Die Teologiese Skool Potchefstroom (TSP) is die kweekskool (opleidingsinstansie vir kandidaatpredikante) van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika wat voortspruit uit die Teologiese Skool Burgersdorp. Laasgenoemde is in 1869 gestig en einde 1904 na Potchefstroom verskuif, waar dit begin 1905 geopen het.

Die teologiese skool met die losiesgebou, professorale woning en gebou van die Voorbereidende Skool is in 1926 aan die provinsiale administrasie van Transvaal verkoop vir £7 500. In 1956 het die Skool dit teruggekoop vir die nominale bedrag van £600. So het hierdie historiese monumente weer in die Kerk se besit gekom.^[1]

Die studente aan die TSP het in ’n stadium tot 12 vermeerder. Omdat nog ruimte ook vir die studente aan die Literariese Departement (voorloper van die PU vir CHO) geskep moes word, is met biblioteek en al na ’n syvleuel van die Voorbereidende Skool verhuis. Toe dit later afgestaan moes word, is verhuis na ’n woonhuis op die hoek van Molen- en Esselenstraat. In daardie stadium (omstreeks 1918/'19) is die eerste teologiese skool vir onderwysdoeleindes aan die provinsiale administrasie van Transvaal verhuur. Ruim ondersteuning van die GKSA se Jubileumfonds en ’n besluit van die Sinode van 1920 dat £3 000 daarvan vir die oprigting van ’n nuwe teologiese skool gebruik moes word, het die weg gebaan vir oprigting van die tweede skool. Reeds in 1917 is 3 morge aangekoop teen die nominale bedrag van £25.

Hierdie gebou, wat later sou bekendstaan as Teologiese Skool Nommer 2, is in 1984 grondig gerestoureer om gebruik te word as die GKSA se kerkmuseum. Dit het £2 475 gekos en is op 7 April 1922 in gebruik geneem. Dertig jaar lank is die TSP in dié gebou gehuisves.^[2]

Die Teologiese Skool se geboue is vroeg in die 1950's opgerig en vorm ’n eenheid met die GKSA se Administratiewe Buro, Argief en die kerkgebou van die Gereformeerde kerk Potchefstroom-Die Bult. Van die inwyding van die geboue op 18 Oktober 1952 tot in 2015 was die kerkgebou die tuiste van die gemeente Potchefstroom-Noord, wat in laasgenoemde jaar met die gemeente Noordbrug saamgesmelt het.

Die Teologiese Skool en Administratiewe Buro het voor die oprigting van die gebouekompleks ’n dringende behoefte aan meer ruimte ervaar. Die Skool het veral nog ruimte kortgekom vir sy biblioteek en leeskamer, want destyds was die leeskamer ’n gedeelte van die vertrek wat diens as biblioteek gedoen het, terwyl van die biblioteekboeke in ’n buitekamer gehuisves moes word. Die nodige ruimte vir die Kerk se Argief het ook ontbreek. Die Administratiewe Buro, wat ’n groot en belangrike deel van die Kerk se administrasie behartig, is tot in daardie stadium in ’n vertrek gehuisves wat van die TSP geleen is, plus ’n kleiner vertrek wat later beskikbaar gestel is.

Die GKSA se Sinode van 1949 het aandag aan die dringende behoeftes van die TSP en Admininistratiewe Buro geskenk en die Kuratore van die Skool opdrag gegee om ’n bouplan te laat opstel vir die oprigting van ’n biblioteek, leeskamer, argief en administratiewe kantore. Die beplanning moes ook voorsiening maak vir die klaskamers van die TSP en ’n saal, wat later opgerig sou word. Die Sinode het nie nodig gehad om voorsiening te maak vir ’n terrein nie, want die stadsraad van Potchefstroom het ’n stuk grond oorkant die ou perseel van die TSP geskenk.

