Suriye Türkmenleri ya da Suriye Türkleri, Suriye'de yaşayan Türk azınlıktır.
10. ve 11. yüzyıllarda Selçuklu akınlarıyla yoğun Türk göçlerin gerçekleştiği Suriye’nin yönetimi, 1516’dan sonra Osmanlı Devleti’ne geçmiş ve Suriye, 1918 yılına kadar kesintisiz olarak 402 yıl boyunca Türk hakimiyeti altında kalmıştır. Bu dönemde Suriye’de Türkmen yerleşimleri artarak devam etmiş ve bölgede önemli bir Türk nüfusu oluşmuştur. Çoğunlukla Arapça ve Türkiye Türkçesine çok yakın bir Türkçe konuşmaktadırlar. Anadolu’daki uzantıları olan Türk boyları arasında inanç, gelenek ve folklorik pratikler bakımından çok önemli benzerlikler bulunmaktadır.[9] Suriye Türkmenleri, Türkiye'deki Türk halkı ve Irak Türkmenleriyle ortak soyağacı ve dil bağlarına sahipken kendilerini TürkmenistanTürkmenleriyle doğrudan özdeşleştirmezler.[10]
Nüfus sayımlarında milliyetleri ile sayılmadıklarından sayıları hakkında kesin bilgi yoktur. Çeşitli kaynaklarda 800.000 ilâ 3.500.000 arasında farklı tahminler verilmektedir. Suriye yönetimi tarafından azınlık olarak kabul edilmezler ve gündelik hayatta Türkmen olarak anılsalar da kayıtlarda “Müslüman” olarak geçmektedirler.[11]
Baasçı Suriye döneminde Arap sosyalizmi asimilasyon programları çerçevesinde, dil öğrenimlerini engellemiş, köylerinin isimlerini değiştirmiştir. Dillerini unutmuş olan Türkmenler kimliklerinin bilincinde olmakla birlikte yaşadıkları bölgenin dili, kültürü ile bütünleşmiştir. Küçük gruplar halinde yaşayanlar önemli ölçüde Araplaşmış; ancak büyük gruplar halinde yaşayan Türkmenler, millî benliklerini korumuşlardır. Türkmen kimliğinin ve haklarının korunmasını talep eden Türkmenler, Suriye İç Savaşı’nda muhalif hareketlerin içinde yer almıştır.[9]
Tarih
Türk kökenli Halil Merdam Bey, Suriye Milli Marşı'nın bestecisiydi.
Oğuz boyları akıncıları Suriye’de 7. yüzyıldan itibaren görünmeye başlamış, 10.ve 11. yüzyıllarda bu bölgeye yoğun göçler gerçekleşmiştir. Tolunoğulları ile başlayan Türklerin yerleşimi 11. yüzyılda Selçuklu Hanedanının bölgeye gelmesi ile devam etti. Selçuklular'ın 1040 yılında kazandıkları Dandanakan Savaşı'ndan sonra birçok Türkmen boy ve oymağı 1063 yılından itibaren Suriye'ye girerek kendi hayat şartlarına uyabilecek alanları vatan edinmeye başlamıştır.[12] 1071-1071 yıllarında Nâvekiyye Türkmenleri Suriye'ye geldiler ve Nâvekiyyelerden olan Atsız Kudüs, Dimaşk ve çevresinin hakimi oldu. 1077'de Selçuklu hükümdarı Melik Şah, kardeşi Tutuş'u Suriye melikliğine tayin ettiğinde beraberinde birçok Türkmen beyi mahiyetlerindeki kalabalık zümrelerle birlikte Suriye'ye geldi.[12] 1078 yılında Suriye Selçuklu Devleti kuruldu. Suriye'deki Türk boyları, 1096 yılında Haçlı seferleri başladığında Selahattin Eyyubi komutasındaki Müslümanlarla birleşerek Haçlılara karşı bölgeyi savundular.[13] 1243 yılında Kösedağ Savaşı'nda Moğollara yenilen Türk boyları da Halep bölgesine yerleştiler. 1260’tan itibaren Suriye’ye idari ve askerî gücü Türkler’den oluşan Memlûk Devleti hakim oldu.
