ADHD (od ang.attention deficit hyperactivity disorder), zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z brakiem koncentracji uwagi, w klasyfikacji ICD-10 jako zaburzenia hiperkinetyczne – zespół neurorozwojowychzaburzeń psychicznych[1][2][3][4] objawiający się znacznymi problemami z funkcjami wykonawczymi (np. kontrolą uwagi i kontrolą hamującą), powodujący niewspółmierne do wieku dotkniętej nimi osoby deficyty uwagi, hiperaktywność, nadpobudliwość ruchową lub impulsywność[5][6][7]. Osoby dotknięte zaburzeniami z grupy ADHD często wykazują się brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnością[8]. Odmianą ADHD jest ADD (ang.attention-deficit disorder, czyli zaburzenie objawiające się deficytem uwagi), gdzie nadpobudliwość nie występuje, zwłaszcza u dorosłych.
Dla poprawnej diagnozy symptomy muszą pojawić się na stosunkowo wczesnym etapie rozwoju człowieka, pomiędzy szóstym i dwunastym rokiem życia, i utrzymywać się przynajmniej przez pół roku[9][10]. U osób w wieku szkolnym zaburzenia koncentracji uwagi związane z ADHD mogą prowadzić do obniżonych wyników w nauce.
Choć jest to jedno z najczęściej badanych i diagnozowanych zaburzeń psychiatrycznych u dzieci i młodzieży[11], jego przyczyna w większości wypadków nie jest znana. Światowa Organizacja Zdrowia ocenia, że w 2013 na całym świecie około 39 milionów osób było dotkniętych ADHD[12]. Przy stosowaniu kryteriów DSM-IV zaburzenia związane z ADHD diagnozuje się u ok. 6–7% dzieci[13], z kolei przy stosowaniu kryteriów ICD-10 odsetek ten wynosi 1–2%[14]. Podobne wyniki notowane są niezależnie od regionu świata, rasy i kultury, i zależą głównie od przyjętych sposobów diagnozy[15]. ADHD diagnozowane jest około 2 razy częściej u chłopców niż u dziewcząt[16][17] i około 1.6 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet[17]. Symptomy diagnostyczne zostały stworzone na podstawie symptomów u chłopców co doprowadziło do tego, że dziewczynki często są niezdiagnozowane bądź diagnozowane później w życiu[18][19][20][21]. Termin ADHD obejmuje zarówno ADHD z zaburzeniami hiperaktywnymi, jak i bez nich u dorosłych i dzieci[22]. Od 30 do 50% osób, u których zaburzenia ze spektrum ADHD wykryto w dzieciństwie, przejawia niektóre lub wszystkie cechy zespołu także w dorosłości, co oznacza, że pojawiają się one u 2 do 5% całej dorosłej populacji[23][24][25]. Zaburzenia te często trudno jest odróżnić od wielu innych schorzeń, a także od wysokiej aktywności mieszczącej się jednak w normie rozwojowej[10].
Strategie postępowania w leczeniu ADHD różnią się w zależności od kraju, jednak zazwyczaj obejmują połączenie psychoterapii, zmiany stylu życia i terapii farmakologicznej. Przykładowo zalecenia brytyjskie doradzają leczenie farmakologiczne jako pierwszy etap terapii u dzieci z ciężkimi objawami, oraz u dzieci z umiarkowanymi objawami, u których psychoterapia nie przynosi spodziewanych efektów[26]. W Kanadzie i Stanach Zjednoczonych zaleca się połączenie leków i terapii behawioralnej u wszystkich pacjentów z wyjątkiem osób w wieku przedszkolnym[27][28]. Oba zestawy zaleceń odradzają stosowanie terapii stymulacyjnej u najmłodszych[26][28]. Przynosi ona efekty, jednak nie ma pewności co do jej długofalowej skuteczności[26][29][30][31]. Wraz z dorastaniem i wchodzeniem w dorosłość wielu pacjentów nabywa umiejętności radzenia sobie z przypadłościami, dzięki którym są w stanie zniwelować częściowo lub w całości ograniczenia wynikające z ADHD[32].
Wokół ADHD, jego diagnozy i metod leczenia od lat 70. XX wieku narosło wiele nieporozumień, teorii spiskowych i kontrowersji[33]. Dotyczą one w szczególności przyczyn zaburzeń oraz skuteczności stymulacji farmakologicznej w leczeniu ich symptomów[34][35]. Większość służb zdrowia uznaje ADHD za realne zaburzenie zdrowia, naukowcy spierają się głównie o sposoby diagnozy i leczenia[36][37][38]. Przed 1987 w literaturze anglosaskiej używano nazwy ADD (ang. attention-deficit disorder)[39].
Klasyfikacja
Zgodnie z obowiązującymi również w Polsce międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia, na przykład DSM–III R, nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. Według ICD–10 natomiast należy do zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.
Przyczyny
Skan PET metabolizmu glukozy w mózgu zdrowego dorosłego (po lewej) w porównaniu do dorosłego z ADHD (po prawej)[40]
Nie są znane dokładne przyczyny większości przypadków ADHD[41]. Zidentyfikowano jednak szereg czynników, które mogą przyczynić się do lub nasilać ADHD, w szczególności genetycznych i środowiskowych[42][43]. W niektórych wypadkach pojawienie się objawów ze spektrum ADHD powiązane jest z wcześniejszymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego, w szczególności urazami lub infekcjami mózgu[42], a także niedotlenieniem lub asfiksjąokołoporodową[44].
