La Villavesa SA

La Villavesa SA
Billabesa; enpresak Iruñerriko autobusei eman die izena
AkronimoaBillabesa / Atarrabiarra
MotaSozietate anonimoa
SektoreaGarraioa
Sorrera1927
Desagerpena1969
Zuzendari exekutiboaMaria Josefa Lizarraga Gazkue
PresidenteaMaria Ines Lizarraga Gazkue
Langileak100
Kronologia
Billabesa / Atarrabiarra COTUP
La Montañesa

Villavesa (La Villavesa SA izen ofiziala, normalean Billabesa edo Atarrabiarra izenez ezagutzen da) errepide bidezko bidaiarien garraioan aritzen zen Iruñerrian.

Enpresa 1927an sortu zen bere lehiakide nagusiari, Iratiko trenbideari, aurre egiteko. Urte batzuk geroago, 1969an, itxi egin zuten.

Filial bat zuen, Autobuses Pamplona, gaur egun Eskualdeko Hiri Garraioa bezala ezagutzen denari eskainia, garai hartan Iruñeko hiria bakarrik hartzen zuena.

Izena

Bere izena Atarrabia hiritik dator, gaztelaniaz Villava da. Bere gaztelerazko jentilizioa villavés edo villavesa da. Bere lehen zerbitzua Iruña-Atarrabia linea izan zenez, enpresak izen hori hartu zuen.

Bere euskal bertsioan bi aldaera daude: billabesa eta atarrabiarra. Lehenengoa ortografia egokitzapena da, ahoskera ez baita aldatzen, eta gehien erabiltzen dena da. Hala ere, bigarrena itzulpen zehatzari dagokio, euskal jentilizioari, baina ez du hainbeste jarraitzailerik.[1]

Historia

Sorrera

1915ean, La Montañesa enpresak, Iruña eta Luzaide arteko ibilbidea zaldiz egiteaz arduratzen denak, Zubiri, Lintzoain, Auritz eta Orreagatik igarota, lehen autobusa erosi zuen, guk gaur egun jakingo genukeen bezala, NA-101 matrikula zuena, Nafarroako lehen motordun ibilgailua. Ondoren, antzeko beste enpresa batzuk sortu ziren, tartean La Villavesa SA 1927 urtean. "Irati" -ren trenbidearen aurka lehiatzeko jaioa, bere lana eskualdeko herriak hiriburuarekin lotzea izan zen, Atarrabiatik hasita, eta hortik datorkio izena. Bere autobus guztiak, hasierakoak eta ondorengoak, Unic markakoak izan ziren, egungo Iveco, sustatzaileetako bat, Nazario Unanua, markaren Nafarroako agentea baitzen. "Villavesa" izena, euskaraz "Billabesa" edo "Atarrabiarra", enpresa desagertuta egon arren, hiriko autobusaren sinonimo gisa erabiltzen jarraitzen dute eskualdeko biztanleek.[2]

1930era arte ez ziren eman autobus-ibilbideen lehen emakidak, hala nola Iruña-Burlata, Iruña-Atarrabia eta Iruña-Zizur, lehenengoa Uharteraino zabalduz. Autobusak garraiobide gisa izan zuen gorakadak eta gerraosteak nahikoa kalte egin zieten Irati eta Plazaola trenbideei, 1955ean eta 1953an, hurrenez hurren, trenbide horiek desegin baitziren.[3][4]

Autobuses Pamplona: Iruñeko lehen hiri-garraioa

1953an, La Villavesak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñan hiri-garraioko zerbitzua emateko emakida lortu zuen. Zituen zerbitzuen artean Etxabakoitz, Zizur Nagusia, Atarrabia edo Antsoainerako ibilbideak zeuden. Hiriko lehen semaforoa 1956an jarri zenez eta oinezkoen pasabiderik ez zegoenez, orduko ibilgailu-parke urriarekin batera, zerbitzuaren puntualtasuna oso ona izan zen eta trafikoa arina. Autobusak berdeak ziren, omnibus motakoak, eta han bi langile zeuden: gidaria eta txartel saltzailea. Gainera, hirugarren bat zegoen, ikuskatzailea. Derrigorrezkoa zen leihatilak jaitsita eramatea, bestela airea arnasgaiztu egingo baitzen. Erretzea baimenduta zegoen, eta, ibilgailua erauzita baina geldituta zegoenean, motorrak dardara handia egiten zuen, zarata gorgarria, nostalgikoenak gogoratzen dituena.[5]

