Barczewo powstało na terenie dawnej plemiennej pruskiej krainy Galindia, na terytorium zwanym ziemią Gunlauken. Pierwotnie lokowane było po 1325 roku w odległości 8 km od dzisiejszego Barczewa, w miejscu grodziska Stare Miasto położonego kilkaset metrów od wsi Barczewko[4].
Miasto wybudowano na planie prostokąta z centralnym rynkiem. W części północno-wschodniej zlokalizowany został kościół farny pod wezwaniem św. Anny, a w części południowo-wschodniej kościół franciszkański św. Andrzeja. Na północ od kościoła farnego zlokalizowany był zamek biskupi, w którym rezydował burgrabia zarządzający jednym z komornictw Księstwa Warmińskiego. Funkcję burgrabiego pełnił m.in. Bartosz Kromer – brat biskupa Marcina Kromera. Miasto posiadało dwie bramy miejskie: Olsztyńską i Jeziorańską oraz Furtę Zamkową. Parafia w ówczesnym Wartemborku przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Jezioranach. W czasie wojny trzynastoletniej w 1455 zaciężne wojska krzyżackie zajęły miasto.
W I Rzeczypospolitej i w zaborze pruskim
Na mocy pokoju toruńskiego miasto wraz z całą Warmią włączone zostało do Królestwa Polskiego. W czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w 1521 zamek został obroniony przed Krzyżakami. W 1538 Wartembork odwiedził Mikołaj Kopernik, który jako przedstawiciel kapituły towarzyszył biskupowiJanowi Dantyszkowi w czasie objazdu diecezji warmińskiej, gdy ten odbierał hołd od poddanych. W 1544 znaczną część zabudowy zniszczył pożar, kolejne miały miejsce w 1594 i 1596[5]. Wskutek I rozbioru Polski w 1772 miasto wcielone zostało do Prus, i wraz z nimi weszło w 1871 w skład zjednoczonych Niemiec, rok później miasto uzyskało połączenie kolejowe. W 1810 roku władze pruskie po sekularyzacji majątku zakonu franciszkanów, na terenie byłych ogrodów klasztornych powołały dom karny. W 1862 roku została utworzona gmina żydowska. W 1871 powstał cmentarz żydowski, a w 1894 roku na miejscu domu modlitw synagoga. W 1877 urodził się w mieście Feliks Nowowiejski. W 1885 w Barczewie powstała trzecia na terenie Warmii polska księgarnia należąca do Adama Napieralskiego[6]. Pod koniec XIX wieku w Barczewie mieszkało 104 Żydów, stanowiąc ok. 2,6% populacji[7].
W 1939 r. w Barczewie mieszkało 23 Żydów – jeszcze przed wybuchem wojny byli osadzani m.in. w obozie karnym w Olsztynie oraz obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Pozostałych uwięziono najprawdopodobniej w 1940 r. w olsztyńskim getcie, zlokalizowanym w żydowskim domu starców[7].
Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległa część zabudowy rynku i okolicznej zabudowy. 31 stycznia 1945 r. miejscowość została zajęta przez wojska 3 armii II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej (ku ich czci postawiono w 1985 roku na ówczesnej ul. gen. Świerczewskiego obelisk)[8], później zaś przekazana administracji polskiej. Pozostałą w mieście ludność niemiecką wysiedlono. Ze względu na niemieckie brzmienie historycznej nazwy Wartembork, 15 września 1946 roku władze polskie zmieniły ją na Nowowiejsk, a 4 grudnia 1946 roku ostatecznie na Barczewo dla uczczenia pamięci księdza Walentego Barczewskiego. Od 1946 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego (tzw. dużego), a następnie w latach 1975–1998 do województwa olsztyńskiego (tzw. małego). W latach 1954–1972 miasto nie należało, ale było siedzibą władz gromady Barczewo. W czasie Polski Ludowej w mieście działał tartak, mleczarnia, młyn gospodarczy, tuczarnia trzody chlewnej, ubojnia drobiu i fabryka konserw mięsnych, a także octownia i fabryka past i świec[9].