Genetyczne
Badania bliźniąt wskazują, że zaburzenia ze spektrum ADHD często dziedziczy się po rodzicach, a genetyka determinuje około 75% przypadków[26][45][46] Rodzeństwo bliźniacze dzieci u których zdiagnozowano objawy zespołu jest trzy lub nawet czterokrotnie bardziej narażone na wystąpienie objawów, niż dzieci z grupy kontrolnej[47]. Przypuszcza się także, że to czynniki genetyczne determinują ewentualne występowanie objawów ADHD w wieku dorosłym[48].
Ponieważ ADHD występuje powszechnie, można przypuszczać, że niektóre związane z nim cechy mogły w toku selekcji naturalnej zyskiwać preferencję, przynajmniej na poziomie osobniczym, jako że mogły zwiększać szanse na przetrwanie jednostki[54]. Przykładowo niektóre kobiety mogą preferować mężczyzn ze skłonnością do zachowań ryzykownych, co może wpływać na zwiększenie częstotliwości występowania genów odpowiedzialnych za ADHD w puli genowej[55]. Jako że zaburzenia związane z zespołem występują częściej u dzieci matek ze skłonnością do strachu i podwyższonych poziomów stresu, niektórzy naukowcy uważają, że ADHD mogło się pojawić jako swoista adaptacja pomagająca dzieciom w radzeniu sobie w stresującym lub niebezpiecznym środowisku za pomocą zwiększonej aktywności, impulsywności i skłonności do zachowań eksploracyjnych[56].
Z perspektywy ewolucyjnej hiperaktywność mogła być przydatna w sytuacjach zagrożenia, współzawodnictwa czy radzenia sobie z niewiadomą (na przykład przy odkrywaniu nowych obszarów czy poszukiwaniu nowych źródeł pożywienia). W takich sytuacjach cechy ADHD mogły pozytywnie wpływać na dobrostan całej społeczności nawet jeśli były szkodliwe dla jednostki nimi dotkniętej[55]. W niektórych sytuacjach także jednostce mogły oferować przewagi ewolucyjne, jak na przykład krótszy czas reakcji na pojawienie się drapieżnika czy podwyższone zdolności polowania na zwierzynę[57].
Biologiczne
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zespołem zaburzeń, być może o podłożu genetycznym. W 2018 roku oceniono ADHD jako jedno z najlepiej przebadanych pod kątem genetyki zaburzeń; uwzglęniono badania na członkach rodziny, na bliźniakach oraz badania epidemiologiczne oparte na analizie polimorfizmu pojedynczego nukleotydu (SNP). Nie ustalono jednak jednoznacznie genów odpowiedzialnych za występowanie ADHD[58]. Powoduje powstawanie objawów z trzech grup impulsywności, nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi, spowodowany jest zaburzeniami równowagi pomiędzy układami dopaminowym a noradrenalinowym w ośrodkowym układzie nerwowym.
Objawy nadpobudliwości mogą również występować w wyniku[potrzebny przypis]:
Korelacja z czynnikami biologicznymi i społecznymi
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ma podłoże biologiczne, to znaczy, że nie wynika on z błędów wychowawczych ani czynników psychogennych[potrzebny przypis].
Zaburzenie przybiera różne formy i występuje w różnych stopniach natężenia. U wielu osób, szczególnie dorosłych, objawy są maskowane przez inne problemy, jak depresja, alkoholizm, przez co samo ADHD może pozostać nierozpoznane[59].
według Virginii Douglas
Podczas badań nad nadruchliwością w latach 70. Virginia Douglas z Kanady sformułowała 4 cechy klinicznego obrazu ADHD[60]:
trudności w podtrzymaniu uwagi i wysiłku
impulsywność
problemy z kontrolą poziomu pobudzenia
potrzeba bezpośredniego wzmocnienia.
Sfera ruchowa
wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki
podrywanie się z miejsca
bezcelowe chodzenie
zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów (wrażenie ciągłego pośpiechu)
przymusowe wymachiwanie rękami
podskakiwanie
wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, głośne deptanie, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu rąk lub nóg, kiwanie się na krześle itp.)
bieganie bez celu
Sfera poznawcza
trudności w skupieniu uwagi (uwaga chwiejna, wybitnie zależna od czynników afektywnych)
brak wytrwałości w przypadku małego zainteresowania i niedostrzegania bezpośredniej korzyści z działania
popisywanie się przed rówieśnikami, dla zwrócenia na siebie uwagi
ADHD, a sen
Osoby z ADHD często wykazują znacznie dłuższy czas zasypiania, zmniejszoną wydajność snu i krótsze nocne okresy nieprzerwanego snu[61].
