Bir altın sikke üzerinde II.Basileois ve VIII. Konstantinos
ZoiPorfirogenita (Yunanca: Ζωή Πορφυρογέννητη, Zoë Porphyrogenita yani "Mor İçinde Doğan") (978 – 1050) 11 Kasım 1028'den 1050 yılındaki ölümüne kadar Bizans imparatoriçesi unvanını taşımıştır. 21 Nisan 1042'den 12 Haziran 1042'ye kadar kız kardeşi Theodora ile ortak hüküm sürmüştür.
Zoi, babası Konstantinos'un ve amcası II. Basileios'un ortak hükümdarlığı sırasında Konstantinopolis'te doğdu. Basileious 1025 yılında öldüğünde Zoi 47 yaşındaydı. Babası VIII. Konstantinos olarak tahta geçti. Erkek çocuğu olmayan Konstantinos, kızlarından birini evlendirerek hanedanın devamlılığını sağlamayı umuyordu. Böylece Zoi 50 yaşındayken Romanos Argyros ile evlendi. İkisi, Konstantinos'un ölümünün ertesi günü tahta geçti.
Ancak Zoi ve III. Romanos'un evliliği sıkıntılıydı. Romanos 1034 yılında banyosunda ölü bulundu. Bu olay genellikle Zoi ve Zoi'nin genç aşığı Paflagonyalı Mihail ile ilişkilendirilir. Yine bu olayla aynı gün ikisi evledi ve Mihail, IV. Mihail olarak tahta geçti. Zoi 1041 yılında ölüm döşeğindeki kocasının yeğeni Mihail Kalafates'i evlat edinmeyi kabul etti.
Mihail Kalafates V. Mihail olarak tahta çıktığında hemen Zoi'yi sürgüne yolladı. Ancak bu hareket geniş çaplı bir isyana sebebiyet verdi ve sonucunda Mihail tahttan indirildi. Tekrar yönetime geçen Zoi, kardeşi Theodora ile ortak hüküm sürmeye başladı. 2 aylık ortak yönetimin ardından Zoi, eski aşığı IX. Kontantinos ile evlenerek gücünü ona aktardı. Ancak Zoi tahtın varisi ve Bizans imparatoriçesi olarak imparatorluğa hükmetmeye devam etti. Zoi sekiz yıl sonra 72 yaşında öldü. Hükümdarlığı sırasında imparatorluk ordusunun bozgununa ve Anadolu'nun doğusuna yapılan ilk Selçuklu akınlarına şahitlik etti.
İlk yılları (978 - 1028)
Zoi bir Porfirogenita[2] yani "Mor İçinde Doğan" olarak doğdu. Bu unvan hüküm süren imparatorun başkentte doğan çocuklarına verilmekteydi. VIII. Konstantinos ve eşi Eleni'nin ikinci kızı olarak dünyaya geldi.[3] Babası daha 2 yaşındayken 962 yılında ortak imparator olmuştu.[4] Zoi'nin amcası II. Basileois, güçteki ortak hükümdar, diğer Bizans soylularının evlilik yoluyla hak iddiası kazanmalarını önlemek adına yeğenlerinin soylularla evlenmesini engelledi. Bir kadın olarak evlenene kadar kullanmasına izin verilen tek hakkı evlilikle birlikte daha çok yetki kazanabileceği bir kocayı seçebilmek veya evlendirileceği kişiyi onaylayabilecek olmasıydı.[5] Sonuç olarak Zoi uzun yıllar gynaeceum (kadınlara ayrılan bölüm) içinde belirsiz bir hayat yaşadı.[6]
İmparatorluğun bir prensesi olan Zoi, 996 yılında Kutsal Roma İmparatoruIII. Otto için potansiyel bir eş olarak düşünüldü.[7] 1001 yılında gönderilen, Milano Başpiskoposu II. Arnulf başkanlığındaki ikinci bir heyet[8], VIII. Konstantinos'un üç kızından birini III. Otta'ya eş olarak seçmek üzere görevlendirildi. En büyük kız Eudocia'nın bedeni çiçek hastalığı sebebiyle deforme olmuştu. en küçük kız Theodora ise çok sıradan biriydi. Bu sebeple Arnulf, II. Basileois'in de onayıyla, 23 yaşındaki alımlı Zoi'yi seçti.[2] Ocak 1002 yılında Arnulf ile beraber İtalya'ya gittiyse de Bari'ye ulaştıklarında Otto'nun öldüğü haberini aldılar. Neticede Zoi Konstantinopolis'e dönmek zorunda kaldı. [2]