Yavuz Sultan Selim, 1516 yılında Mercidabık'ta Memlûkler'i yenmesi ile Suriye topraklarında Osmanlı yönetimi başladı. Bölge 1918 yılına kadar kesintisiz olarak 402 yıl boyunca Türklerin hakimiyeti altında kaldı. Suriyeli Türkmenler Osmanlı kayıtlarında "Halep Türkmenleri" olarak yer aldı. Halep Türkmenleri has (padişah hassı) reayası idi ve bu statü onlara görece bir serbestlik sağlıyordu. Çoğu konar-göçer gruplar halinde yaşıyorlardı; kışları Halep civarında, yazlarını ise Sivas'a kadar uzanan Anadolu yaylalarında geçirirlerdi.[14] Devlet için önemli bir vergi kalemi meydana getiren Suriye Türkmenleri, yaşadıkları bölgede istikrarın korunmasında belli bir role sahiptiler.[12]
Halep Türkmenleri, 17. yüzyıl başlarında siyasal ve ekonomik nedenlerle bulundukları yerden göç etmek ya da yerleşik hayata geçmek zorunda kaldılar.[15] Osmanlı Devleti 17. yüzyıl ortalarında onları belirli yörelerde iskana zorladı. 18. yüzyılın sonlarında Türkmen boylarının yarısı Antep, Hama, Humus, Rakka gibi bölgelerde yerleşik hayata geçirilmiş durumdaydı. Rakka, gerek iklim gerekse toprak yapısı bakımından Türkmen aşiretlerin yaşamına uygun değildi. İskana tabi tutulan oymaklar, eski yurtlarına dönmek istedilerse de yeniden aynı yerlere sürüldüler. Bir kısmı 18. ve 19. yüzyıllarda Anadolu içlerine dağıldılar, köyler ve kasabalar kurdular.[15]
19. yüzyıl başında gerek 1822 depremi ve bunu izleyen salgın hastalıklar; gerekse Kavalalı İbrahim Paşa’nın bölgeyi işgali ve kadim aşiret çatışmalarından Türkmenler çok olumsuz etkilendi. Fırsatını bulanlar Anadolu’ya göç ettiler. Bulamayanların bir bölümü Sünni Arap aşiretleri içinde asimile oldu. Zamanla Türkçe biraz daha az konuşulur oldu, Arap dili ve gelenekleri baskın gelmeye başladı.[14]
93 Harbi'nden sonra Kafkasya'da yaşadıkları yerlerden ayrılmak zorunda kalmış Türkler'e Osmanlı Devleti Suriye'yi mesken gösterdi ve yeni bir göç dalgası oluştu.[16]
Türk kökenli Suphi Bereket, Suriye'nin ilk Cumhurbaşkanı idi.1935'te Suriye ve Lübnan'daki dini ve etnik toplulukların dağılımı.
Osmanlılar I. Dünya Savaşı’ndan sonra bölgeden çekildi. 25-26 Ekim 1918 gecesinde Halep’i terk edip kuzeye çekilen orduların sonuncusu 7. Ordu idi ve başında Mustafa Kemal bulunuyordu. Ordunun çekilmesi ile Suriye tarafında kalmış olan Türkler, Müdafaa-yı Hukuk Cemiyetleri kurarak mücadeleye başlamışlardır. Suriye ve Filistin Kuvva-yı Milliye-i Osmaniye adıyla örgütlenen bölgedeki direnişin reisi “Özdemir” takma ismini kullanan Ali Şefik Bey’dir.[17] Kurtuluş Savaşı boyunca bölgedeki Türkmen direnişinin temel hedefi Türkiye’ye katılmaktı. Şubat 1919 tarihinden 22 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması’na kadar bölgede Fransızlara karşı sayısız çatışma ve taarruz yaşanmış, bu çatışmalarda çok sayıda işgal askeri öldürülmüş veya esir alınmıştır.