Die argiteksfirma Moerdyk en Watson is genader om die bouplan op te stel. Dit was ’n moeilike opdrag omdat die gedeelte van die bouprogram wat volgens die Sinode se besluit uitgevoer moes word, van so ’n aard was dat dit óf as ’n lang, plat gebou óf as ’n skraal, regop gebou opgerig sou moes word. Geeneen van dié gedagtes was aanneemlik nie.

Die oplossing vir die probleem het van ’n ander kant af gekom. In Junie 1949 is die gemeente Potchefstroom-Noord van Potchefstroom afgestig, sonder ’n eie kerkgebou. Ná onderhandelings tussen die Kuratorium en die nuwe gemeente se kerkraad is ooreengekom dat die kerkraad toestemming kry om langs die geboue van die TSP ’n kerkgebou op te rig en dat die GKSA se Sinode die reg verkry om in dié kerk te vergader. Groot veranderings moes gevolglik aan die bouplan aangebring word; tog is terselfdertyd groot vordering gemaak. Die bouplan moes verander word vir ’n gebouekompleks van veel groter omvang. Maar nog ’n uitdaging het opgeduik: Die beplande geboue sou so ’n eenheid vorm dat dit byna onmoontlik sou wees om eers net ’n gedeelte daarvan op te rig en later die res. Al raad was om die bouery in sy geheel aan te pak en uit te voer.

Die bouplan wat ná veel wik en weeg en talle veranderings aangebring is, is inderdaad vir ’n gebouekompleks wat ’n eenheid vorm, maar waarin elke onderafdeling tot sy reg kom. Aan die suidekant is die biblioteek en argiefdeel op drie verdiepings wat elk agt voet (amper 2,5 m) hoog is. Die boonste verdieping huisves die GKSA se Argief en is so beplan dat dit nog jare lank ná voltooiing voldoende ruimte sou bied. Die onderste twee vlakke huisves die biblioteek. Kort voor dit in gebruik geneem is, het ds. I.J. Lessing (van 1948 tot sy aftrede in 1977 aan die Admin. Buro verbonde) in die GKSA se Almanak van 1953 geskryf: "Dit sal seker baie jare duur voordat ons Teologiese Skool soveel boeke sal besit dat hierdie ruimte onvoldoende sal wees." Dié deel van die gebou is van staalrakke voorsien om sover moontlik skade te voorkom wat deur brand veroorsaak kan word. Die brand wat op 23 Februarie 1949 weens ’n kortsluiting in die PU vir CHO se hoofgebou ontstaan en die biblioteek in puin gelê het, was destyds nog vars in Potchefstromers se geheue. Na raming het 30 000 boeke en 4 000 tydskrifte in die slag gebly en was oorspronklike manuskripte van die werke van die digter Jan F. Celliers van die onvervangbare items wat verlore gegaan het. Die nuwe PUK-biblioteek se hoeksteen is in Maart 1951 gelê.^[4]

Die gebou se hoofaansig beslaan twee verdiepings en front oos. Die onderste vlak bestaan uit die leeskamer wat by die biblioteek aansluit, en dan nog die kantore van die Admin. Buro. Op die boonste verdieping is die klaskamers vir die TSP, ’n vergadersaal en ’n kantoor vir die rektor van die skool. Aan die noordekant is die kerkgebou met sy hoofingang wat ook oos front. Die kerk is ontwerp om sitplek te bied aan 700 kerkgangers, maar voor die kansel is ruimte vir die Nagmaalstafels en amper 100 gaste. Die vierkantige toring is voorsien van ’n horlosie en klok. Dié kerkgebou is beplan as die tuiste van die gemeente Potchefstroom-Noord sowel as die bymekaarkomplek van die teologiese studente vir die bediening van Woord en Sakramente.