W roku 1991 ukazała się pierwsza w powojennej historii miasta gazeta samorządowa „Nowiny Barczewskie”. Pomysłodawcą i pierwszym redaktorem był Tadeusz Rynkiewicz. „Nowiny Barczewskie” zostały w późniejszym czasie przekształcone na „Wiadomości Barczewskie”, które pełnią role gazety bezpłatnej o profilu informacyjnym, wydawaną co miesiąc.
Kamienice na Starym Mieście
31 grudnia 2011 roku zakończyła się rewitalizacja wschodniej części Starego Miasta w Barczewie. Podczas prac na parkingu przy ulicy Kopernika odkryto i zakonserwowano mury kamienic mieszczańskich. W tych miejscach zorganizowano dwa stałe stanowiska archeologiczne i udostępniono je dla turystów. Zakres rewitalizacji objął ulice: Nowowiejskiego, Kopernika, Mazurską, Krótką, Klasztorną oraz Plac Ratuszowy do ul. Mickiewicza. Wymieniono również sieć wodociągowo-kanalizacyjną, gazową i energii elektrycznej.
W listopadzie 2013 Barczewo zostało przyjęte do Międzynarodowego Stowarzyszenia Cittàslow[12].
Średniowieczna część Barczewa położona jest na planie prostokąta z regularną siatką ulic o charakterystycznej zabudowie małomiasteczkowej. Do zabytków architektonicznych Barczewa należą[15]:
kościół św. Anny i Szczepana – został wybudowany w 1386 roku, w stylu gotyckim. Ulegał wielokrotnie pożarom. Kościół ma długość 46 metrów i szerokość 17 metrów. Zbudowany jest z czerwonej, wypalanej cegły. W 1894 roku dobudowano prezbiterium. Pożar z 1850 roku miał największy wpływ na wygląd kościoła. Obok budynku znajduje się Dom Parafialny z połowy XIX wieku. Kościół w ostatnich latach ulegał gruntownym remontom, między innymi dzięki środkom z Unii Europejskiej. Między innymi wymieniono dachówkę[16]
Kościół Więzienny św. Dyzmy w Barczewie – znajdujący się na terenie Zakładu Karnego przy ulicy Klasztornej. Budowany od 1808 roku, zbudowany ostatecznie w 1872 roku stworzony głównie dla mieszkańców i personelu Zakładu Karnego. W 1944 roku kościół częściowo został przeobrażony w niemiecką szwalnie mundurów wojskowych[18]
Neogotycki kościół ewangelicko-augsburski – znajdujący się przy ulicy Grunwaldzkiej. W 1870 roku położono kamień węgielny pod budowę kościoła, miejscem plebanii dla księży którzy odprawiali liturgie w tym kościele był budynek Domu Kultury. Kościół mieścił do 400 osób, w tym 300 siedzących. Budowla ma długość 27 metrów, szerokość 12,3 metrów i wysokość 15 metrów. Wieża ma wysokość 30 metrów. Kościół został oddany do użytku w 1871 roku[19]. Obecnie wykorzystywany jest jako sala koncertowa o nazwie „Europejskie Centrum Kultury”.
Muzeum Feliksa Nowowiejskiego w Barczewie – znajdujące się przy ulicy Mickiewicza 13, otwarcie muzeum odbyło się 15 lipca 1961 roku, obecnie budynek nosi nazwę Salonu Muzycznego im. Feliksa Nowowiejskiego. Mieści się w miejscu gdzie urodził się i żył sam kompozytor. Znajduje się tu wiele eksponatów i pamiątek, odbywają się liczne koncerty, wystawy i zajęcia gry na instrumentach muzycznych[20].