Türkiye ile Fransa arasında 20 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Ankara Anlaşması’nın 7. maddesi ile Suriye Türkmenleri konusunda Türkiye’ye garantörlük verildi.[13] 20 Kasım 1922 tarihinde başlayan Lozan Konferansı’nda Suriye sınırı neredeyse hiç konu edilmeden kabul edildi. 31 Ocak 1923 tarihinde Suriye ile sınırlar belirlenirken, Ekim 1921 tarihindeki Türk Fransız anlaşması temel esas olarak alınmıştı. Türkiye topraklarında kalmak isteyen köylerin isyanı olduysa da amaçlarına ulaşamadılar.[17]
Türk ve Kürt silahlı milislerin Türkiye sınırına yakın bölgelerde Fransız manda idaresine yönelik başkaldırıları 1924 yılına kadar sürmüştür. Fransız manda idaresi mahalli idarelerinden oluşan Suriye Devletler Birliği’ni meydana getirerek ülkeyi yönetmeye çalıştı. Bu düzen, Araplarla Arap olmayanlar arasındaki gerilimi artırdı. Türkler, hem milliyetçiler hem de Manda idaresinin gözünde “dikkatli olunması gereken” bir azınlık durumuna düştü. Fransız mandası altında oldukları dönemde nüfusları 500binden fazla olan Türkmenlerin[18] liderliğini Bekmişlilerin Hacı Ali aşiretinden Kel Muhammed yürütüyordu. Onun ardından Türkmenlerin lideri Hacı Nasen oldu.[14] Türkmenler, Fransız mandası altındaki çalkantılı ilk on yıllık dönemden sonra daha sakin bir dönem yaşadılar; varlıklarını ve kimliklerini sürdürebildiler.[18]
1936 yılında Fransa'nın bölgedeki hâkimiyetinin zayıflaması ile birlikte baskılara maruz kalmaya başladı. 1936-1939’da sancağın Hatay adıyla Türkiye’ye katılması sürecinde Suriye sınırları içerisinde kalan Türkmenlere ilişkin hiçbir görüşme ya da anlaşma yapılmamış olması, Suriye Türkmenlerinin hukuki durumunu belirsizleştirdi.[18] Bu belirsizlik Suriye yönetimlerinin Türkmenlere karşı baskı ve asimilasyon politikası uygulamasına neden oldu. 1946 ve 1972 anayasalarına göre Suriye Arap vatandaşı olarak kabul edilen Türkmenlere kimlikleri ile yaşama hakkı tanınmadı. Türkçe gazete yayımlama imkânı ortadan kalktı; hatta Türkçe konuşmak bile yasaklandı.[14]
1958'de yapılan toprak reformu ile Türkmenlere ait birçok tarla, bağ ve bahçe kamulaştırıldı. Bu ve benzeri uygulamalar yüzünden 1950'ler boyunca Halep’ten Türk asıllı aileler, Türkiye’ye kaçmaya devam ettiler.[14]
1963'te yaşanan darbeden sonra baskılar artarak devam etti. Türkmenler herhangi bir sivil ya da yasal örgütlenme oluşturamadı.[19] Hafız Esad rejimi “Tek Suriyeli Kimliği” politikası çerçevesinde, Türkmenleri asimile ederek “Araplaştırma” politikası izledi. Suriye’de büyük gruplar halinde yaşayan Türkmenler, millî benliklerini koruyabildikleri halde küçük gruplar halinde yaşayanlar önemli ölçüde Araplaşmıştır. Köy ve kasabalarda yaşamaya devam eden Türkmenler kendi aralarında Türkçe konuşmayı sürdürür. Şive ve edebiyatları bakımından Türkiye’nin bir uzantısı gibidir. Suriye’de konuşulan ağız, Hatay bölgesinde konuşulan Türkmen ağızlarının bir devamı niteliğindedir. Hama ve Humus Türkmenlerinin şivesi eski Osmanlı diline son derece yakındır. Fransız mandası döneminde başlayan ve sonrasında da devam eden politikalar sonucu Türkmenlerin bir kısmı asimile olmuştur. Suriye hükûmeti tarafından Türkçe yer adları Arapçaya çevrilmiştir.