Część zaburzeń snu, takich jak zaburzenia oddychania podczas jego trwania, okresowe ruchy kończyn we śnie czy zespół opóźnionej fazy snu, uznaje się za ściśle związaną z ADHD[62].
problemy z jedzeniem (wygląda na to, że dziecko nie ma czasu na jedzenie), łącznie z występowaniem wymiotów, lub słaby odruch ssania
ataki kolki, które mogą wynikać z uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi
dzieci nadpobudliwe nie lubią (według opinii wielu rodziców), gdy się je przytula (to jest związane ze współwystępującą nadwrażliwością dotykową, ale nie z ADHD)
W wieku szkolnym
trudność w dostosowaniu się do wymagań szkolnych (zajęcia w pozycji siedzącej)
trudność w utrzymaniu uwagi przez całą lekcję, „bujanie w obłokach”
nadmierna gadatliwość i impulsywność
brak samokontroli i refleksji na temat własnego zachowania
trudności z koncentracją uwagi (słucha nieuważnie, rozprasza się, nie pamięta co miało zrobić, robi wrażenie mało spostrzegawczego)
zaburzone relacje z rówieśnikami (stara się przejmować inicjatywę w zabawie, nie umie przegrywać, często w sposób niezamierzony zadaje krzywdę innym dzieciom, jest krzykliwe, napastliwe, nie umie czekać na swoją kolej)
trudności z uwewnętrznieniem swoich zachowań i wypowiedzi (nazywają głośno, to co robią, co dezorganizuje prace na lekcji)
brak kontroli emocji, motywacji i stanu pobudzenia (co utrudnia funkcjonowanie w grupie, a czasem wręcz uniemożliwia realizację celów)
Historia ADHD w dzieciństwie, z występowaniem zarówno deficytu uwagi, jak i nadpobudliwości motorycznej, wraz z co najmniej jednym z następujących objawów: nieprawidłowe zachowanie w szkole, impulsywność, emocjonalna nadpobudliwość i wybuchy gniewu.
Utrzymujące się w wieku dorosłym problemy z uwagą i nadpobudliwością ruchową łącznie z dwoma z następujących pięciu objawów: chwiejność emocjonalna, wybuchowy temperament, niska odporność na stres, brak zorganizowania i impulsywność.
ADHD u osób dorosłych
Objawy ADHD słabną z upływem czasu. Mimo tego, według badaczy, od 30 do 50% dzieci ze zdiagnozowanym ADHD ma co najmniej niektóre jego symptomy (lub też wszystkie) także w życiu dorosłym[63][24][25]. Osoby pełnoletnie z ADHD bez odpowiedniego leczenia zazwyczaj prowadzą chaotyczny tryb życia, łatwo uzależniają się od środków farmakologicznych i alkoholu. Często współwystępują także takie zaburzenia, jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, uzależnienia, bądź niezdolność do nauki. Ważne jest jak najwcześniejsze podjęcie stosownego leczenia by nie dopuścić do rozwoju powikłań[64].
Cechy dorosłego człowieka z ADHD mogą objawiać się w następujących zachowaniach:
Intensywne, lecz często nietrwałe relacje z innymi
U dorosłych z ADHD występują zaburzenia uwagi – jest to trudność skoncentrowania się na konkretnym zadaniu. Dotyczy zarówno skierowania uwagi, jak i jego utrzymania (przykładowo rozpoczęcia słuchania i kontynuowania tej czynności).
Brak dostatecznie wykształconej uwagi powoduje skupienie się na przypadkowym bodźcu (najwyraźniejszym, najbliższym lub nowym). Dorosły nie jest się w stanie skoncentrować na jednym źródle bodźców, przeskakując na bezproduktywne czynności. Jednakże potrafi się odnaleźć w sytuacjach nowych i trudnych, pod warunkiem że nie wymaga się od nich długich i monotonnych zadań.
Mogą objawiać się przez:
słabo wykształconą zdolność do samoobserwacji, tworzenia celu i planu życiowego
problemy ze współpracą, chęć robienia wszystkiego po swojemu
niedostrzeganie szczegółów, częste przeoczenia
trudność z dłuższą koncentracją uwagi
niedoprowadzanie do końca rozpoczętych zadań
okresowo występującą depresję
problemy z organizacją pracy
niechęć do zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego
rozpraszanie się pod wpływem otaczających bodźców
brak przewidywania konsekwencji swoich czynów
częste zapominanie lub gubienie przedmiotów
lekceważenie własnego bezpieczeństwa
potrzebę podniesienia poziomu adrenaliny
częste poczucie odrzucenia
krótką pamięć
silną impulsywność
Nadruchliwość – czyli nadmierna, niczym nieuzasadniona ruchliwość. (Przeważnie u młodzieży i dorosłych można ją zaobserwować tylko w szybkich ruchach stóp lub palców.) Zazwyczaj przekształca się ona w brak aktywności, prowadzący do wewnętrznego poczucia niepokoju i nerwowości.
Diagnoza osób dorosłych
wywiad psychologiczny
Test DIVA-5[65] test służy jako pomoc przy wywiadzie psychologicznym. Test nie jest wypełniany przez pacjenta, lecz przez specjalistę, ponieważ pacjent może źle interpretować swoje zachowanie.
test dodatkowy: MMPI®-2[66] jest to bardzo ogólny test stosuje się przede wszystkim w diagnozie klinicznej do oceny osobowości i zaburzeń psychicznych
ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu podstawowych umiejętności: czytania, literowania, liczenia, pisania i mówienia
testy inteligencji przeprowadza się z dwóch powodów:
aby ocenić ogólne możliwości dziecka oraz zorientować się, czy istnieje znacząca różnica między możliwym a aktualnym poziomem osiągnięć w zakresie podstawowych umiejętności
dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maja charakterystyczną dużą rozpiętość w wynikach IQ
stwierdzenie pewnego stopnia niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego dziecka, np. poprzez korowe potencjały wywołane (EEG), co pozwala na dokładne stwierdzenie zaburzeń koncentracji uwagi u dzieci, a nawet na ich sklasyfikowanie.