Synagoga – ostatnia ocalała synagoga na Warmii, znajdująca się przy ulicy Kościuszki
Brama Południowa – fragmenty gotyckiej bramy z XIV wieku, znajdującej się przy ulicy Mostowej[21]
Szpital św. Antoniego (Mariacki) – wybudowany w 1902 roku, w stylu neogotyckim, budynek zastąpił stary szpital miejski zbudowany w 1733 roku, który został rozebrany w 1976 roku. Początkowo w jednym z pomieszczeń urządzono kaplicę św. Antoniego, a od strony frontowej szpitala postawiono figurę Matki Boskiej, która do tej pory się tu znajduje. Obok budynku znajduje się cmentarz ewangelicki, na którym w czasie II wojny światowej pochowani zostali żołnierze niemieccy. Przeszedł remont w 1997 roku. Obecnie trwa przekształcanie budynku szpitala i oddawanie go Związkowi Polskich Kawalerów Maltańskich. Otwarcie przewidywane jest na 1 stycznia 2012 roku[22] Obecnie (maj 2014 r.) w byłym szpitalu znajduje się Zespół Opieki Leczniczej (Powiatowy Szpital Pomocy Maltańskiej pw. Bł. Gerarda Fundacji Polskich Kawalerów Maltańskich – „Pomoc Maltańska” w Warszawie Oddział w Barczewie)[23].
Wieża ciśnień – znajdująca się na terenie Osiedla Zielonego, została wybudowana w 1907 roku, posiada zbiornik o pojemności 150 m³[19]
przy ulicy Warmińskiej – najstarsza, pochodząca z 1607 r. kapliczka dwukondygnacyjna[24]
przy ulicy Olsztyńskiej – neogotycka z XIX w.
przy ulicy Granicznej – klasycystyczna pochodząca z XIX w.
przy ulicy Mostowej – czworoboczna, pochodząca z 1800 roku
przy ulicy Wojska Polskiego – neogotycka z 1862 roku
Wikarówka – zwana dawną plebanią przy ulicy Feliksa Nowowiejskiego
Cmentarz Katolicki przy ulicy Armii Krajowej – znajdują się tu nagrobki z XIX i początku XX wieku[25]
Cmentarz Ewangelicki – znajdujący się przy ul. Niepodległości, gdzie zostawali chowani między innymi żołnierze niemieccy w trakcie II wojny światowej, którzy po przebyciu w Szpitalu znajdującym się obok umierali.
Dawny Cmentarz Więzienny przy ul. Kościuszki – funkcjonujący głównie podczas I wojny światowej[27]
Średniowieczny układ przestrzenny starego miasta
Zakład Karny w Barczewie – zakład karny zbudowany na terenie byłego klasztoru franciszkanów, znajdujący się przy ulicy Klasztornej 7, budynki pochodzą z końca XVIII wieku. W barczewskim zakładzie karnym 12 listopada 1986 roku, zmarł były gauleiter i nadprezydent Prus Wschodnich Erich Koch. Więzienie to w latach 80. XX wieku było więzieniem politycznym, w którym przetrzymywano działaczy antykomunistycznych (m.in.: Władysława Frasyniuka, Adama Michnika i Leszka Moczulskiego).
Dwa kilometry od Barczewa, nad rzeką Pisą znajduje się Góra Krzyżowa, która według źródeł historycznych jest miejscem dawnej osady pruskiej[15].
Geografia
Jeden z parków przy ratuszu w Barczewie
Ukształtowanie powierzchni
Staw Więzienny
Teren, na którym położone jest Barczewo charakteryzuje się dużą liczbą jezior oraz pagórków pochodzenia lodowcowego, które mają wpływ na kształtowanie mikroklimatu w mieście i najbliższej okolicy. Ukształtowanie powierzchni nastąpiło w ostatniej fazie zlodowacenia. Miasto leży w krajobrazie młodo-glacjalnym, pagórkowatym, pojeziernym. Teren miasta, jak i najbliższej okolicy pod względem hipsometrycznym jest bardzo urozmaicony. Obok wzgórz morenowych występują obszary nizinne. Maksymalna deniwelacja dochodzi do 75 m.
