskim – dobra^[91]. Formy typu *neslъ, *moglъ w językach wschodniosłowiańskich utraciły /l/ (ros. нёс, мог (nios, mog); natomiast w rodzaju żeńskim: несла, могла (niesła, mogła)). W językach mających sylabiczne l̥ niepotrzebne były modyfikacje po utracie jerów (po czesku: nesl, mohl), a jednak samogłoska może zostać dodana (po słowacku: niesol, mohol). W języku polskim takie zbitki spółgłoskowe są tolerowane (niósł, mógł), natomiast nie są w serbsko-chorwackim (nesao, mogao, formy żeńskie: nesla, mogla), gdzie końcowe /l/ przeszło w /o/^[92].

W polszczyźnie ruchome e pojawiało także w zapożyczonych słowach, w których e nie pochodziło od jeru, np. kartofel : kartofla, sweter : swetra. Taka adaptacja słów obcego pochodzenia nie zachodziła od razu. Przykładowo wyrazy zapożyczone z języka niemieckiego zakończone w nim na –ung miały początkowo w języku polskim końcówkę –unk^[93], np. rachunk, frasunk, szacunk, formy obecne jeszcze w XVI w.^[76] Występowała ona np. w tytule dzieła Mikołaja Reja „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego”. Później dodano do tych wyrazów e ruchome na wzór rodzimych z końcówką –ek lub –´ek: wizerunek – wizerunku (od niem. Visierung). W wielu jednak zapożyczeniach, zwłaszcza nowszych, nie występuje alternacja z zerem, np. fotel : fotela (nie: fotla), laser : lasera. O odmianie decyduje uzus (zwyczaj językowy)^[93]. Nieregularności podobnego typu można odnaleźć także w języku czeskim, porównując mianownik l. poj. z dopełniaczem l. mn., np. kvarta : kvart, ale palma : palem, farma : farem^[78].

W niektórych wariantach fonologii generatywnej jerem określa się dowolną samogłoskę, dla której zachodzi alternacja z zerem, niezależnie od jej historii i aktualnego brzmienia. Tak definiowane jery nazywane są abstrakcyjnymi samogłoskami^[94].

Problematyczna jest odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę poprzedzoną samogłoską e. Nazwiska rodzimego pochodzenia z wyraźnymi słowiańskimi sufiksami tracą w odmianie e. Należą do nich te zakończone na: –ek (*–ъ̥kъ̯), –ec (*–ь̥cь̯), –eń (*–ь̥nь̯), np. Miodek – Miodka, Pawelec – Pawelca. Jednak w nazwiskach jednosylabowych e jest zachowane, także wtedy, gdy w odpowiadających im nazwach pospolitych to e jest ruchome, np. Lew – Lewa^[t], Sen – Sena^[93]. Niegdyś niestosowanie e ruchomego w nazwiskach słowiańskiego pochodzenia mogło być czasem postrzegane jako pewnego rodzaju snobizm. Stanisław Rospond w opracowaniu gramatyki wydanym w 1973 pisze, że być może w przyszłości będą zaaprobowane formy nazwisk Kozioła^[u], Niemena czy Dudeka, aby odróżnić te nazwiska od słów o innym znaczeniu^[32]. I rzeczywiście częściowo tak się stało – współcześnie jedyną możliwą formą dopełniacza nazwiska Niemen jest Niemena (nie: Niemna)^[93][97], w przypadku nazwiska Kozioł można stosować zarówno formę Kozła, jak i Kozioła^[98], ale dla nazwiska Dudek możliwa jest wyłącznie forma Dudka^[99].

W przypadku nazwisk pochodzenia obcego mogą one w odmianie tracić e lub je zachowywać. Najlepiej zaadaptowane nazwiska zwykle mają e ruchome, a słabiej przyswojone zachowują e we wszystkich przypadkach, np. Tischner – Tischnera, Homer – Homera, Lelewel – Lelewela, Kamel – Kamela; ale: Wedel – Wedla, Luter – Lutra, Mendel – Mendla. Często o odmianie decyduje uzus i czasem dla pewnych nazwisk są możliwe dwa warianty^[93], np. Engel – Engla lub Engela^[93], Stępień – Stępnia lub rzadziej Stępienia^[100].