Dzięki wszechstronnemu badaniu dziecka, w skład którego wchodzi badanie lekarskie, badanie psychopedagogiczne, badania neurofizjologiczne, ocena mowy oraz terapia zajęciowa, tylko u nielicznych dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi diagnoza nie ujawnia problemu.
Zdecydowana większość będzie sklasyfikowana jako pacjenci z łagodną, średnią lub ciężką postacią zaburzeń koncentracji uwagi. Badania wykażą też, czy nadpobudliwość jest częścią obrazu klinicznego choroby, czy nie. W ten sposób zdiagnozowane dziecko, można poddać właściwej terapii.
Sposoby działania
Diagnoza: często towarzyszy jej ulga, sama w sobie daje efekt terapeutyczny.
Edukacja: pogłębianie wiedzy nt. zaburzenia przez pacjenta.
Strukturalizacja: wprowadzenie działań mających na celu zwiększenie organizacji życia – dyscypliny (segregowanie danych, codzienne planowanie)
Coaching lub Terapia behawioralna: celem jest modyfikacja zachowania poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (nauka zasad i konsekwencji). Terapia behawioralna jako jedyna daje skutki długoterminowe.
Oraz u dzieci także:
Nauczanie wyrównawcze: dodatkowe zajęcia, podczas których, dziecko nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne jest przy tym zaangażowanie rodziców.
Terapia mowy i języka: u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą częściej występować zaburzenia mowy (takie jak jąkanie, problemy z artykulacją), dlatego w takich przypadkach niezbędna jest pomoc logopedy.
Kontrola dietetyczna: istnieje przypuszczenie, że takie produkty jak: kakao, środki konserwujące, barwniki, salicylany i cukier mogą dodatkowo wzmagać aktywność dziecka – jednak brak na ten temat dokładnych badań naukowych. Podawanie tranu dzieciom wydaje się pomocne w redukcji objawów ADHD[67]. Skuteczność stosowania suplementów diety w zespole ADHD pozostaje kontrowersyjna i wymaga dalszych badań[68], podobnie, dalszych badań wymaga rola barwników spożywczych[69].
W roku 2007 na Uniwersytecie w Southampton (UK) przeprowadzono badania, które potwierdziły zdecydowany związek pomiędzy spożywaniem barwników w kombinacji z konserwantem benzoesanem sodu, z napadami histerii, obniżeniem koncentracji, nadpobudliwością oraz reakcjami alergicznymi[70].
Jako szkodliwe barwniki, czyli tak zwaną szóstka z Southampton wskazano: tartrazynę (E102), czerwień koszenilową (E124), żółcień pomarańczową (E110), azorubinę (E122), żółcień chinolową (E104), czerwień Allura (E129).
Badanie zostało opublikowane w czasopiśmie Lancet 6 września 2007 roku. Po zapoznaniu się z wynikami badań brytyjska Foods Standards Agency (FSA) zdecydowała się wydać zalecenia dotyczące wycofania produktów zawierających te barwniki. Wprowadzono zmiany w jadłospisach szkolnych stołówek. Sieci supermarketów Sainsbury oraz Marks and Spencer zdecydowały się wycofać takie produkty ze swoich półek. Jednocześnie FSA nie wprowadziła zakazu sprzedaży takich produktów decyzję pozostawiając rodzicom. Sprawę przekazano do organów UE. W czerwcu 2010 Parlament Europejski, pod naciskiem producentów żywności, odrzucił umieszczanie ostrzeżeń na opakowaniach.
Badanie McCann et al. (2007), które wywołało zainteresowanie opinii publicznej, dotyczyło szerszego zagadnienia, aniżeli wpływ barwników na zachowanie dzieci z ADHD. Badano dzieci w wieku szkolnym, w tej grupie zaś znalazły się zarówno dzieci z ADHD, jak i bez. Praca była później wymieniana w odniesieniu do ADHD, co stanowiło nadinterpretację, jako że traktowało o wpływie barwników na zachowanie dzieci ogółem. W 2011 U.S. Food and Drug Administration wskazało konieczność dalszych badań – za opowiedziało się 93% głosujących. Zaznaczyć należy, że badano mieszankę barwników[71]. Krytyce poddano również wielkość badanej grupy. Zaznaczono konieczność dokładniejszego zbadania wpływu barwników na ludzi, mając na uwadze między innymi ich wiek (w badaniu nie uwzględniono nastolatków i dorosłych), dokładną diagnozę wedle kryteriów DSM-V czy dokładną spożywaną dawkę konkretnej substancji, nie zaś mieszaniny[72].
Leczenie farmakologiczne
Celem stosowania leków w terapii ADHD jest zmniejszenie lub zlikwidowanie niekorzystnych objawów bez wywoływania skutków ubocznych. Zdaniem badaczy[kto?] leki są najskuteczniejszą formą leczenia ADHD. U około 85% dorosłych leki przynoszą poprawę[22]. Dwie główne kategorie stosowanych leków to stymulanty oddziałujące na poziom dopaminy i noradrenaliny. Znane leki łagodzą dość skutecznie jedynie objawy ADHD, np. poprzez zwiększanie ilości dopaminy lub noradrenaliny – substancji, których poziom w mózgu chorego jest obniżony[73].