Klimat
Barczewo leży w odmianie przejściowej klimatu umiarkowanego ciepłego. Średnia roczna temperatura roczna waha się pomiędzy +6,6 °C a +7,1 °C. Najwyższa średnia temperatura występuje w lipcu i wynosi +17,9, a najniższa średnia temperatura występuje w styczniu i dochodzi do –3,5 °C. Średnia suma opadów w skali roku wynosi od 550 do 600 mm. Przeciętnie w ciągu roku opady występują przez około 140 dni, liczba dni z przymrozkami wynosi 130, natomiast pokrywa śnieżna zalega średnio przez 83 dni. W ciągu całego roku dominują wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Jesienią i zimą wzrasta udział wiatrów południowych, zaś wiosną i latem północno-zachodnich.[potrzebny przypis]
Kultura
Centrum Kultury i Promocji Gminy w BarczewieMuzeum Feliksa Nowowiejskiego w Barczewie znajdujące się w miejscu, w którym wcześniej znajdował się dom rodzinny kompozytora
Życiem kulturalnym Barczewa opiekuje się Centrum Kultury i Promocji Gminy w Barczewie znajdujące się przy ulicy Słowackiego jest organizatorem wielu imprez rozrywkowych, kulturalnych, oświatowych i lokalnych w mieście. Organizuje on zajęcia kulturalne dla młodzieży, dzieci, dorosłych i osób starszych. Odbywają się tu zajęcia plastyczne, wokalne, lingwistyczne, nauki gry na instrumentach i nauki fotografowania. Do zadań Centrum Kultury i Promocji Gminy należy popularyzacja Salonu Muzycznego im. Feliksa Nowowiejskiego, prowadzenie biblioteki gminnej, nadzorowanie działalności wiejskich świetlic i bibliotek oraz obsługa punktu informacji turystycznej przy ulicy Mickiewicza. Mieszkańcy mają szansę uczestniczyć w kołach zainteresowań, zrzeszać w klubach i stowarzyszeniach. MOKSiT w Barczewie gościł m.in. Rudi Schuberth, Akcent, Grupa Operacyjna, Enej. Stałe imprezy organizowane przez Miejski Dom Kultury to:
Dni Barczewa,
Dożynki gminne,
Przegląd Teatrów Dziecięcych i Młodzieżowych „Złota Kaczka”,
Wyścig kolarski „Tour de Warmia”.
Międzynarodowy Festiwal Chóralny im. Feliksa Nowowiejskiego, który jest najważniejszą imprezą kulturalną w gminie Barczewo, odbywa się corocznie od 2002 roku na przełomie maja i czerwca. Inicjatorem powstania Festiwalu był Jan Połowianiuk – wykładowca Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, dyrygent, chórmistrz, popularyzator muzyki Feliksa Nowowiejskiego. W organizacji Festiwalu biorą udział mieszkańcy miasta, tutejsze szkoły, jak i Stowarzyszenie Inicjatyw Obywatelskich w Barczewie. Otwarcie każdego festiwalu polega na przejściu przez wszystkie chóry, jak i publiczność przez znaczną część Barczewa, tzn. od pomniku Feliksa Nowowiejskiego przy Szkole Podstawowej do Kościoła św. Anny przy ulicy Kopernika na Osiedlu Stare Miasto. W ciągu 3–4 dni na terenie gminy Barczewo, jak i w okolicznych gminach odbywają się koncerty, oceniane przez jury. Ostateczny werdykt ogłoszony zostaje tradycyjnie w kościele św. Anny w Barczewie.
Od 2000 roku organizowany jest przez Radnych Rady Miejskiej w Barczewie oraz Stowarzyszenie Inicjatyw Obywatelskich plebiscyt „Barczewianin Roku”. Kapituła nagradza najbardziej zasłużonego i godnego tego zaszczytu mieszkańca Barczewa[28].
Organizacje, stowarzyszenia
Stowarzyszenie Inicjatyw Obywatelskich w Barczewie
Stowarzyszenie Miłośników Historii Organizacji Młodzieżowych „Pokolenia” Koło w Barczewie
Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze” Oddział Barczewo
Stowarzyszenie „Każdemu Dać Szansę”
Terenowe Koło Krajowego Związku Emerytów i Rencistów Służby Więziennej przy Zakładzie Karnym w Barczewie
Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Z Upośledzeniem Umysłowym Koło Terenowe w Barczewie
Związek Ochotniczych Straży Pożarnych w Barczewie
Stowarzyszenie Przedsiębiorców w Barczewie
Polski Związek Wędkarski Koło w Barczewie
Stowarzyszenie Przyjaciół w Barczewie
Lokalna Grupa Działania Stowarzyszenie „Południowa Warmia”
Projekt utworzenia miejskiej komunikacji autobusowej
Projekt[30] zakłada utworzenie dwóch linii autobusowych kursujących w obrębie miasta i okolicznych wsi. Powstał w celu ułatwienia przemieszczania się po Barczewie. Z jednej strony zakłada się ułatwienie transportu osobom mieszkającym w Ruszajnach i we Wrocikowie na łatwiejsze i szybsze i bezpieczniejsze dotarcie do szkół i pracy, z drugiej strony tańszy transport do Łęgajn. Po przeanalizowaniu zapotrzebowania na transport okazało się, że przy co godzinnych kursach inwestycja mogłaby przynieść wymierne korzyści.