II. Basileois'in ölümüyle VIII. Konstantinos tahta geçti. Esas imparator olarak hükümdarlığı üç yıldan daha kısa sürdü (15 Aralık 1025 - 11 Kasım 1028).[3] 1028 yılında Kutsal Roma İmparatorluğu'ndan bir heyet Konstantinopolis'e evlilik teklifiyle geldiğinde Zoi için bir evlilik imkanı daha oluştu. Ancak Zoi ve Konstantinos II. Konrad'ın 10 yaşındaki oğlu III. Heinrich'in talip olduğunu öğrenince teklifi reddettiler.[6] Konstantinos, kızlarından birini uygun bir aristokratla evlendirirse hanedanlığın devamını sağlayabileceğine inanıyordu. İlk potansiyel aday seçkin bir soylu olan eski AntakyaDüküKonstantinos Dalassenos idi.[9] İmparatorun danışmanları ise kontrol etmesi kolay olsun diye daha zayıf bir aday istemektelerdi. Böylece ikna olmuş imparator halihazırda başkente çağırılmış olan Dalassenos'u reddetti.[5] Bir sonraki aday olarak Konstantinopolis Eparkhos'u (valisi) Romanos Argirus görülmekteydi.[5] Ancak Theodora, Romanos'un halihazırda evli olmasını – Romanos, hanedana damat olabilmek için karısını rahibe olmaya zorlamıştı[10] – ve üçüncü derece kuzen olmalarından kan bağlarının çok yakın olmasını bahane ederek bu evliliğe karşı çıktı.[11] Bu yüzden Konstantinos, Romanos ile evlenecek kişinin Zoi olmasına karar verdi.[11][12] Zoi ve Romanos 10 Kasım 1028'de imparatorluk sarayının şapelinde evlendiler. Ertesi gün Konstantinos öldü ve yeni evli çift tahta oturdu.[13]
III. Romanos Döneminden V. Mihail Dönemine Kadar (1028 - 1042)
Gümüş para üzerinde III. Romanos
Yıllarca aynı ortamda günlerini geçirmelerine rağmen Zoi, kız kardeşi Theodora'dan nefret ediyordu.[6] Eşi III. Romanos'u, Theodora'nın evine casusluk yapması için bir adam yerleştirme konusunda ikna etti.[14] Kısa süre sonra Theodora; 1030 yılında Presyan'la, 1031 yılında da Sirmium Valisi Konstantinos Diogenis'le beraber tahtı gasp etme teşebbüsü suçlamasıyla yargılandı.[15] Zoi Theodora'yı bu komplonun bir parçası olmakla suçladı ve onu zorla Petrion'daki bir manastıra yollanmaya ikna etti. Zoi daha sonra onu ziyarete gitti ve Theodora'yı dini yeminlerini etmeye zorladı.[16]
Zoi Makedon hanedanlığının devamlılığına takıntılı hale gelmişti.[5] Romanos ile evlendiği andan beri Zoi, 50 yaşında olmasına rağmen, hamile olmak için ümitsiz bir çaba sarf etti. Tılsımlar, muskalar ve iksirler denediyse sonuç alamadı.[17] Bu başarısız girişimler çifti birbirine yabancılaştırdı ve sonunda Romanos, Zoi'yle aynı yatağı paylaşmayı bıraktı.[18] Romanos karısının çabalarını sınırlandırdı ve ona dikkate almamaya başladı.[19]
Duruma öfkelenen Zoi, başkalarıyla evlilik dışı ilişkilere yöneldi. Romanos bunu görmezden geldi ve kendisine bir metres buldu.[20] 1033 yılında Zoi, aşağı tabaka bir hizmetkar olan Paflagonyalı Mihail ile ilişki yaşamaya başladı. Aşığıyla ilişkisini açıkça belli ediyor ve ortamlarda sesli bir şekilde onu imparator yapacağından bahsediyordu. Söylentileri duyan Romanos endişelendi ve Mihail'i huzuruna çıkarttırdı anca Mihail bu ithamları reddetti.[19]
1034 yılının ilk zamanları Romanos hastalandığında pek çok kişi Mihail ile Zoi'nin ona komplo kurup onu zehirlediğine inandı.[21] 11 Nisan günü III. Romanos, banyosunda ölü bulundu.[20] Sonradan katiplik de yapacak olan yargıç Mihail Psellus, saray maiyetinden bazılarının imparatorun kafasını uzun süre suyun altında tuttuğundan ve onu boğmaya çalıştıklarından bahseder.[21]İoannis Skilicis Romanos'un Mihail'in emriyle boğdurulduğunu öne sürer.[21]Edessalı Mateos ise Zoi'nin Romanos'u zehirlediğini aktarır.[21]
Altın sikke üzerinde IV. Mihail
Romanos'un öldüğü gün Zoi ve Mihail evlendiler.[5] Ertesi gün PatrikI.Aleksios'u çağırtıp yeni imparatorun taç giyme törenini tertip ettiler.[22] Patrik başta işbirlikçi bir yaklaşım sergilemek istemese de 23 kilogram altın fikrini değiştirmesinde etkili oldu.[5] Mihail, Romalıların imparatoru olarak taç giydi ve IV. Mihail adıyla 1041 yılındaki ölümüne kadar hükmetti.[23][24]