Kendilerine örgütlenme hakkı tanınmamış Suriye Türkmenleri, Suriye İç Savaşı’nda muhalif hareketlere katılmışlardır.[9]
Türkmen Suriye Meclisinin Çobanbey'deki kongresinde kabul edilen Suriye Türkmenleri bayrağı.[20][21]
Alternatif bayrak
Alternatif bayrak
Sultan Murat Tümeni bayrağı
Selçuk askerî birlikleri bayrağı
Nüfus
Suriye Arap Cumhuriyeti'nde sadece Ermeniler azınlık kabul edildiğinden nüfus sayımlarında milliyetleri ile sayılmazlar ve bu nedenle sayıları hakkında kesin bilgi yoktur. Çeşitli kaynaklarda 800.000 ilâ 3.500.000 arasında farklı tahminler verilmektedir.[22] ORSAM’ın 2011 tarihli araştırmasında Suriye’de Türkçe konuşan Türkmen sayısı yaklaşık bir buçuk milyon, Türkçeyi unutmuş Türkmenlerle beraber sayılarının 3,5 milyon civarında olduğu belirtilmektedir.[9]
Profesör Pierre Beckouche Türkmenlerin tek başına 2011 öncesinde Suriye nüfusunun yaklaşık %4'ünü oluşturduğunu, yani ülkenin yaklaşık 1 milyonunun Türkmen olduğunu belirtmiştir.[23] Profesör John Shoup ise 2018'de Türkmenlerin Suriye nüfusunun yaklaşık %4-5'ini oluşturduğunu söylemiştir.[24] Profesör David Aikman, Suriye'de yaklaşık 1,7 milyon Türk olduğunu belirtmiştir.[25] Dr. Jonathan Spyer ve Norveç Kilise Yardımı ile Dünya Kiliseler Konseyi'nin (çeşitli akademisyenler tarafından derlenen) işbirliğiyle yayınlanan bir raporunda, Türkmen sayısının 500.000 ile 3 milyon arasında olduğu belirtilmiştir.[26] Profesör Pierre Piccinin, Türkçe'yi anadil olarak konuşan 1.5 milyon Türkmen varken anadili olarak Arapçayı benimseyenlerle birlikte Suriye Türkmenlerinin nüfusunun 3.5 ila 6 milyon arası olduğunu iddia etmiştir.[27]
Halep ilinin kuzeyindeki etnik nüfusu gösteren güncel harita: Mavi=Türkmenler, Sarı=Kürtler, Yeşil=Araplar.
Günümüzde Suriye Türkmenleri özellikle Şam, Lazkiye, Hama, Humus, Halep ve Rakka kentlerinde ve köylerinde bulunmaktadır. Şam bölgesinde yaşayanlara Şam Türkmeni denirken, Halep ve Rakka bölgesindekilere Halep veya Culap Türkmeni, Lazkiye Türkmenlerine Bayır-Bucak Türkmeni denmektedir. Ülkenin diğer toplulukları tarafından “Türkmenler” olarak adlandırılmaktadırlar.[9]
Ayrımcılık
Türkmenler İstanbul’da protestoda, 2018
Fransız manda döneminden Esad rejimine kadar, Suriye Türkmenlerinin bir kısmı Türk dili ve kültürünü yitirerek Araplaşmış ve azınlık oluşturdukları bölgelerde Araplardan ayırt edilemez hale gelmiştir. Sonuç olarak Araplaştırma, Türkmenlerin salt çoğunluk oldukları yerlerde devlet politikalarına rağmen istisnai olarak işe yaramamıştır.[28]
Hafız Esad döneminde Suriye Türkmenlerinin Türkçe eserler yayınlaması yasaklandı.[29][30]
Suriye Türkmenleri, Al Bawaba'nın raporunda Türkmenlerin, toplumsal alanda Esad döneminde siyasi olarak hep baskın olan Alevi azınlığın lehine olacak şekilde düşük basamaklarda yer aldığı belirtildi. Raporda, Türkmenlerle Alevilerin beraber yaşadığı Bayırbucak bölgesinden Türkmenlerin "Ne olursa olsun önce Alevileri alırlardı, dereceleri olsa bile Türkmenler iş bulamazdı" şeklinde konuştuğu aktarılmıştır.[31]
Tanınmış kişiler
Türk asıllı ünlü şair Nizar Kabbani eserlerini Arapça yazdı.Türk asıllı Ahmed Nami, Suriye'nin 5. başbakanı ve 2. cumhurbaşkanı idi.Türk asıllı Profesör Sadık Celal el-Azm, insan hakları savunucusu ve entelektüel.Türk kökenli Halid Hoca, 2015'ten 2016'ya kadar Suriye Devrimci ve Muhalefet Güçleri Ulusal Koalisyonunun başkanıydı.Beşir el-Azma Suriye başbakanı olarak görev yaptı. Ailesi, Türk kökenliydi.Türkmen bir aileden gelen Yusuf el-Azma, savaş bakanı ve Suriye Genelkurmay başkanı idi.Türk asıllı olan Said el-Gazi, 1954'te ve daha sonra 1955-56'da Suriye başbakanı idi.Şam doğumlu Suat Hayri Ürgüplü, 1965 yılında 11. Türkiye başbakanı olarak görev yaptı.Türk asıllı Mustafa Satı Bey, Arap milliyetçisi bir yazardı.Türk asıllı Cemil Merdam Bey, Suriye'nin 21. başbakanı idi.Türk kökenli Sabah Kabbani, 1974'te göreve başlayan Suriye'nin 5. Amerikan büyükelçisidir.
