Villavesa (La Villavesa SA izen ofiziala, normalean Billabesa edo Atarrabiarra izenez ezagutzen da) errepide bidezko bidaiarien garraioan aritzen zen Iruñerrian.
Enpresa 1927an sortu zen bere lehiakide nagusiari, Iratiko trenbideari, aurre egiteko. Urte batzuk geroago, 1969an, itxi egin zuten.
Bere izena Atarrabia hiritik dator, gaztelaniazVillava da. Bere gaztelerazko jentilizioa villavés edo villavesa da. Bere lehen zerbitzua Iruña-Atarrabia linea izan zenez, enpresak izen hori hartu zuen.
Bere euskal bertsioan bi aldaera daude: billabesa eta atarrabiarra. Lehenengoa ortografia egokitzapena da, ahoskera ez baita aldatzen, eta gehien erabiltzen dena da. Hala ere, bigarrena itzulpen zehatzari dagokio, euskaljentilizioari, baina ez du hainbeste jarraitzailerik.[1]
1915ean, La Montañesa enpresak, Iruña eta Luzaide arteko ibilbidea zaldiz egiteaz arduratzen denak, Zubiri, Lintzoain, Auritz eta Orreagatik igarota, lehen autobusa erosi zuen, guk gaur egun jakingo genukeen bezala, NA-101 matrikula zuena, Nafarroako lehen motordun ibilgailua. Ondoren, antzeko beste enpresa batzuk sortu ziren, tartean La Villavesa SA1927 urtean. "Irati" -ren trenbidearen aurka lehiatzeko jaioa, bere lana eskualdeko herriak hiriburuarekin lotzea izan zen, Atarrabiatik hasita, eta hortik datorkio izena. Bere autobus guztiak, hasierakoak eta ondorengoak, Unic markakoak izan ziren, egungo Iveco, sustatzaileetako bat, Nazario Unanua, markaren Nafarroako agentea baitzen. "Villavesa" izena, euskaraz "Billabesa" edo "Atarrabiarra", enpresa desagertuta egon arren, hiriko autobusaren sinonimo gisa erabiltzen jarraitzen dute eskualdeko biztanleek.[2]
1930era arte ez ziren eman autobus-ibilbideen lehen emakidak, hala nola Iruña-Burlata, Iruña-Atarrabia eta Iruña-Zizur, lehenengoa Uharteraino zabalduz. Autobusak garraiobide gisa izan zuen gorakadak eta gerraosteak nahikoa kalte egin zieten Irati eta Plazaola trenbideei, 1955ean eta 1953an, hurrenez hurren, trenbide horiek desegin baitziren.[3][4]
1953an, La Villavesak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñan hiri-garraioko zerbitzua emateko emakida lortu zuen. Zituen zerbitzuen artean Etxabakoitz, Zizur Nagusia, Atarrabia edo Antsoainerako ibilbideak zeuden. Hiriko lehen semaforoa 1956an jarri zenez eta oinezkoen pasabiderik ez zegoenez, orduko ibilgailu-parke urriarekin batera, zerbitzuaren puntualtasuna oso ona izan zen eta trafikoa arina. Autobusak berdeak ziren, omnibus motakoak, eta han bi langile zeuden: gidaria eta txartel saltzailea. Gainera, hirugarren bat zegoen, ikuskatzailea. Derrigorrezkoa zen leihatilak jaitsita eramatea, bestela airea arnasgaiztu egingo baitzen. Erretzea baimenduta zegoen, eta, ibilgailua erauzita baina geldituta zegoenean, motorrak dardara handia egiten zuen, zarata gorgarria, nostalgikoenak gogoratzen dituena.[5]
Amaiera
1969an, Autobuses Pamplona enpresaren eta, ondorioz, La Villavesa SA -ren finantza-krisiaren ondorioz, bi enpresak desagertu egin ziren, hiriarteko ibilbideak La Montañesari eta hirikoak sortu berria zen Iruñeko Hiri Garraioko Kooperatibari edo COTUP -i lagaz. Hasiera batean 97 langilek osatzen zuten kooperatiba hori, gehienak Autobuses Pamplona enpresakoak, eta "villavesa" izenekoen agintea hartzea erabaki zuten, funtzionatzen jarrai zezaten.[6]
Enpresak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñeko Udalak 12 lineako hiri-garraio publikoko sare bat ematea lortu zuen 1953an, eta horietako bat gauez zen. 1969an enpresa desagertu zenean, hainbat langilek bat egin zuten COTUP sortzeko eta, horrela, zerbitzuarekin jarraitzeko.
Autobuses Pamplonako lineen Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak
Oraingo honetan, enpresak Iruñerriko "aldirietako" joan-etorriak egiten zituen. Horietako gehienak hiritzat hartzen dira gaur egun, Iruñearen hedapen urbanistikoak ia hiri barruko ibilbidea ahalbidetzen baitu herri desberdinen artean. 1969anLa Montañesari eman zitzaizkion lerro hauek.
La Villavesa SA -ko lineen Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak
La Villavesa SA erreferentea izan da Iruñerriarentzat, ez bakarrik garraio publikoaren kudeaketan eta ustiapenean (haren ospea oso ona zen herritarren artean). Gainera, bere izenak gerorako utzi ditu: villavesa, billabesa edo atarrabiarra. Izan ere, eskualdean hiri-garraioari erreferentzia egiteko modua beti da villavesa. Hala zen La Villavesak ustiatzen zuenean, hala izaten jarraitu zuen Autobuses Pamplona tiatzen zutenean (nahiz eta filiala izan, eta ez enpresa bera arduraduna), hala izaten jarraitu zuen COTUP eta La Montañesa iritsi zirenean (eta horrek ez zuen zerikusirik lehen enpresarekin), eta hala izaten jarraitzen du, Transports Ciutat Comtal dela emakidaduna.