Zoi başlarda Mihail'in Romanos'tan daha sadık bir eş olacağını düşünmüşse de haksız çıkması uzun sürmedi. Zoi'nin tıpkı III. Romanos'a sırt çevirdiği gibi ona da çevireceğinden endişelenen Mihail,[25] tüm iktidarı kardeşi Hadım İoannis Orfanotrofos'a devrederek Zoi'yi politikadan dışladı.[26] Zoi tekrar gynaeceum sarayında sıkı gözetim altında tutulmaya başladı.[25] Hoşnutsuz imparatoriçe İoannis'e karşı komplolar düzenlediyse de hiçbiri başarılı olamadı.[5]
1041 yılında IV. Mihail'in ölümü kesinleşmişti.[27] İktidarın devretmek istemeyen Hadım İoannis, IV. Mihail'in kız kardeşinden olma oğlu Mihail'i evlat edinmesi için Zoi'yi zorladı.[20] 10 Aralık 1041'de IV.Mihail öldü. Karısının bu yöndeki tüm yalvarışlarına rağmen onu tekrar görmeyi sonuna kadar reddetti.[28] Yerine yeğeni V. Mihail taç giyerek imparator oldu.[29][30]
Altın sikke üzerinde Zoi ve Theodora, 1042
Zoi'ye saygılı davranacağına dair söz vermesine rağmen, V. Mihail Zoi'yi cinayet suçlamasıyla Prens Adaları'ndaki bir manastıra sürgüne yolladı. Zoi'nin saçları zorla tıraş edildi ve ona dini düzen için yemin ettirildi.[31] Öte yandan Makedon Hanedanlığı'nın meşru varisine yapılan muamele geniş çaplı bir isyana sebep oldu. Mihail tahtını koruyabilmek için çaresizce Zoi'yi sürgünden geri getirdi ve onu halkın huzuruna çıkardı.[32] Ancak Mihail'in Zoi'yle beraber yönetime devam etme ümitleri yersiz kaldı. 19 Nisan 1042 bir grup tekrar isyan çıkardı. Diğerlerinin aksine bu isyancılar yalnız Zoi'yi değil aynı zamanda Theodora'yı desteklemekteydi.[33]
Patrisyen Konstantinos Kabasilas önderliğindeki delegeler[34] Theodora'yı, kız kardeşi ile ortak hükümdar olmaya ikna etmek için Petrion'daki manastıra gittiler. Dini hayata alışmış olan Theodora bu teklifleri reddetti ve şapelde bir yerde sığınmaya çalıştı. Nihayetinde onu zorla başkente götürdüler.[33]Ayasofya'da düzenlenen buluşmada insanlar, duruma öfkeli Theodora'ya eşlik ederek Zoi'yle beraber imparatoriçeliğini ilan etmesini sağladılar.[35] İkisi de 21 Nisan günü taç giydi ve V. Mihail bir manastıra sürüldü.[36]
Theodora ve IX. Konstantinos İle Ortak Hükümdarlığı
Zoi hemen gücü kendinde topladı ve Theodora'yı manastıra geri gitmeye zorladı ancak Senato ve halk iki kardeşin birlikte hükmetmesini talep ettiler.[37] İlk icraat olarak Theodora'dan Mihail ile anlaşma yapması istendi. Zoi Mihail'i affedip özgür bırakmak istediyse de Theodora kararlıydı. Başlangıçta Mihail'in güvenliğini garanti etti ancak sonra Mihail'in kör bırakılmasını ve ömrünün geri kalanını rahip olarak yaşamasını emretti.[38]
Resmiyette Zoi güçteki imparatoriçeydi ve onun tahtı özellikle halka açık ortamlarda Theodora'nın tahtından önde dururdu. Uygulamada ise Theodora ortak yönetimin arkasındaki itici güçtü. Kız kardeşler yönetimi devraldıklarında adaletin sağlanmasına ve kamu mülkünün satışının engellemesine odaklandılar.[39] Ancak çağdaş tarihçilerden Mihail Psellus bu ortak yönetimin tamamen fiyaskoyla sonuçlandığını, İoannis Skilicis de iki kardeşin önceki yöneticilerin hatalarını telafi etmede oldukça hantal davrandığını iddia eder.[40]