Leki na ADHD brane według zaleceń psychiatry nie uzależniają[74][75][76][77][78].
Leki na ADHD, które ktoś bierze w większej dawce niż zaleca lekarz[79], częściej niż to zaleci lekarz[80], albo w innej formie niż doustnej[81] mogą powodować uzależnienie[82], jak to może się stać w przypadku złego sposobu brania leku. Prawidłowe zażywanie leku ŚCIŚLE według zaleceń lekarza nie powoduje uzależnienia[83].
Stymulanty dopaminergiczne
Istnieją dwa główne rodzaje stymulantów, których działanie opiera się przede wszystkim na działaniu na dopaminę. Występują w wersjach o niezmodyfikowanym i spowolnionym uwalnianiu.
Metylofenidat – występuje m.in. pod nazwami handlowymi Concerta, Medikinet i Medikinet CR (dostępne w Polsce), Ritalin (popularny w USA, w Polsce dostępny jedynie drogą importu docelowego).
Preparaty Concerta i Medikinet (CR) znajdują się na liście leków refundowanych do leczenia ADHD[84]. Refundacji nie podlegają jednak osoby, które przekroczyły 18 rok życia ponieważ lek ten, podobnie jak inne stymulanty jest zarejestrowany w Polsce jedynie dla dzieci i młodzieży (6–18 lat)[85].
Bupropion (nazwa handlowa Wellbutrin, przeznaczony również do leczenia depresji) – skuteczny[a] przeciw odmianie bazującej raczej na niedoborze noradrenaliniy niż dopaminy, jako selektywny inhibitor zwrotnego wychwytu noradrenaliny i – w mniejszym stopniu – dopaminy[b] (analogicznie, jak SSRI – serotoniny), oficjalnie zatwierdzony od 2004 do leczenia ADHD przez FDA.
Atomoksetyna (nazwa handlowa Strattera) – stosuje się u osób powyżej 6. roku życia, selektywny inhibitor zwrotnego wychwytu noradrenaliny i – w minimalnym stopniu – serotoniny, pierwszy lek oficjalnie zatwierdzony do leczenia ADHD przez FDA.
Niestymulanty
Leki niestymulujące, to:
Amantadyna pierwotnie opracowana, jako lek przeciwwirusowy, okazała się być pomocna przy ADHD, choć oficjalnie niezatwierdzona do leczenia ADHD przez FDA
Piracetam według badań również może okazać się pomocny[87], choć oficjalnie niezatwierdzony przez FDA do leczenia tej przypadłości. W porównaniu do atomoksetyny piracetam wykazuje efekty lecznicze po dłuższym czasie (w przypadku atomoksetyny osiągnięto je po dwóch tygodniach) i w mniejszym zakresie[88].
Leczenie niefarmakologiczne
W ostatnich latach popularność zyskuje terapia EEG-Biofeedback zwana też Neurofeedback – NF. Na jej zastosowanie na poziomie Level 2 wskazuje między innymi Amerykańskie Towarzystwo Pediatrii: SUPPLEMENT ARTICLE: Appendix S2: Evidence-Based Child and Adolescent Psychosocial Interventions, Pediatrics, 2010;125;S128.
Istnieją również prace, które wskazują na równoważne efekty terapii farmakologicznych i EEG Biofeedback, np. Duric NS, Assmus J, Gundersen D, Elgen IB., Neurofeedback for the treatment of children and adolescents with ADHD: a randomized and controlled clinical trial using parental reports., BMC Psychiatry. 2012 Aug 10;12:107.czy też starsza praca Fuchs, T., Birbaumer, N., Lutzenberger, W., Gruzelier, J. H., & Kaiser, J. (2003). Neurofeedback treatment for attention-deficit/hyperactivity disorder in children: a comparison with methylphenidate. Applied psychophysiology and biofeedback, 28(1), 1-12.
Klasyfikacja DSM-IV
kod DSM-IV
nazwa choroby
314.00
Zespół deficytu uwagi z nadpobudliwością
314.9
Zespół deficytu uwagi z nadpobudliwością niewyspecyfikowany gdzie indziej
312.81
Zaburzenia zachowania
313.81
Zaburzenie opozycyjno – buntownicze
312.9
Destrukcyjne zaburzenie zachowania niewyspecyfikowane gdzie indziej
Znane osoby z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami kontroli uwagi
klasyczna teoria Łurii – problemy ze skupieniem w takim razie wiążą się z brakiem ignorowania nieistotnych informacji, a kiepska pamięć ze słabą zdolnością wyciszania innych wspomnień
AdamA.BilikiewiczAdamA. i inni, Psychiatria, AdamA.Bilikiewicz (red.), T. 2: Psychiatria kliniczna, Wrocław: Urban & Partner, 2002, ISBN 978-83-87944-72-8, PB 2003/21548.
Irena Namysłowska: Psychiatria dzieci i młodzieży. Wyd. 1. Warszawa: PZWL, 2007. ISBN 978-83-200-3554-4. Brak numerów stron w książce
Janusz Krzyżowski: Leksykon Psychiatrii i Nauk Pokrewnych. Warszawa: Medyk, 2010. ISBN 978-83-89745-68-2. Brak numerów stron w książce
Iwona Górka: Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, 2005, ISBN 83-923080-0-X.