W niektórych wyrazach po procesach związanych z zanikiem i wokalizacją jerów zaszło ujednolicenie tematów z obocznościami^[69] w ramach uproszczania systemu językowego. Proces ten nazywany jest wyrównaniem analogicznym. Formy rzadziej używane równały swoją postać do form używanych częściej. Przykładowo mianownikowa forma psł. *pь̯sъ̥kъ̯ przeszła w staropol. psek, a forma dopełniaczowa *pь̥sъ̯ka w pieska. Jednak w wyniku wyrównania analogicznego w miejscu jeru w temacie forma mianownikowa upodobniła się do tematu w dopełniaczu, stąd współcześnie piesek – pieska^[101]. Na podobnej zasadzie przekształcały się *sъ̯jь̥mъ̯ – *sъ̥jь̯ma > sjem^[v] – sejmu > sejm – sejmu; *domъ̯čь̥kъ̯ – *domъ̥čь̯ka > domczek – domeczka > domeczek – domeczka^[69].

Niekiedy zdarzało się, że to mianownik wpływał na temat przypadków zależnych, np. *šь̯mъ̥rъ̯ – *šь̥mъ̯ra > szmer – szemra (por. szemrać) > szmer – szmeru; *dъ̥ždžь̯ – *dъ̯ždža > deżdż – dżdża > deszcz – deszczu (po ubezdźwięcznieniu)^[69].

Już w Bulli gnieźnieńskiej niektóre nazwy osobowe w mianowniku zamiast przybrać końcówkę –ek, –ec uległy wyrównaniu analogicznemu do przypadków zależnych z przyrostkiem –k, –c, np. Domk, Krostawc, Blizk^[69]. To zjawisko miało regionalny charakter^[101]. Na północy Polski szerzyły się wyrazy z przyrostkiem –k, –c zamiast –ek, –ec w dopełniaczu liczby mnogiej, które były następstwem wyrównania analogicznego mianownika, np. Suwałki – Suwałk, Mikołajki – Mikołajk, gruszki – gruszk (zamiast Suwałek^[w], Mikołajek, gruszek). Obecnie końcówek –k, –c używa się na Kaszubach, np. ptoszk, łokc^[1].

Forma dopełniacza l. mn. słowa deska – desk (psł. *dъ̥skъ̯) przyjęła postać desek, upodobniając się do form dopełniacza l. mn. innych rzeczowników takich jak np. misek (gdzie –e– jest uzasadnione historycznie mocnym jerem). Natomiast pierwotny mianownik l. poj. *dъ̯ska > dska > cka został zamieniony na deska^[102].

W niektórych przypadkach rozwój jerów i wtórne procesy fonetyczne doprowadziły do pewnej rozbieżności w tematach, np. *dъ̥xъ̯ – *dъ̯xa > dex – dxa > dech – tchu^[102]

W przyimkach jery w wygłosie mogły przekształcić się w e wygłosowe zamiast ulec redukcji, ale było to możliwe dlatego, że przyimki są niesamodzielne pod względem akcentowym. Wokalizacja i zanikanie jerów musi więc być rozważane w całych wyrażeniach przyimkowych traktowanych jako jeden wyraz. Jeśli w wyrazie określanym znajdował się jer słaby w sylabie nagłosowej, to jer wygłosowy przyimka stawał się jerem mocnym i wokalizował się, np. *vъ̥ sъ̯ne > we śnie^[101]. Jednak w niektórych przypadkach samogłoska e pojawiła się w przyimkach również w pozycjach, w których nie było to uzasadnione jerem mocnym, np. *zъ̯ sobojǫ > ze sobą. Taka zmiana była związana z koniecznością oddzielenia trudnych do wymówienia zbitek spółgłoskowych^[101].

Przyimek ku pochodzi od *kъ̯ i w niektórych archaicznych wyrażeniach można zaobserwować dawną formę powstałą po zaniku tamtejszego jeru, np. w pieśni „Wesoły nam dziś dzień nastał” we fragmencie: Król niebieski k’nam zawitał^[101]. Spółgłoska u w przyimku ku pojawiła się wtórnie, być może przez tzw. atrakcję morfologiczną, jako że przyimek ten łączył się stale z celownikiem, a w rzeczownikach w tym przypadku gramatycznym dominowała końcówka –u^[32][101].