Linia nr 1 – Łęgajny (Szkoła podstawowa) – Łęgajny (pętla) – Wrocikowo – Warmińska – Północna (Gimnazjum) – Wojska Polskiego (Szkoła Podstawowa) – Słowackiego (Przedszkole) – Szczepańskiego – Norwida/Brzechwy – Orzeszkowej – Konopnickiej – Kraszewskiego – Armii Krajowej – Warmińska (pętla) – Mickiewicza – Kopernika – Ratusz – Obrońców Warszawy – Kościuszki (Cmentarz) – Osiedle Sójcze Wzgórze
Linia nr 2 – Ruszajny – Kajki – Miła – Zatorze (Pułaskiego – Dworzec PKP) – nawrót: Wojska Polskiego – Północna (Gimnazjum) – Warmińska – Osiedle Zielone: Ogrody Działkowe – nawrót do obwodnicy: Wrocikowo – Olsztyńska – Mickiewicza – Warmińska: Pętla – Armii Krajowej – Wojska Polskiego – Słowackiego(Przedszkole) – Lipowa – Orzeszkowej – Korczaka – Norwida – Wańkowicza – Osiedle Domków Jednorodzinnych (Leśmiana)
Transport kolejowy
Przez Barczewo przebiega linia kolejowa Czerwonka – Ełk, dzięki której miasto ma połączenie m.in. z Olsztynem i Ełkiem.
Transport publiczny
Przez Barczewo przejeżdżają autobusy PKS oraz prywatne linie: busy M.Maziec, Intertrans, Wojtex, Bus Kormoran. W Barczewie znajduje się kilka przystanków. Przy ulicy Kościuszki, Warmińskiej, Wojska Polskiego, przy ulicy Zatorze i na Placu Ratuszowym.
Przez Barczewo przepływają dwie rzeki: Pisa oraz Kiermas. W mieście jest 14 mostów znajdujących się na terenie Starego Miasta. W centrum miasta, niedaleko kościoła św. Anny, znajduje się staw młyński (zwany więziennym) z Amfiteatrem Miejskim. W mieście znajdują się tereny zielone służące rekreacji, między innymi park przy ulicy Krótkiej, park przy ulicy Armii Krajowej, jak i droga wzdłuż rzeki Pisy ciągnąca się od Szpitala Miejskiego do granic miasta w kierunku plaży miejskiej o długości około 3 kilometrów. 1,5 km od Barczewa znajduje się plaża miejska nad jeziorem Orzyc. Barczewo okalają także jeziora: Dobrąg, Wadąg, Kiermas, Umląg, Kierzlińskie, Pisz, Tumiańskie.
Przedszkole Miejskie – znajdujące się przy ulicy Słowackiego. W przedszkolu funkcjonuje 10 klas, do których uczęszczają dzieci w wieku od 3 do 6 lat.
Szkoła Podstawowa im. Feliksa Nowowiejskiego – znajduje się przy ulicy Wojska Polskiego (w dwóch budynkach: Wojska Polskiego 34 (biblioteki) i 36 (budynku szkoły)). Szkoła jest jednym z organizatorów Międzynarodowego Festiwalu Chóralnego im. Feliksa Nowowiejskiego[32]. Szkoła Podstawowa zawiera się w trzech budynkach. W dwóch z nich znajdują się sale lekcyjne, a w trzecim biblioteka.