Tomasz Hanć: Dzieciństwo i dorastanie z ADHD. Rozwój dzieci nadpobudliwych psychoruchowo: zagrożenia i możliwości wsparcia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7587-151-7.
Piotr Pawlak: Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, wyd. III, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7308-689-0.
Gordon Serfontein: Twoje nadpobudliwe dziecko, The hidden handicap, 1999, ISBN 83-7469-109-3.
Renata Wiącek: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć, wyd. IV, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7587-196-8.
↑Erik G.E.G.WillcuttErik G.E.G., The Prevalence of DSM-IV Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Meta-Analytic Review, „Neurotherapeutics”, 9 (3), 2012, s. 490–499, DOI: 10.1007/s13311-012-0135-8, ISSN1878-7479 [dostęp 2024-01-28].
↑ abAmerican PsychiatricA.P.AssociationAmerican PsychiatricA.P. (red.), Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5-TR™, Fifth edition, text revision, Washington, DC: American Psychiatric Association Publishing, 2022, ISBN 978-0-89042-575-6 [dostęp 2024-01-28]. Brak numerów stron w książce
↑NicoleN.CrawfordNicoleN., ADHD: A women’s issue., PsycEXTRA Dataset, 2003, DOI: 10.1037/e300052003-022 [dostęp 2024-01-28]. Brak numerów stron w książce
↑Grimm O, Kittel-Schneider S, Reif A. Recent developments in the genetics of attention-deficit hyperactivity disorder. „Psychiatry Clin Neurosci”. 72 (9), s. 654–672, 2018. DOI: 10.1111/pcn.12673.
↑Maren Johanne HeilskovM.J.H.RytterMaren Johanne HeilskovM.J.H. i inni, Diet in the treatment of ADHD in children – A systematic review of the literature, „Nordic Journal of Psychiatry”, 69(1), 2015, s. 1–18, DOI: 10.3109/08039488.2014.921933.
↑Annelies A.J.A.A.J.VerlaetAnnelies A.J.A.A.J. i inni, Nutrition, immunological mechanisms and dietary immunomodulation in ADHD, „European Child & Adolescent Psychiatry”, 23(7), 2014, s. 519–529, DOI: 10.1007/s00787-014-0522-2.
↑Joel T.J.T.NiggJoel T.J.T. i inni, Meta-Analysis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder or Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Symptoms, Restriction Diet, and Synthetic Food Color Additives, „Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”, 51(1), 2012, s. 86–97, DOI: 10.1016/j.jaac.2011.10.015.
↑Bernard Weiss. Synthetic Food Colors and Neurobehavioral Hazards: The View from Environmental Health Research. „Environ Health Perspect”. 120 (1), s. 1–5, 2012.
↑L. Eugene Arnold, Nicholas Lofthouse &Elizabeth Hurt. Artificial Food Colors and Attention-Deficit/Hyperactivity Symptoms: Conclusions to Dye for. „Neurotherapeutics”. 9 (3), s. 599–609, 2012.
↑Zavadenko NN, Suvorinova NIu. [Atomoxetine and piracetam in the treatment of attention deficit hyperactivity disorder in children]. „Zh Nevrol Psikhiatr Im S S Korsakova”. 108 (7), s. 43–47, 2008.
MauricioM.Arcos-BurgosMauricioM., MaximilianM.MuenkeMaximilianM., Toward a better understanding of ADHD: LPHN3 gene variants and the susceptibility to develop ADHD, „Attention Deficit and Hyperactivity Disorders”, 2 (3), 2010, s. 139–147, DOI: 10.1007/s12402-010-0030-2, PMID: 21432600, PMCID: PMC3280610.
SáraS.BálintSáraS. i inni, Neuropszichológiai károsodásokat felnőtt figyelemhiányos hiperaktivitás zavar(ADHD): A szakirodalmi áttekintés (Neuropsychological impairments in adult attention deficit hyperactivity disorder: a literature review), „Psychiatria Hungarica: A Magyar Pszichiátriai Társaság Tudományos Folyóirata”, 5 (23), 2008, s. 324–335, PMID: 19129549(węg.).
M.D.M.D.BerryM.D.M.D., The potential of trace amines and their receptors for treating neurological and psychiatric diseases, „Reviews on Recent Clinical Trials”, 2 (1), 2007, s. 3–19, DOI: 10.2174/157488707779318107, PMID: 18473983.
Alexandra S.A.S.BurtAlexandra S.A.S., Rethinking environmental contributions to child and adolescent psychopathology: a meta-analysis of shared environmental influences, „Psychological Bulletin”, 135 (4), 2009, s. 608–637, DOI: 10.1037/a0015702, PMID: 19586164.
E.E.CardoE.E. i inni, Trastorno por déficit de atención/hiperactividad: ¿un patrón evolutivo?, „Revista De Neurologia”, 50 suppl. 3, 2010, s. 143–147, PMID: 20200842(hiszp.).
Ann C.A.C.ChildressAnn C.A.C., Sally A.S.A.BerrySally A.S.A., Pharmacotherapy of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in Adolescents, „Drugs”, 3 (72), 2012, DOI: 10.2165/11599580-000000000-00000(ang.).