W związku z zanikiem jerów zachodziły wyrównania kompensacyjne – zanikający jer przekazywał sąsiedniej samogłosce czas, który był potrzebny na jego wymówienie. Wydłużał się więc czas wymawiania pełnych samogłosek, które znajdowały się w sylabach poprzedzających sylaby z zanikającym jerem. Jednak nie zawsze zanik słabego jeru skutkował wzdłużeniem, a efekt i warunki zajścia tego procesu w językach słowiańskich są bardzo skomplikowane i nie zawsze regularne^[104].

W przypadku języka polskiego takie wydłużenie samogłoski, tzw. wzdłużenie zastępcze, nastąpiło w sylabie poprzedzającej jer wygłosowy i tylko wtedy, kiedy jer ten był poprzedzony spółgłoską dźwięczną (a właściwie fonologicznie niebezdźwięczną, bo również dotyczyło to: l, ł, r, r’, n, ń, m, m’)^[45].

Konsekwencją tego zjawiska jest to, że krótkie samogłoski stawały się samogłoskami długimi^[105], np. *mrŏzъ̯ > mrōz^[x]. W najbardziej konsekwentnej postaci zjawisko to można zaobserwować w przypadku rzeczowników z pierwotnie dźwięczną ostatnią spółgłoską^[106]. W staropolszczyźnie występowały alternacje typu samogłoska długa : samogłoska krótka, np. nŏga – nōg, wōz – wŏza, krŏwa – krōw – krōwka, mą̄ż – mę̆ża^[76].

Samogłoski w pozycji przed sylabą ze spółgłoską bezdźwięczną wydłużyły się niewystarczająco, aby móc je zaliczyć do samogłosek długich. Można je określić samogłoskami półdługimi, jednak już w okresie staropolskim utożsamiły się z krótkimi, więc tego typu wzdłużenia nie pozostawiły żadnego śladu, np. *nosъ̯ > nŏs (nos)^[105].

Późniejszy zanik iloczasu w polszczyźnie, tj. zanik różnicowania samogłosek na długie i krótkie sprawił, że w miejscu niektórych długich samogłosek powstały samogłoski ścieśnione (pochylone). Samogłoski te miały wyższą artykulację niż samogłoski długie, z której powstały^[105]. Przykładowo staropolskie długie ō przeszło w średniopolskie ó (o pochylone) realizowane jako dźwięk pośredni między o i u. Ostatecznie zaczęto tę głoskę w języku literackim i większości gwar polskich wypowiadać jak u. Inne samogłoski ścieśnione – å oraz é również zlały się fonetycznie z innymi samogłoskami, ale w przeciwieństwie do ó ich znaki przestały być używane^[107].

Powstała więc alternacja ó : o, np. mróz – mrozu, stóg – stogu, kóz – koza, niósł – niosła, plótł – plotła^[105][106], mógł – mogła^[108]. Takie oboczności nie występują, jeśli w wygłosie znajdowała się spółgłoska bezdźwięczna. Porównaj: róg : rogu – rok : roku; koza : kóz – kosa : kos; dwór – dworu; oś – osi; noc – nocy^[106].

Wzdłużenie zastępcze doprowadziło do tego, że pojawiły się długie samogłoski nosowe w nowych pozycjach. Pierwotnie ę (samogłoska przednia) występowała wyłącznie po spółgłoskach miękkich, a ǫ jako tylna – po twardych. Występowały w wersji krótkiej ę̆, ǫ̆ i w wersji długiej ę̄, ǭ^[109]. W XIV–XV w. długie samogłoski nosowe przeszły w ą̄, a krótkie w ą̆. W okresie zaniku iloczasu (XV–XVI w.) wytworzyła się nowa opozycja – krótkie samogłoski nosowe przeszły w ę, a długie w ǫ^[110]. W wyniku wzdłużenia zastępczego przez zanik jerów powstała samogłoska nosowa długa w wyrazie *dǫbъ̯ > dǭb, ale nie w: *sǫpъ̯ > sǫ̆p (bo tu bezdźwięczna spółgłoska wygłosowa). Stąd ostatecznie dǭb przekształcił się w dąb, a sǫ̆p w sęp^[109]. Powstały alternacje ą : ę, np. wąż – węża, gałąź – gałęzi^[106].

Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie nie dotyczyło tylko o i samogłosek nosowych, jednak po wydłużaniu innych samogłosek nie ma już we współczesnym polskim języku ogólnym śladu. Czasem jednak w gwarach można jeszcze odnaleźć dawne alternacje (gdzie utrzymuje się jakaś różnica w wymowie dawnych samogłosek długich i krótkich) typu: dziåd – dziada (wymiana a pochylonego na tzw. a jasne^[108]), chléb – chleba. Jeszcze szersza alternacja występuje w języku kaszubskim, gdzie dotyczy także samogłosek u oraz i, np. mlin – mlëna, lud – lëdu^[106].

Wzdłużenie zastępcze zaszło także w o w wyrazach po przestawce z prasłowiańskiej grupy tert. Porównaj: brzoza – brzóz – brzezina, środa – śród – średni, przód – przodu – na przedzie^[1].

Wzdłużenia samogłosek powstawały również przed spółgłoskami nosowymi, np. domъ̯ > dóm; konь̯ > kóń. Formy z ó w tego typu wyrazach były powszechne w dobie języka średniopolskiego. Przykładowo jeszcze w tekstach Słowackiego i Fredry obecne były formy takie jak psóm. Zostały one jednak usunięte z języka ogólnego wskutek hiperpoprawności w stosunku do dialektów ludowych^[111]. W gwarach zachowały się także inne samogłoski ścieśnione, które mogły pochodzić z wzdłużenia zastępczego, np. a ścieśnione w słyszoł : słyszała^[105].

Na wzór rodzimych wyrazów, w których w dopełniaczu liczby mnogiej zachodziło wzdłużenie zastępcze w związku z zanikiem końcowego jeru (np. gospoda – gospód), w wyrazach zapożyczonych na ogół również występuje alternacja o : ó (np. komoda – komód, moda – mód). Istnieją jednak wyjątki, np. metoda – metod, elektroda – elektrod^[112].

W języku górnołużyckim wzdłużenia zastępcze zaszły zarówno przed spółgłoską dźwięczną, jak i bezdźwięczną, np. dwór – dwora, kóń – konja, nóc – noce, hłós – hłosa^[113]. W języku ukraińskim wzdłużenie zastępcze objawia się współcześnie alternacją /e/, /o/ : /i/, np. кінь : коня^[114], ніч – ночі, двір – двора^[113]. Niektórzy autorzy uznają jednak te alternacje za wynik innych przemian językowych^[113][115]. Mniej lub bardziej wyraźne ślady wzdłużenia zastępczego można odnaleźć także w języku czeskim, słowackim, serbsko-chorwackim i białoruskim^[45]. Nie ma śladów wzdłużenia zastępczego w języku rosyjskim oraz bułgarskim i macedońskim^[116].

W przypadku takich języków jak czeski, słowacki, serbsko-chorwacki i słoweński należy odwołać się do dawnego systemu prozodycznego^[117]. W języku prasłowiańskim można było początkowo wyróżnić 2 rodzaje intonacji: rosnącą (akutową) i opadającą (cyrkumfleksową). Pod wpływem różnorodnych procesów językowych zaszła metatonia. W pewnych warunkach dawna intonacja cyrkumfleksowa ulegała załamaniu i kończyła się wzrostem intonacji (nowy akut), a dawna intonacja akutowa w pewnych warunkach ulegała załamaniu i kończyła się opadającą (nowy cyrkumfleks)^[118]. Na etapie rozpadu wspólnoty słowiańskiej ten system zawierający 4 typy intonacji, a także opozycję iloczasową (krótkie i długie samogłoski) zaczął się upraszczać. Pewne typy intonacji skracały się, inne wzdłużały, zlewając się tym samym ze sobą. Te utożsamienia odbywać się mogły w poszczególnych językach w różnych kombinacjach^[118]. Akcent wyrazowy, który padał wcześniej na jer przeniósł się w wyniku jego osłabienia na poprzedzającą sylabę, której to automatycznie wznosiła się intonacja, prowadząc do powstania nowego akutu^[119].