Theodora ve Zoi Senato toplantılarına beraber katıldılar ve halka beraber seslendiler ancak kısa sürede ortak yönetimin yarattığı gerginlik kendini göstermeye başladı.[41] Zoi hala Theodora konusunda kıskançtı ve imparatorluğu yönetme konusunda gönülsüzdü. Yine de Theodora'nın işleri tek başına yürütmesine müsaade etmedi. Yöneticiler iki kutba bölünüp hiziplenmeye başladılar.[41] Gerilimin tırmandığı iki aydan sonra Zoi, Theodora'ya nüfuzunu artırma fırsatı vermek istemediğinden, kendine yeni bir eş aramaya karar verir.[42]Ortodoks Kilisesi'nin kurallarına göre bu yapacağı üçüncü evlilik, onun son evliliği olmalıydı. [5]
Zoi (solda), IX. Konstantinos (ortada) ve Theodora (sağda), Monomakos Tacı üzerindeki tasvirleri
İlk tercihi, 1028 yılında babasının da ilk tercihi olan Konstantinos Dalassenos oldu. Dalassenos imparatoriçenin huzuruna getirildi ancak onun baskın tavırları ve özgür kişiliği Zoi'yi rahatsız etti ve onu huzurundan kovdu.[41] Sonraki tercihi, III. Romanos döneminde beraber yasak ilişki yaşadığı iddia edilen, evli yargıç Konstantinos Atroklines'di.[20] Ancak o da düğün gerçekleşmeden birkaç gün önce şüpheli bir biçimde öldü, artık eski eşi olacak kadın tarafından zehirlenmiş olma ihtimali vardır.[41]
Zoi daha sonra bir başka eski sevgilisi olan yakışıklı ve nazik[41]Konstantinos Monomakos'a yöneldi.[20] İkisi 11 Haziran 1042 yılında, Patrik Alexios'un bir bireyin üçüncü evliliğini (bu durum ikisi için de geçerliydi)[43] onaylamadığı için onun katılımı olmadan evlendiler. Konstantinos ertesi gün Patrik'in elinden taç giydi.[36]
Konstantinos yeni pozisyonundayken uzun süreli metresi Maria Skleraina'yı da yanında getirmeye karar verince Zoi anlaştığından fazlasını elde etti.[44] Konstantinos Maria'yı yönetime dahil etmekle kalmadı, ilişkisini açıkça yaşamakta ve ona resmi bir meşrutiyet kazandırmada ısrarcı oldu.[45] 64 yaşındaki Zoi tahtını ve yatağını Skleraina ile paylaşmaya karşı çıkmadı. Skleraina'ya "Sebaste" unvanı verildi, protokolde Zoe ve Theodora'nın hemen arkasından geldi ve tıpkı onlar gibi imparatoriçe muamelesi gördü. Resmi törenlerde Skleraina kardeşlerin hemen arkasında yer aldı.[5]
Halkın gözünde ise IX. Konstantinos'un metresine karşı tutumu kabul edilebilir değildi, kısa sürede Skleraina'nın Zoi'yi ve ihtimalle Theodora'yı öldüreceği söylentileri yayıldı.[46] Bu durum 1044'te Konstantinopolis halkı arasında geniş çaplı bir ayaklanmaya yol açtı, öyle ki dini bir törenle meşgul olan IX. Konstantinos az kalsın Konstantinopolis sokaklarında darp edilecekti.[47] Ayaklanma ancak Zoi ve Theodora balkondan kendilerini gösterip iki kardeşin herhangi bir suikast tehlikesi içinde olmadıklarını beyan edince yatıştı.[47]
Zoi'nin büyüleyici bir güzelliği olduğu söylenir. Mihail Psellus, "Chronographia" adlı eserinde Zoi'den "onun her yeri sağlam ve iyi durumdaydı." şeklinde bahseder.[48] Zoi güzelliğinin farkındaydı ve bu durumu bir yönetim aracı olarak kullandı. Güzelliğini daimi kılmak adına gynaeceum'da çeşitli kremler hazırlattı ve tedaviler uygulattı, denir ki bu yöntemlerin etkisini test edebileceği deneyler yaptırırdı. Saraydaki odaları parfümlerin ve merhemlerin üretildiği bir kozmetik laboratuvar olarak işletti. Psellus onun yüzünün 60'lı yaşlarında bile gencecik göründüğünü öne sürer.[5][49] Zoi 1050 yılında 72 yaşındayken öldü.[50]
^abGeorgios Kedrenos - CSHB9: 540-2 5 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: "Michaelus in monasterium Elegmorum, 21 die Aprilis... Augusta Zoe nupsit... die Iunii undecima anni eius quem supra indicavimus. postridie coronatus est a patriarcha."
Garland, Lynda (2006). "Zoe Porphyrogenita (wife of Romanus III, Constantine IX, and Michael IV)". De Imperatoribus Romanis. 22 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
.jpg)
.png)