Ds. Lessing skryf in 1952 die geboue is op ’n besonderse manier beplan. "Sover ons weet tref ’n mens nêrens elders hierdie samestelling aan nie, nl. die Teologiese Skool van ’n kerk, sy argief en administratiewe kantore en ’n kerkgebou – alles in een geheel." Hy vervolg: "Almal wat die gebou besigtig en kennis neem van die manier van beplanning, vind dit nie alleen mooi en interessant nie, maar ook iets buitengewoons. Hier is ’n kompleks van geboue wat die hele week gebruik sal word. Die kerkgebou sal ook in die week in gebruik wees (wanneer) die teologiese studente hulle preekoefeninge daar hou. Maar die argitekte wou ook met die besondere samestelling en die vorm van die geboue ’n sekere gedagte tot uiting bring. Die gebou stel 'die muur van die Hervormers' in Genève voor. Verder gee dit die indruk van ’n vesting, waar die eenvoud sowel as die krag van die Calvinisme versinnebeeld word."

Buiten die alledaagse gebruik van die kompleks deur die TSP, Admin. Buro, Argief en kerk, is ook beplan dat die GKSA se Sinode sy vergaderings in die gebou sou hou en die gedeelte van die TSP as sale sou dien waarin kommissies van die Sinode kon vergader, terwyl die Admin. Buro sy aandeel aan die werksaamhede van die Sinode in sy eie kantore kon verrig. Die gebou is beplan met die behoeftes in gedagte wat die sitting van die Sinode kon meebring. Alles is gerieflik bymekaar, selfs die saal waarin verversings bedien kan word, is net oorkant die straat.

Die gebouekompleks het die Kerk en die gemeente van Potchefstroom-Noord altesaam amper £60 000 gekos. Die tender vir die deel wat deur die Kerk gebou sou word, was £23 425. Die staalrakke sou £2 450 kos en die meublement vir die hele gebou £1 250. Daarby moes nog gereken word die koste van die omheining van die hele terrein. Die Sinode van 1952 het die totale koste van die Kerk op £30 000 geskat, wat oor ’n tydperk van amper 20 jaar afbetaal sou word. Die kerkgebou sou sowat £25 000 kos, uitgesluit die orrel se koste van £4 200. Dit moes die gemeente bekostig met sy groot aantal studente en skoliere.

Potchefstroom het in 1952 565 belydende lidmate gehad, maar net 130 gesinne. Die aanvaarde tender van T.H. Bolton vir die bou van die kerk, is as bo die vermoë van die gemeente geag. ’n Aantal besparings is toe aanbeveel, wat die boukoste op £23 521 te staan gebring het. Daarby moes gereken word £5 500 vir die pastorie en £3 000 vir die orrel. Ná onderhandeling met die PU vir CHO se Konservatorium is ooreengekom op ’n gesamentlike aksie ingevolge waarvan elke party die orrel om die helfte sou besit. Prof. M.C. Roode het die spesifikasies van die instrument opgestel en dis ingevoer en gebou deur die Suid-Afrikaanse Orrelbouers. Die ooreenkoms het bepaal dat konservatoriumstudente in die kerk sou mag oefen en orrelles in die gebou sou ontvang. Dié ooreenkoms het tot 1998 bly staan, toe die universiteit van sy deel afstand gedoen het nadat R80 000 aan die herstel van die orrel bestee is.^[5]

Indertyd was dit die grootste en duurste gebou wat die Gereformeerde Kerk in sy langer as 90-jarige bestaan laat oprig het. Ds. Lessing skryf: "In die verlede het ons nie oor die bemiddelde beskik om so ’n saak te onderneem nie. Deur die seëninge van die Here het daar groot uitbreiding op stoflike gebied gekom."

Van hierdie kerkgebou het dr. S.P. van der Walt op 2 Februarie 1952 die hoeksteen gelê. Op 18 Oktober 1952 is die gebouekompleks feestelik in gebruik geneem. Prof. J.D. du Toit het die inwydingsrede gelewer, waarna die verrigtinge afgesluit is met die sing van Ps. 90 vers 1 en 9.

• (af) Lessings, I.J. in Venter, ds. A.A. 1952. Almanak van die Gereformeerde Gemeentes in Suid-Afrika vir die jaar 1953. Potchefstroom: Administratiewe Buro.