Istniały następujące przykładowe formy: *kõrľь (pol. król) z nowym akutem, *pòrgъ (pol. próg) z akutem oraz wyraz *gȏrdъ (pol. gród) z cyrkumfleksem^[119]. W języku słowackim dawny akut połączył się z dawnym cyrkumfleksem, dając ostatecznie krótkie samogłoski. Stoją one w opozycji do długich samogłosek powstałych po dawnym nowym akucie^[119]. W uproszczeniu można stwierdzić, że w słowackim występuje wzdłużenie zastępcze w dawnych *e, *o z nowym akutem^[104]. Występują formy: kráľ, prah, hrad^[119].

W języku czeskim i słoweńskim intonacja akutowa zlała się z nowym akutem. W czeskim stały się one długimi samogłoskami, stojąc w opozycji do samogłosek krótkich powstałych po dawnej intonacji cyrkumfleksowej. Wytworzyły się więc formy: král, práh, hrad^[119]. Zatem w przeciwieństwie do słowackiego, ślady wzdłużenia zastępczego widoczne są nie tylko przy dawnym nowym akucie^[104][y]. W słoweńskim ta sama opozycja ma współcześnie postać przeciwstawienia długiej samogłoski o intonacji rosnącej (tu: á) i samogłoski długiej o intonacji opadającej (tu: ȃ): králj, práh, grȃd^[119][z].

W języku serbsko-chorwackim intonacja akutowa dała krótkie samogłoski opadające (oznaczone podwójnym grawisem, np. ȍ), a cyrkumfleksowa – długie opadające (oznaczone odwróconym brewisem, np. ȏ)^[119]. Wzdłużenie zastępcze można zaobserwować w formach z dawnym cyrkumfleksem^[104], np. krótkie *bȍgъ : *bȍga^[120] przeszło w bȏg : bȍga, czyli alternację długiej samogłoski i krótkiej. Na podobnej zasadzie powstało mȏst : mȍsta czy lȇd : lȅda. W niektórych dialektach serbsko-chorwackiego dawne intonacje akutowe i neoakutowe ulegają wzdłużeniu przed pewnymi sonorantami, w innych – przed wszystkimi sonorantami^[104].

Jota oddziaływała na poprzedzające ją spółgłoski i sąsiadujące z nią samogłoski już w języku prasłowiańskim^[76]. Jota jako najkrótsza samogłoska (półsamogłoska) mogła wpływać na artykulację jerów w ich sąsiedztwie. Poprzez wyrównanie kompensacyjne jery ulegały wydłużeniu i podnosiły swoją artykulację^[121][aa]. Dlatego obok joty powstawał tzw. jer napięty, którego wymowa była zbliżona do i (y)^[76], np. *kostьjь > kostijь > kości^[32]. W niektórych przypadkach ъj rozwinął się ostatecznie w ej ze względu na wyrównania analogiczne, np. *sъjьma > sejma^[123].

W języku staro-cerkiewno-słowiańskim jery napięte były zapisywane albo jako i oraz y, albo jako ь oraz ъ^[124].

Jer w sąsiedztwie joty najczęściej pojawiał się w wygłosie wyrazu, ponieważ –ьjь lub –ъjь były końcówkami przymiotników w odmianie zaimkowej (np. *malъjь)^[ab]. Poza tym jer obok joty występował w dopełniaczu l. mn. rzeczowników żeńskich zakończonych miękką spółgłoską (np. *kostьjь)^[121].

Wygłosowa samogłoska –y pełniąca rolę końcówki fleksyjnej może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:

• –y pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach twardych z wyjątkiem k, g, np. *novъjь > nowy, tixъjь > cichy.
• – y pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich, tzn. takich, które w czasach staropolskich były wymawiane miękko, tj. š, ž, ř, č, c, ʒ, np. *dužьjь > duży, *tvarьjь > twarzy (dop. l. mn.)^[121]

Wygłosowa samogłoska –i pełniąca rolę końcówki fleksyjnej również może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:

• –i pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie twardych, tj. po –k’, –g’, które powstały wskutek czwartej polskiej palatalizacji (wcześniej były spółgłoskami twardymi), np. velikъjь > staropol. wieliki > pol. wielki; ubogъjь > ubogi
• –i pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach miękkich, np. *pьsьjь > psi (przymiotnik), *zъlostьjь > złości (dop. l. mn.)^[121]

W śródgłosie w polszczyźnie jery napięte wokalizowały się w i lub y, np. *pьjǫ > piję, *mъjǫ > myję, *čьjь > czyj^[121][125]. Jer występował też po j w nagłosie pewnych wyrazów^[125].