Gimnazja
Gimnazjum nr 1 im. Ziemi Warmińskiej
Gimnazjum nr 1 im. Ziemi Warmińskiej – znajduje się przy ulicy Północnej 14. Gimnazjum przez 6 lat swojej działalności miało swoje trzy siedziby: przy ulicy Wojska Polskiego w budynku Szkoły Podstawowej, przy ulicy Słowackiego, w miejscu placówki Barczewskiego Domu Kultury oraz przy ulicy Zielonej. W 2006 roku oddano do użytku nowoczesny kompleks edukacyjny zawierający 20 sal edukacyjnych, stołówkę i bibliotekę z centrum multimedialnym, a w 2009 pełnowymiarową halę sportową wraz z siłownią i salką gimnastyczną, a także 5 nowych sal lekcyjnych, klasę multimedialną, salę konferencyjną i świetlicę.
Gimnazjum nr 2 – znajduje się w budynku Zakładu Poprawczego przy ulicy Wojska Polskiego.
Szkoła Zawodowa w Barczewie – znajduje się w budynku Zakładu Poprawczego przy ulicy Wojska Polskiego.
Sport
W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski Pisa Barczewo, występujący w sezonie 2023/2024 w klasie okręgowej, gr. warmińsko-mazurskiej I. W drużynie tej grał m.in. Tomasz Zahorski. Działa tu też klub kolarski LUKK Krokus Barczewo, którego zawodniczką jest Małgorzata Jasińska, mistrzyni Polski w kolarstwie szosowym[33][34]. Przy ulicy Północnej 14 znajduje się pełnowymiarowa, posiadająca 500 miejsc siedzących hala sportowo-widowiskowa. Oddana została do użytku w 2009 roku[35].
Osiedla i dzielnice
Wybrane osiedla miasta
Stare Miasto Nowe Miasto: Osiedle Słoneczne Przychodnia zdrowia znajdująca się na terenie Osiedla Domków JednorodzinnychWidok na fragment Osiedla Zielonego
Stare Miasto – obszar zawierający się wewnątrz starych murów miejskich
Nowe Miasto – zawiera Osiedle Słoneczne, drugie pod względem liczby mieszkańców (około 2 tysiące osób), bloki i zabudowania wzdłuż ulicy Wojska Polskiego
Osiedle Domków Jednorodzinnych – największe pod względem powierzchni osiedle w Barczewie, zamieszkuje je prawie 3 tysiące mieszkańców.
Osiedle Sójcze Wzgórze – zawiera obszar cmentarza, zakładu karnego, osiedla bloków przy cmentarzu oraz osiedla domków jednorodzinnych wzdłuż ulicy Kościuszki i Granicznej
Zatorze – zawiera zakłady przemysłowe i pojedyncze zabudowania wokół dworca PKP w stronę Jezioran
Osiedle Zielone – zabudowania wzdłuż ulicy Warmińskiej, osiedle bloków i domów szeregowych przy ulicy Zielonej i Wiejskiej oraz teren ogródków zielonych rozciągający się w stronę Barczewka
Osiedle Zielone Wzgórze – budowa rozpoczęła się w 2013 roku. Obecnie dwa bloki zamieszkałe. W planie budowa łącznie dziewięciu bloków mieszkalnych o kondygnacji trzech pięter. Osiedle budowane wzdłuż ulicy Warmińskiej.
↑ abRobertR.KlimekRobertR., Średniowieczne założenia obronne na terenie obecnej gminy Barczewo, „Średniowieczne założenia obronne na terenie obecnej gminy Barczewo, w: Szkice z dziejów Barczewa, red. G. Białuński, R. Klimek, A. Kuzborska, Barczewo, s. 51-94”, 2014, s. 55 [dostęp 2024-12-18].1 stycznia
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 483.
↑Jan Bałdowski, Warmia i Mazury, mały przewodnik, Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 52.
↑Katastrofa typowego w organizacji spółdzielczości rolniczej „Samopomoc Chłopska” obiektu magazynowego, w: XIII Sympozjum na temat: Badanie przyczyn i zapobieganie awariom konstrukcji budowlanych, Szczecin-Świnoujście, 8-9-10 października 1992, s. 24.