el-Azm, Qawuqji, Kuvvetli ve Çiçekli gibi birçok Suriyeli Türk aile Suriye'yi başbakan veya devlet başkanı olarak yönetmeye devam etti.[32] Ancak 1960'larda Esad ailesinin pan-Arap Baas hareketi, Arap olmayanları siyasetten uzaklaştırdı.[33]
^"Who are the Turkmen in Syria?". BBC News. BBC. 2015. 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. There are no reliable population figures, but they are estimated to number between about half a million and 3.5 million.
^"Who Are the Turkmens of Syria?". The New York Times. 2015. 17 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. Q. How many are there? A. No reliable figures are available, and estimates on the number of Turkmens in Syria and nearby countries vary widely, from the hundreds of thousands up to 3 million or more.
^Peyrouse, Sebastien (2015), Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas of Development, Routledge, s. 62, ISBN978-0-230-11552-1, There are nearly one million [Turkmen] in Syria...
^Mehmet Şandır, “Suriye Türklüğü”, Türk Yurdu, Cilt 18, Sayı 133 (1998), s. 7-8.
^www.fildisiajans.com.tr, Fildişi Ajans, Danışmanlık ve Yazılım. "ORSAM-Ortadoğu Araştırmaları Merkezi". ORSAM-Ortadoğu Araştırmaları Merkezi. 4 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2023. 1,5 milyon Suriyeli Türkmen Türkçe konuşmasına rağmen 2milyon Türkmen anadilini unutmuş.Yani toplam 3,5 milyon Türkmen yaşamakta
^In the context of Syria, though, the term ["Turkmen"] is used somewhat differently, to refer mainly to people of Turkish heritage whose families migrated to Syria from Anatolia during the centuries of the Ottoman period — and thus would be closer kin to the Turks of Turkey than to the Turkmens of Central Asia...Q. How many are there? A. No reliable figures are available, and estimates on the number of Turkmens in Syria and nearby countries vary widely, from the hundreds of thousands up to 3 million or more."Who Are the Turkmens of Syria?". The New York Times. 2015.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^Kaynak hatası:Geçersiz <ref> etiketi; Now isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^"Pierre, Beckouche (2017). "The Country Reports: Syria". p. 178-180 Europe's Mediterranean Neighbourhood. Edward Elgar Publishing. ISBN 978-1-78643-149-3.".
^Shoup, John A. (2018), "Syria", The History of Syria, ABC-CLIO, p. 6, ISBN 978-1-4408-5835-2, The third largest ethnic group in Syria is the Turkish speakers...They comprise around 4-5 percent of the total population
^Aikman, David (2014), The Mirage of Peace: Understand The Never-Ending Conflict in the Middle East, Baker Publishing Group, ISBN 9781441223555, There is also about 1.7 million Turks in Syria, and about 800,000 Druze,...
^Spyer, Jonathan (2015). "Strings pulled from Ankara, Moscow tangled in a Sukhoi". The Australian. The Turkmens of Syria are ethnic Turks, numbering anywhere from 500,000 to three million.
^Piccinin, Pierre (11 Aralık 2024). Les Turcomans pratiquant exclusivement leur dialecte turc sont 1 500 000. L'ensemble des Turcomans de Syrie (y compris ceux qui ont adopté l'arabe comme langue usuelle), sont estimés entre 3,5 et 6 millions, soit de 15 à 20 % de la population. C'est le troisième groupe de population en importance."Après avoir été sur le terrain" (Fransızca). La Libre Belgique. Erişim tarihi: 12 Aralık 2024.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Syria's Turkmen exception". Al Bawaba (İngilizce). Erişim tarihi: 13 Aralık 2024.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^McHugo, John (2014), Syria: A Recent History, Saqi Books, s. 44, ISBN978-0863567636
.jpg)
.svg)
.jpg)