Amaiera

1969an, Autobuses Pamplona enpresaren eta, ondorioz, La Villavesa SA -ren finantza-krisiaren ondorioz, bi enpresak desagertu egin ziren, hiriarteko ibilbideak La Montañesari eta hirikoak sortu berria zen Iruñeko Hiri Garraioko Kooperatibari edo COTUP -i lagaz. Hasiera batean 97 langilek osatzen zuten kooperatiba hori, gehienak Autobuses Pamplona enpresakoak, eta "villavesa" izenekoen agintea hartzea erabaki zuten, funtzionatzen jarrai zezaten.[6]

Garai hartan estreinatu zen COTUP konpainiaren hiri-lineak garai hartan Argentinako plazan zeuden, gaur egun Vínculo plazan, Iruñeko Lehen Zabalgunean, Pablo Sarasate pasealekutik etxadi batera.[7]

Zerbitzuak

Hiri garraioa

Enpresak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñeko Udalak 12 lineako hiri-garraio publikoko sare bat ematea lortu zuen 1953an, eta horietako bat gauez zen. 1969an enpresa desagertu zenean, hainbat langilek bat egin zuten COTUP sortzeko eta, horrela, zerbitzuarekin jarraitzeko.

Autobuses Pamplonako lineen
Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak
Linea Izena Hasiera Ibilbidea Amaiera Geldialdiak Maiztasuna
Lanegunak Jaiegunak
   Universidad
Unibertsitatea
Universidad Privada
Unibertsitate pribatua
Pio XII etorbidea · Argentina Plaza · Karlos III etorbidea Conde
Rodezno
8 20' -
   Echavacoiz-Iturrama
Etxabakoitz-Iturrama
Echavacoiz
Etxabakoitz
Urdanotz · Pio XII etorbidea · Argentina Plaza · Antso Azkarra etorbidea · Iturrama kalea Iturrama 19 12' -
   San Pedro
San Pedro
Argentina Argentina Plaza · Bernardino Tirapu kalea · Celayeta etorbidea · San Kristobal kalea · Labrit Aldapa · Argentina Plaza Argentina 18 6' 8'
   Hospital
Ospitalea
Argentina Argentina Plaza · Pio XII etorbidea · Irunlarrea kalea Hospital
Ospitalea
10 7' 7'
   Milagrosa-Chantrea
Arrosadia-Txantrea
Milagrosa
Arrosadia
Sadar kalea · Zaragoza etorbidea · Argentina Plaza · Labrit Aldapa · San Kristobal kalea Chantrea
Txantrea
20 7 10'
   Rochapea-Sta. María La Real
Arrotxapea-Arrosadia
Rochapea
Arrotxapea
Bernardino Tirapu kalea · Kale nagusia · Argentina Plaza · Karlos III etorbidea · Zangoza kalea Santa María La Real
Arrosadia
22 15' 30'
   Chantrea-Vistabella
Txantrea-Mendebaldea
Chantrea
Txantrea
Ezkaba kalea · San Kristobal kalea · Atarrabia etorbidea· Celayeta etorbidea · Sanduzelai etorbidea · Barañain etorbidea Vistabella
Mendebaldea
18 20' 20'
   San Juan
Donibane
Argentina Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Iratxeko Monasterioa kalea San Juan
Donibane
7 8' 11'
   San Jorge
Sanduzelai
Argentina Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Nafarroa etorbidea · Sanduzelai etorbidea San Jorge
Sanduzelai
10 6' 12'
   Ermitagaña-Beloso
Ermitagaña-Lezkairu
Ermitagaña Ermitagaña kalea · Baiona etorbidea · Argentina Plaza · Bexe Nafarroa etorbidea · Beloso kalea / Fuente de la Teja kalea Beloso
Lezcairu
15 30' / 60' 30' / 60'
   Gaueko linea Nocturno
Gauekoa
Argentina San Kristobal kalea · Atarrabia etorbidea · Celayeta etorbidea · Sanduzelai etorbidea · Baiona etorbidea Argentina 8 20' 20'
   Santa Lucía
Buztintxuri
Argentina Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Iratxeko Monasterioa kalea · Nafarroa etorbidea · Etxauri errepidea Santa Lucía
Buztintxuri
8 3 egunean 60'