Rozwój nagłosowego jь– zależał od pozycji:

• w nagłosie absolutnym (na początku zdania) wokalizował się w i, np. *jьgrati > igrać, *jьskra > iskra, *jměti > imieć, *jьdǫ > idę.
• kiedy wyraz poprzedzający grupę jь– kończył się na samogłoskę, wtedy grupa ta zanikała, np. grać, skra, mieć
• kiedy grupa ta występowała po przedrostku zakończonym na samogłoskę, to zamieniana była w jotę, np. *vьjǫ > wiję^[121].

Formy iska, igra, igła mogły być początkowo przeważnie południowopolskie, a formy skra, mam – przeważnie północnopolskie, gdzie mogły przechodzić np. z jgrać na grać^[32][76]. W śląszczyźnie grupa jь– zwokalizowała się regularnie, np. *jьgъla przeszło w jegła (zamiast w jigła > igła)^[32], podobnie w etnolekcie kaszubskim^[45].

Wyjątkowy w tej materii jest język rosyjski, w którym jery w pozycji przed j mogły być traktowane jak zwyczajne jery, tzn. przechodzić w /e/ i /o/ w pozycji mocnej i zanikać w pozycji słabej. Jeśli sylaba z jerem była akcentowana, jer stawał się mocny^[126], np. *šьja^[47] / *šija przeszło w ше́я (szeja)^[126], a *mъjǫ^[47] / myjǫ^[126] przeszło w мо́ю (moju). Głoska reprezentowana przez słaby jer nieakcentowany zanikła, np. *pьjǫ przeszło w пью́ (pju). Prasłowiańskie *moldъjь w rosyjskim przekształciło się w молодо́й (mołodoj). W związku z redukcjami samogłosek, w sylabach nieakcentowanych dawne samogłoski jerowe w pozycji przed j są traktowane współcześnie jak i, y, np. *dobrъjь przeszło w до́брый (dobryj)^[126].

Zdarzają się także pewne nieregularności. Przykładowo ros. взаи́мный (wzaimnyj), pol. wzajemny, czes. vzájemný (od wyrażenia w zajem, psł. *zajьmъ)^[127]. Porównaj też dopełniacz l. mn. jajec, czeski vajec, ukraiński яєць (jajec′), ale rosyjski яиц (jaic)^[128].

Sylabotwórcze sonoranty (sonanty) *r̥, *l̥ (a także *m̥, *n̥) odziedziczone z języka praindoeuropejskiego zostały w języku prasłowiańskim zastąpione przez grupę samogłoska-sonorant, w której spółgłoska (sonorant) przestała pełnić rolę ośrodka sylaby^[129]. Taką dodaną anaptyktyczną samogłoską było krótkie ŭ bądź ĭ^[129][130]. W późnym okresie języka prasłowiańskiego na obszarze kształtujących się języków południowosłowiańskich^[131] i zachodniosłowiańskich grupy ŭr, ŭl, ĭr, ĭl^[132] przekształciły się na powrót w sylabotwórcze sonoranty^[131], które mogły być twarde (r̥, l̥) bądź miękkie (ŕ̥, ľ̥)^[132].

W języku staro-cerkiewno-słowiańskim spółgłoski r, l o charakterze zgłoskotwórczym (sonanty) były zapisywane ze znakiem jeru następującym po spółgłosce: rъ, rь, lъ, lь^[43][133], a zatem identycznie jak zwyczajne połączenia tych spółgłosek z samogłoskami jerowymi^[134]. Takie umieszczenie litery jerowej po spółgłosce do oznaczania sylabotwórczych r i l było rodzajem ortograficznej konwencji^[131].

