Belait, atau Lemeting, ialah bahasa Melayu-Polinesia di Brunei dan negara jiran Malaysia. Ia dituturkan oleh orang Belait yang kebanyakannya tinggal di Daerah Belait, Brunei. Dianggarkan terdapat 700 orang penutur pada 1995.[2]
Pengelasan
Belait berkaitan dengan bahasa Miri, Kiput dan Narum di Sarawak. Ia dianggap sebahagian daripada subkumpulan Baram Bawah dalam bahasa Sarawak Utara.[3]
Dialek
Terdapat empat dialek Belait yang saling difahami.[4] Ini dituturkan di dua wilayah utama:
Dua dialek Belait yang berbeza - Metting dan Bong - dituturkan dalam kampung Mungkom, Kiudang.[4] Terdapat sangat sedikit penutur bagi mana-mana dialek.
Fonologi
Rujukan umum tentang fonologi Belait termasuk Martin (1990) bagi Metting,[4][5] dan Noor Alifah Abdullah (1992) bagi Labi.[4][6] Lakaran ini berdasarkan dialek Metting. Dialek lain mungkin berbeza dalam fonologi dan leksikonnya.
Konsonan
Vokal
Metting Belait mempunyai lima vokal monoftong /i, u, e, o, a/. Terdapat satu diftong /iə/.
Fonem /e/ direalisasikan sebagai [ə] dalam suku kata bukan akhir, dan sebagai [ɛ] dan [e] dalam suku kata akhir.[4]
Struktur Suku Kata
Akar leksikal adalah dwisuku kata. Suku kata akhir biasanya (C)V((C)C). Bukan akhir biasanya ((C)C)V(C).[4]
Tatabahasa
Kelas perkataan
Golongan kata utama dalam Belait ialah kata kerja dan kata nama. Kedua-dua kelas boleh dibezakan dengan pengedaran, bentuk dan fungsinya. Contohnya, kata kerja dinafikan dengan bentuk (e)ndeh dan kata nama dengan bentuk kay':
pra'=yeh nga' salit, ndeh ana' umaw' padi
hujan=DIST telah lebat, NEG dapat AV.buat padi
'Hujan menjadi lebat, dan [kita] tak dapat tanam padi'
kad macim blabiw, kay' blabiw
tarsier macam tikus NEG tikus
'(Rupa) Tarsier seperti tikus, tetapi bukanlah sebuah tikus'
Terdapat juga beberapa kelas berfungsi tertutup:[4]
- Kata ganti nama
- Kata depan
- Pengelas
- Angka
- Modal dan aspektual
- Deictics (termasuk demonstratif)
Struktur klausa asas
Belait ialah bahasa awalan kepala. Ini bermakna kata nama kepala mendahului pemilik dan pengubahsuai lain. Mereka juga mendahului klausa relatif.[4] Kebanyakan klausa terdiri daripada predikat dan subjek. Subjek boleh sama ada mengikut atau mendahului predikat. Oleh itu, susunan perkataan adalah fleksibel.[4]
pading=yeh lassaw'
pedang=DIST panas
'Pedang itu panas'
nengngay'=nyeh
U.baling=3S
nengngay'=nyeh pading=yeh lay' mi' dile'
U.baling=3S pedang=DIST ke di laut
'Dia baling pedang itu ke laut' Unknown glossing abbreviation(s) (help);
Predikat boleh menjadi Frasa Kata Kerja (VP), Frasa Nama (NP) atau Frasa Preposisi (PP). Hujah bukan subjek bagi predikat verbal berlaku sejurus selepas kata kerja.[4]
Predikat verbal
Ketua predikat verbal ialah kata kerja. Terdapat dua jenis kata kerja utama dalam Belait: tak transitif dan transitif. Kata kerja tak transitif hanya mempunyai satu hujah subjek tunggal. Mereka tidak mempunyai sebarang morfologi suara pada kata kerja. Sebaliknya, kata kerja transitif berlaku dalam dua suara yang berbeza: suara pelakon (AV) dan suara undergoer (UV). Kedua-dua binaan digambarkan di bawah:[4]
idih unnah kuman salang
orang dahulu AV.makan arang
'Orang dahulukala [moyang Belait] makan arang'
brejin kinan=lew abey'
durian U.makan=3P habis
'Durian itu habis dimakan mereka' Unknown glossing abbreviation(s) (help);
Dalam pembinaan AV di (5) subjek ialah pelakon iaitu idih unnah 'orang dahulukala'. Dalam pembinaan UV dalam (6) subjek dalam Undergoer, iaitu brejin 'durian'. Dalam kedua-dua kes, subjek datang sebelum predikat. Suara undergoer biasanya mempunyai semantik yang sempurna. Suara pelakon cenderung digunakan dalam konteks lain.[4]
Rujukan
- ^ Belait di Ethnologue (edisi ke-16, 2009)
- ^ a b Martin, Peter W. 1995. 'Whither the indigenous languages of Brunei Darussalam?' Oceanic Linguistics 34:44–60
- ^ Blust, Robert. 1997. 'Ablaut in Western Borneo'. Diachronica XIV:1–30.
- ^ a b c d e f g h i j k l Clynes, Adrian. 2005. 'Belait'. In Nikolaus P. Himmelmann & Alexander Adelaar (eds.) The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. Abingdon: Routledge.
- ^ Martin, Peter W. 1990. Notes on the Phonology of Belait. Unpublished MS.
- ^ Noor Alifah Abdullah. 1992. Struktur bahasa Belait. Unpublished BA Thesis, Department of Malay Language and Linguistics, Universiti Brunei Darussalam.