Hiriarteko garraioa

Oraingo honetan, enpresak Iruñerriko "aldirietako" joan-etorriak egiten zituen. Horietako gehienak hiritzat hartzen dira gaur egun, Iruñearen hedapen urbanistikoak ia hiri barruko ibilbidea ahalbidetzen baitu herri desberdinen artean. 1969an La Montañesari eman zitzaizkion lerro hauek.

La Villavesa SA -ko lineen
Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak
Linea Izena Hasiera Ibilbidea Amaiera Maiztasuna
Lanegunak Jaiegunak
   Añorbe - Pamplona
Añorbe - Iruña
Añorbe Añorbe · Tirapu · Ukar · Arrizabalaga · Tebas · Noain · Autobuses Pamplona
Iruña
- -
   Potasas - Pamplona
Potasas - Iruña
Potasas Potasas · Beriain · Noain · Autobuses Pamplona
Iruña
30' 60'
   Huarte - Pamplona
Uharte - Iruña
Huarte
Uharte
Uharte · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
20' 40'
   Villava - Pamplona
Atarrabia - Iruña
Villava
Atarrabia
Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
10' 20'
   Olaz - Pamplona
Olatz - Iruña
Olaz
Olatz
Olatz · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
50' 90'
   Gorraiz - Pamplona
Gorraitz - Iruña
Gorraiz
Gorraitz
Gorraitz · Olatz · Mendillorri · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
- -
   Oricáin - Pamplona
Orikain - Iruña
Oricáin
Orikain
Orikain · Arre · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
- -
   Mutilva - Pamplona
Mutiloa - Iruña
Mutilva
Mutiloa
Mutiloa · Blanka Nafarroakoa Pamplona
Iruña
90' 90'
   Barañain - Pamplona
Barañain - Iruña
Barañáin
Barañain
Barañain · Yanguas y Miranda Pamplona
Iruña
10' 20'
   Berriozar - Pamplona
Berriozar - Iruña
Berriozar Berriozar · Yanguas y Miranda Pamplona
Iruña
20' 30'
   Cizur Mayor - Pamplona
Zizur Nagusia - Iruña
Cizur
Zizur
Urbanizazioa · Zizur Nagusia · Yanguas y Miranda Pamplona
Iruña
15' 40'

Legatua

La Villavesa SA erreferentea izan da Iruñerriarentzat, ez bakarrik garraio publikoaren kudeaketan eta ustiapenean (haren ospea oso ona zen herritarren artean). Gainera, bere izenak gerorako utzi ditu: villavesa, billabesa edo atarrabiarra. Izan ere, eskualdean hiri-garraioari erreferentzia egiteko modua beti da villavesa. Hala zen La Villavesak ustiatzen zuenean, hala izaten jarraitu zuen Autobuses Pamplona tiatzen zutenean (nahiz eta filiala izan, eta ez enpresa bera arduraduna), hala izaten jarraitu zuen COTUP eta La Montañesa iritsi zirenean (eta horrek ez zuen zerikusirik lehen enpresarekin), eta hala izaten jarraitzen du, Transports Ciutat Comtal dela emakidaduna.

Erreferentziak

  1. (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).
  2. (Gaztelaniaz) Estampas de antaño: Las antiguas villavesas (1927-1997) – Memorias del Viejo Pamplona. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  3. Eusko Ikasukntza, Urraul-Beitiko Udala. (2007). FERROCARRIL "EL IRATI" historia - documentos - fotografías. .
  4. (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1998-12-07). «Vía verde al Plazaola» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  5. (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  6. (Gaztelaniaz) Larrea, Pilar Fernández. (2018-04-03). «50 años de la Cotup | SeleccionDN+» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
  7. «Desde el aire: los cambios de la capital en 83 años - Diario de Notizias» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).

Ikus gainera

Kanpo estekak