Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi, Gaziantep ilinin İslahiye ilçesine bağlı Yesemek mahallesi yakınlarındaki bir açık hava müzesi ve arkeolojik sit alanıdır. Alan Hitit zamanında bir taş ocağıydı, 100.000 m2 alanı ile antik Yakın Doğu'nun bilinen en büyük taş işçiliği atölyesiydi.[1]
Kalıntılar kısmen Avusturyalı arkeolog Felix von Luschan tarafından 1890 yılında bölgenin kuzeyindeki Zincirli Höyük'de yaptığı kazılarda ortaya çıkarılmıştır.[3] 1957-1961 yılları arasında Türk arkeolog Uluğ Bahadır Alkım, yaklaşık 200 heykel ortaya çıkararak kazılara devam etti.[4] En son çalışma Anadolu Medeniyetleri Müzesi müdürü İlhan Temizsoy tarafından 1990'larda yapılmış ve yüzlerce objeyi gün ışığına çıkarmıştır. Alan halen Gaziantep Arkeoloji Müzesi tarafından yönetilen bir açık hava müzesidir.
Yapılan kazılarda mimarî yapıların ön cephelerine yerleştirilmek üzere yapımına başlanan başta aslan ve sfenks gibi heykeller ile rölyefler bulunmuştur. Bu kalıntılardan hareketle Atölye'nin kuruluşu MÖ 900-800 yılları arasına tarihlendirilir.[5]
2019 yılında Yesemek'in doğusunda yer alan ve Doğu-Batı istikametinde 3,5 kilometre uzanan tepe üzerinde sur duvarları korunsa da yapımı yarım kalmış bir kentin kalıntıları tespit edildi. Bu keşiften hareketle Atölye'de yapılan eserlerin bu kentin mimarisinde kullanılacağını ancak Hitit İmparatorluğu'nun çöküşü ile birlikte yapımı devam eden kentin de yarım kaldığı ve Yesemek'in kuruluş tarihinin daha eski olduğu anlaşıldı.[6]
Tarihçe
Heykel atölyesinin kökeni MÖ 14. yüzyılın ortalarında (MÖ 1344–1322) Hitit imparatoru Büyük KralI. Şuppiluliuma hükümdarlığı dönemine tarihlenir. Hitit imparatorluğunun sona ermesiyle birlikte taş ocağı ve atölye muhtemelen terk edilmiştir. Geç Hitit küçük krallıkları döneminde, Yesemek MÖ dokuzuncu yüzyılda AramiceSamʼal krallığına (bugünkü Zincirli) ait olduğunda üretim yeniden başladı.[7] Bu dönemin ürünleri Arami ve Asur etkileri gösterir.
8. yüzyıldan sonra M.Ö. Sam'al Asur egemenliği altına girdiğinde site terk edildi. Taş ustaları işlerini bitirdiler ya da muhtemelen oradaki yöneticiler için çalışmak üzere Asur'a götürüldüler. Atölyenin çevresi çoğunlukla bazaltla kaplıdır ve heykellerin ham maddesi bazalttır. Atölyenin toplam alanı yaklaşık 100.000 metrekaredir (1.100.000 fit kare). Ortaya çıkarılan 300 parça arasında sfenks, aslan, savaş arabası, tanrılar vb. heykelleri vardır.[8]
Heykeller
Sitede birkaç temel heykel türü vardır. Çoğunluğu dişi başlı ve aslan gövdeli sfenksler veya aslanlardır (bazıları kanatlıdır). Bu sfenksler ve aslanlar muhtemelen Hitit şehirlerinin, saraylarının ve tapınaklarının kapılarını kuşatmak için tasarlanmıştı ve Hattuşaş ve Alacahöyük'te bulunan kapı heykellerine çok benzerler. Ayrıca kollarını göğüslerinin üzerinde kavuşturmuş dağ tanrısı grupları, av sahnesi kabartmaları ve bir de ayı-insan heykeli vardır. Bu nesnelerin özel siparişler olduğuna inanılıyor. Dağ tanrıları, Eflatunpınar'daki kuyu tapınağında destek olarak kullanılanlara çok benzerler. Heykeller üretimin her aşamasında görülebilir. Zincirli'de bulunan özellikle dikkat çekici bir sfenks, halen Gaziantep Müzesi'nde sergilenmektedir.
Taş işçiliği
Ocakta, büyük kırmızı bazalt blokları, önceden var olan çatlaklara çekiç ve keski ile vurularak kırıldı. Bu çatlaklara tahta takozlar yerleştirildi ve üzerlerine su döküldü. Suyla tıkanmış tahta genişleyerek büyük parçaları ayırdı. Bunlardan keski ile kaba figürler oyulmuş ve dış yüzeyi düzeltilmiştir. Bunu ince oyma takip etti ve ardından parça parlatıldı.[9] Nihai detaylar genellikle atölyede değil, son varış yerlerinde yapıldı. Taş ocağından nasıl nakledildikleri belli değildir.
Dünya Mirası Statüsü
Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi, Kültürel kategorisinde UNESCODünya Mirası Geçici listesine 13 Nisan 2012'de eklenmiştir.[10][11] 2016 yılında Gaziantep Büyükşehir Belediyes ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ile yapılan görüşmelerin sonunda imzalanan bir protokol sonucunda, Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi UNESCO çalışmaları ve Alan Yönetim Planı hazırlanması yetkisi Gaziantep Büyükşehir Belediyesine verilmiştir.[12] 2018 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı görüşüyle Yesemek Alan Yönetim Başkanı atanmış, Danışma ve Eşgüdüm Denetleme Kurulları oluşturulmuştur.[12] Yesemek hakkında daha önce yapılan çalışmalar ve 2019 senesinde Atilla Engin tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmasından elde edilen bilgiler doğrultusunda, 286.68 ha'lık bir alan, Alan Yönetim Planı kapsamına alınmıştır.[13]
Literatür
Marianne Mehling (Hrsg.): Knaurs Kulturführer in Farbe Türkei. Droemer-Knaur, München 1987, ISBN 3-426-26293-2.