V.V.EmondV.V., C.C.JoyalC.C., H.H.PoissantH.H., Neuroanatomie structurelle et fonctionnelle du trouble déficitaire d’attention avec ou sans hyperactivité (TDAH), „L’Encéphale”, 35 (2), 2009, s. 107–114, DOI: 10.1016/j.encep.2008.01.005.
Mina K.M.K.DulcanMina K.M.K., MaryBethM.LakeMaryBethM., Concise Guide to Child and Adolescent Psychiatry, Washington, D.C.: American Psychiatric Publishing, 1 czerwca 2011, ISBN 978-1-58562-416-4(ang.).
Stephen V.S.V.FaraoneStephen V.S.V., 25: Epidemiology of attention deficit hyperactivity disorder, [w:] MingM.Tsuang, MauricioM.Tohen, Peter B.P.B.Jones (red.), Textbook of psychiatric epidemiology, wyd. 3, Chichester, West Sussex: John Wiley & Sons, 2011, ISBN 978-0-470-97740-8.
YlvaY.GinsbergYlvaY. i inni, Underdiagnosis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Adult Patients: A Review of the Literature, „The Primary Care Companion for CNS Disorders”, 3 (16), 2014, DOI: 10.4088/PCC.13r01600, PMID: 25317367, PMCID: PMC4195639, Cytat: Reports indicate that ADHD affects 2.5–5% of adults in the general population,5–8 compared with 5–7% of children.9,10 … However, fewer than 20% of adults with ADHD are currently diagnosed and/or treated by psychiatrists.7,15,16.
Ian R.I.R.GizerIan R.I.R., CourtneyC.FicksCourtneyC., Irwin D.I.D.WaldmanIrwin D.I.D., Candidate gene studies of ADHD: a meta-analytic review, „Human Genetics”, 126 (1), 2009, s. 51–90, DOI: 10.1007/s00439-009-0694-x(ang.).
VivetteV.GloverVivetteV., Annual Research Review: Prenatal stress and the origins of psychopathology: an evolutionary perspective, „Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines”, 52 (4), 2011, s. 356–367, DOI: 10.1111/j.1469-7610.2011.02371.x, PMID: 21250994.
Edward M.E.M.HallowellEdward M.E.M., John J.J.J.RateyJohn J.J.J., W świecie ADHD: nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, IzabelaI.Sowa (tłum.), Media Rodzina, 2004, ISBN 978-83-7278-111-6.
Edward M.E.M.HallowellEdward M.E.M., John J.J.J.RateyJohn J.J.J., Jak żyć z ADHD: nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi w świetle najnowszych badań, KrzysztofK.Puławski (tłum.), Poznań: Harbor Point Media Rodzina, 2007, ISBN 978-83-7278-237-3.
Yu-ShuY.S.HuangYu-ShuY.S., Ming-HorngM.H.TsaiMing-HorngM.H., Long-term outcomes with medications for attention-deficit hyperactivity disorder: current status of knowledge, „CNS drugs”, 25 (7), 2011, s. 539–554, DOI: 10.2165/11589380-000000000-00000, PMID: 21699268.
OussamaO.KebirOussamaO. i inni, Candidate genes and neuropsychological phenotypes in children with ADHD: review of association studies, „Journal of Psychiatry & Neuroscience: JPN”, 34 (2), 2009, s. 88–101, PMID: 19270759, PMCID: PMC2647566.
Sandra JJS.J.KooijSandra JJS.J. i inni, European consensus statement on diagnosis and treatment of adult ADHD: The European Network Adult ADHD, „BMC Psychiatry”, 10, 2010, s. 67, DOI: 10.1186/1471-244X-10-67, PMID: 20815868, PMCID: PMC2942810.
ArturA.KołakowskiArturA. i inni, ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej: przewodnik dla rodziców i wychowawców, Psychologia dla Praktyków, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007, ISBN 978-83-7489-050-2.
Klaus W.K.W.LangeKlaus W.K.W. i inni, The history of attention deficit hyperactivity disorder, „Attention Deficit and Hyperactivity Disorders”, 2 (4), 2010, s. 241–255, DOI: 10.1007/s12402-010-0045-8, PMID: 21258430, PMCID: PMC3000907.
RickR.MayesRickR., CatherineC.BagwellCatherineC., JenniferJ.ErkulwaterJenniferJ., ADHD and the rise in stimulant use among children, „Harvard Review of Psychiatry”, 3 (16), 2008, s. 151–166, DOI: 10.1080/10673220802167782, PMID: 18569037.
Benjamin M.B.M.NealeBenjamin M.B.M. i inni, Meta-analysis of genome-wide association studies of attention deficit/hyperactivity disorder, „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”, 49 (9), 2010, s. 884–897, DOI: 10.1016/j.jaac.2010.06.008, PMID: 20732625, PMCID: PMC2928252.
EricE.NestlerEricE., StevenS.HymanStevenS., RobertR.MalenkaRobertR., Molecular Neuropharmacology: A Foundation for Clinical Neuroscience, Second Edition, wyd. 2, McGraw Hill professional, New York: McGraw-Hill Medical, 27 października 2008, ISBN 978-0-07-148127-4, OCLC273018757(ang.).