W przypadku tych pierwotnych połączeń spółgłosek płynnych (r, l) z jerami: rъ, rь, lъ, lь można wyróżnić trzy główne tendencje: zanik jerów i utworzenie sylabotwórczej spółgłoski płynnej (języki południowosłowiańskie, słowacki), zanik jerów słabych i wokalizacja mocnych zgodna z prawem Havlíka (języki zachodniosłowiańskie) oraz traktowanie jerów jako mocne niezależnie od pozycji (języki wschodniosłowiańskie)^[135]. W efekcie w słowackim i częściowo w południowosłowiańskich językach słowa zawierające pierwotnie połączenia jerowe (niezgłoskotwórcze) stały się na ogół zgłoskotwórcze, zlewając się tym samym z tymi pierwotnie zgłoskotwórczymi^[133]. W wielu słowiańskich językach nie tworzono jednak sylabicznego l̥. Serbsko-chorwacki zamiast sylabicznego l̥ ma samogłoskę u, a w słoweńskim i macedońskim obok l stoi samogłoska^[136]. Język bułgarski w sąsiedztwie spółgłoski płynnej ma ъ. W języku czeskim jery słabe zanikły, ale spółgłoska płynna w sąsiedztwie dwóch spółgłosek jest współcześnie sylabiczna^[135].

Sonanty nosowe *m̥, *n̥ zachowywały się w różny sposób, w dużej mierze po utworzeniu grupy samogłoska-sonorant przeszły w samogłoski nosowe^[137]. Po ponownym pojawieniu się sylab zamkniętych (zniesieniu prawa sylaby otwartej) w wyniku zaniku jerów, samogłoski nosowe zaczęły tracić swoją nosowość^[92]. Zachowała się ona jedynie na niektórych obszarach słowiańszczyzny, m.in. w językach lechickich^[138], do których należy język polski.

W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości^[72][139]. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały zmiękczenie (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski^[ac]. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne^[139].

W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się w większym stopniu niż w języku czeskim, gdzie w większości przypadków jej nie ma (jedynie w *t, *d, *n i tylko przed *ě oraz *i)^[139]. Palatalizowane kontynuanty *t, *d, *s, *z, *n, w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych zębowych i dziąsłowych spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne) – powstały tym samym zupełnie nowe fonemy spółgłoskowe: w polszczyźnie (w XIII w.)^[141] ć, dź, ś, ź, ń; w czeskim: ť, ď, ň. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepalatalizowanych cz, dż, sz, ż^{[139][ad][ae]}.

W językach południowosłowiańskich zjawiska te właściwie nie występują. Jery miały tendencję do zlewania się zanim zanikły, występując na pozycjach słabych. W serbsko-chorwackim obecne są co prawda palatalne ć, đ, lj, nj, ale nie pochodzą one z palatalizacji przed samogłoskami przednimi a z prasłowiańskich grup *tj, *dj, *lj, *nj. W bułgarskim jery się nie zlały, przekształciły się w dwie różne głoski, ale nie występuje palatalizacja spółgłosek przed dawnymi jerami przednimi^[139].

Zapis jerów^[146]

rodzaj jeru	przedni	tylny
zapis literowy w głagolicy	Ⱐ	Ⱏ
zapis literowy we wczesnej cyrylicy
transliteracja	ь	ъ
alternatywna transliteracja	ĭ	ŭ
nazwa litery (cyrylicą)	ѥрь[147]	ѥръ[147]
fonem	/ɪ/[13]	/ʊ/ lub /ə/[13]

Nazwa zredukowanych samogłosek jerowych oraz ich znaki pochodzą z alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego^[9]. Współcześnie znaki te występują w niektórych językach słowiańskich zapisywanych cyrylicą. W języku rosyjskim litera reprezentująca jer miękki ь (мягкий знак) wskazuje, że poprzedzającą go spółgłoska jest miękka (palatalna)^[148]. W transkrypcji reprezentuje się ją poprzez znak zmiękczenia ´^[149], np. соль (sol´). Znak ten może oddzielać takie samogłoski jak я, е, ё, ю, и od poprzedzającej spółgłoski, np. семья^[74]. Zapisywany jest także w niektórych słowach pochodzenia obcego, np. барьер, серьёзный, батальон^[74]. Może ponadto przyporządkowywać pewne wyrazy do odpowiedniego paradygmatu deklinacyjnego czy wskazywać na określoną formę, np. мышь, ходишь (czasownik w 2 os. l. poj.)^[145].

Z kolei znak twardy ъ (твёрдый знак) oddziela przedrostki zakończone na spółgłoskę od rdzenia rozpoczynającego się od samogłoski (zwykle я, е, ё, ю), np. въезд – wjazd. Pojawia się także w wyrazach złożonych z liczebnikami, np. трёхъязычный, i w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. объект^[74]. Przy transkrypcji jest pomijany^[149]. Podobne funkcje pełnią te litery w języku białoruskim^[150].

W języku ukraińskim występuje tylko miękki znak (м'який знак) zapisywany po spółgłoskach do oznaczania ich miękkości, np. бiль, купець. Dla oznaczania spółgłoski twardej przed jotowanymi я, ю, є, ï używa się apostrofu, np. м'ясо, кар'єра^[151].

W języku bułgarskim jer mały ь (ер малък) służy do wskazywania, że poprzedzająca spółgłoska w pozycji przed o jest zmiękczona, np. асансьор^[152]. Jer wielki ъ (ер голям) jest natomiast reprezentowany przez dźwięk określany jako /ɤ/, /ɐ/^[153] lub /ə/^[73], np. път. Ponadto w mowie codziennej zachodzi pewien stopień redukcji samogłosek. Samogłoska a może w nieakcentowanej pozycji przejść w dźwięk reprezentowany przez literę ъ, np. słowo масата jest wymawiane jak масътъ^[152].

• CzesławC. Bartula CzesławC., Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ISBN 83-01-14280-4 .
• Christina YurkiwCh.Y. Bethin Christina YurkiwCh.Y., Slavic Prosody. Language change and phonological theory, Cambridge University Press, 1998, ISBN 978-0-521-59148-5 .
• KrystynaK. Długosz-Kurczabowa KrystynaK., StanisławS. Dubisz StanisławS., Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006, ISBN 83-235-0118-1 .
• JaredJ. Klein JaredJ., BrianB. Joseph BrianB., MatthiasM. Fritz MatthiasM., Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, De Gruyter Mouton, 2018, ISBN 978-3-11-054243-1 .
• ZenonZ. Klemensiewicz ZenonZ., TadeuszT. Lehr-Spławiński TadeuszT., StanisławS. Urbańczyk StanisławS., Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964 .
• MałgorzataM. Kułakowska MałgorzataM., AgnieszkaA. Myszka AgnieszkaA., Na tropach przeszłości języka. Fonetyka, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2013, ISBN 978-83-7338-913-7 .
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• LeszekL. Moszyński LeszekL., Wstęp do filologii słowiańskiej, wyd. II, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, ISBN 97883-01-14720-4 .
• DanielaD. Podlawska DanielaD., Gramatyka historyczna języka polskiego z elementami gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i dialektologii, Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, 2003, ISBN 978-83-8873-123-5 .
• Alexander M.A.M. Schenker Alexander M.A.M., Proto-Slavonic, [w:] BernardB. Comrie, Greville G.G.G. Corbett (red.), The Slavonic Languages, Routledge, 1993, ISBN 0-415-04755-2 .
• ZdzisławZ. Stieber ZdzisławZ., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14542-0 .
• JanuszJ. Strutyński JanuszJ., Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Tomasz Strutyński, 2007, ISBN 978-83-8928806-6 .
• RolandR. Sussex RolandR., PaulP. Cubberley PaulP., The Slavic Languages, Cambridge University Press, 2006, ISBN 978-0-521-22315-7 .
• JurijJ. Szewelow JurijJ., A Prehistory of Slavic. The Historical Phonology of Common Slavic, Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1964 .
• Charles E.Ch.E. Townsend Charles E.Ch.E., Laura A.L.A. Janda Laura A.L.A., Common and comparative Slavic: Phonology and inflection with special attention to Russian, Polish, Czech, Serbo-Croatian, Bulgarian, Slavica Publishers, 1996, ISBN 0-89357-264-0 .

Zobacz hasło jer w Wikisłowniku

• RadoslavR. Večerka RadoslavR., JERY, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).