SusanS.Nolen-HoeksemaSusanS., Abnormal Psychology, wyd. 6, McGraw-Hill Education, 2 grudnia 2013, ISBN 978-0-07-803538-8(ang.).
JackJ.ParkerJackJ. i inni, The long-term outcomes of interventions for the management of attention-deficit hyperactivity disorder in children and adolescents: a systematic review of randomized controlled trials, „Psychology Research and Behavior Management”, 6, 2013, s. 87–99, DOI: 10.2147/PRBM.S49114, PMID: 24082796, PMCID: PMC3785407.
AurelioA.PrifiteraAurelioA., Donald H.D.H.SaklofskeDonald H.D.H., Lawrence DavidL.D.WeissLawrence DavidL.D., WISC-4 Clinical Use and Interpretation, Academic Press, 2005, ISBN 978-0-12-564931-5(ang.).
AlisonA.SchonwaldAlisonA., ErinE.LechnerErinE., Attention deficit/hyperactivity disorder: complexities and controversies, „Current Opinion in Pediatrics”, 2 (18), 2006, s. 189–195, DOI: 10.1097/01.mop.0000193302.70882.70, PMID: 16601502.
Ilina Singh, Beyond polemics: science and ethics of ADHD, „Nature Reviews Neuroscience”, 12, 9, 2008, s. 957–964, DOI: 10.1038/nrn2514(ang.).
Tatyana D.T.D.SotnikovaTatyana D.T.D., Marc G.M.G.CaronMarc G.M.G., Raul R.R.R.GainetdinovRaul R.R.R., Trace Amine-Associated Receptors as Emerging Therapeutic Targets, „Molecular Pharmacology”, 76 (2), 2009, s. 229–235, DOI: 10.1124/mol.109.055970, PMID: 19389919, PMCID: PMC2713119.
ArianeA.SroubekArianeA., MaryM.KellyMaryM., LiL.XiaoboLiL., Inattentiveness in attention-deficit/hyperactivity disorder, „Neuroscience Bulletin”, 29 (1), 2013, s. 103–110, DOI: 10.1007/s12264-012-1295-6, PMID: 23299717, PMCID: PMC4440572(ang.).
Stephen Stahl, James Pradko, Barbara Haight, Jack Modell i inni. A Review of the Neuropharmacology of Bupropion, a Dual Norepinephrine and Dopamine Reuptake Inhibitor. „The Primary Care Companion to the Journal of Clinical Medicine”. 6 (4), s. 159–166, 2004. DOI: 10.4088/PCC.v06n0403. PMID: 15361919. PMCID: PMC514842.
AnitaA.ThaparAnitaA. i inni, Practitioner Review: What have we learnt about the causes of ADHD?, „Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines”, 1(54), 2013, s. 3–16, DOI: 10.1111/j.1469-7610.2012.02611.x, PMID: 22963644, PMCID: PMC3572580.
TheoT.VosTheoT. i inni, Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013, „The Lancet”, 2015, DOI: 10.1016/S0140-6736(15)60692-4, PMID: 26063472, PMCID: PMC4561509(ang.).
Erik G.E.G.WillcuttErik G.E.G., The Prevalence of DSM-IV Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Meta-Analytic Review, „Neurotherapeutics”, 9 (3), 2012, s. 490–499, DOI: 10.1007/s13311-012-0135-8, PMID: 22976615, PMCID: PMC3441936.
JonathanJ.WilliamsJonathanJ., EricE.TaylorEricE., The evolution of hyperactivity, impulsivity and cognitive diversity, „Journal of the Royal Society Interface”, 3 (8), 2006, s. 399–413, DOI: 10.1098/rsif.2005.0102, PMID: 16849269, PMCID: PMC1578754.
N.N.N.N.ZavadenkoN.N.N.N., N.Û.N.Û.SuvorinovaN.Û.N.Û., Терапевтическое действие разных доз ноотропила при синдроме дефицита внимания с гиперактивностью у детей, „Журнал неврологии и психиатрии имени С. С. Корсакова [Žurnal nevrologii i psihiatrii imeni S. S. Korsakova]”, 3 (104), tytuł angielski: Therapeutic efficacy of nootropil different doses in attention deficit hyperactivity disorder, Moskva: Ministerstvo Zdravookhraneniia i Meditsinskoĭ Promyshlennosti Rossiĭskoĭ Federatsii, Vserossiĭskoe Obshchestvo Nevrologov, Vserossiĭskoe Obshchestvo Psikhiatrov, 2004, s. 32–37, ISSN1997-7298, PMID: 15071842(ros. • ang.).
National Collaborating Centre for MentalN.C.C.M.HealthNational Collaborating Centre for MentalN.C.C.M., Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Diagnosis and Management of ADHD in Children, Young People and Adults, Tom 72 z Clinical guideline, London: British Psychological Society, 2009, ISBN 978-1-85433-471-8.
Polskie TowarzystwoP.T.ADHDPolskie TowarzystwoP.T., Farmakoterapia, [w:] Oficjalna strona PT ADHD [online], ptadhd.pl, 2004 [dostęp 2015-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-19].
Rozdział V, [w:] WHO, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10: opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, StanisławS.Pużyński, JacekJ.Wciórka, CelinaC.Brykczyńska (tłum.), wyd. 2 uzup., [ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: clinical description and diagnostic guidelines], Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2000, ISBN 978-83-85688-25-9.
