Şapsığ Ulusal Rayonu’nda 1945 yılına kadar bir yazı ve edebiyat dili olan ve Batı Çerkesçesi içinde ilk sivrilen Şapsığca 1945’te, Stalin tarafından bir tehlike olarak değerlendirilip Şapsığların özerkliğine son verilmesiyle birlikte, diasporada halen yaygın olarak konuşulmasına rağmen artık bir yazı ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır.[6] 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.[6]
Rusya'da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkesçesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkesçesini konuşanlar ise 515.672 kişidir.[7] Batı Çerkesçesi Adigey Cumhuriyetinde, Doğu Çerkesçesi ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Günümüzde Kafkasya'da Çerkesçe iki ayrı dil olarak gelişim göstermektedir. Batı Çerkesçesi Temirgoy (Çemguy) ağzı, Doğu Çerkesçesi ise Baksan (Büyük Kabardey) ağzı esas alınarak düzenlenmiştir.[8]
Küçük farklılıkları olan iki ayrı Kiril alfabesi kullanılır.[9] Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ тамыгь), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe дамыгъэ) bulunur.[10] Doğu Çerkesçesince 48 ünsüz harf bulunur.[11] Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.[12]
Türkiye Çerkeslerinin anadillerini koruma sürecinde Latin ve Kiril alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır.[13] Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.[14]
Adlandırma sorunu
ISO 639 kodu ady ve kbd olan dilleri konuşan Kafkasyalılar kendi dilleri için kullandıkları Adığece/Adıgece/Adigece/Adiğece (адыгабзэ/aдыгэбзэ) adını Türkçe ve diğer dillerde ifade ederken de Çerkesçe/Çerkezce[15] biçimini kullansalar da, her ikisinin yer değiştirerek kullanıldığı da olur. Karaçay-Çerkesya'dakiler kbd kodlu dilleri için Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ) terimini de kullanmaktadırlar. Aynı şekilde Adığece (ve diğer türevleri) bu dil dışındaki metinlerde de kullanılmaktadır. Batı Çerkesçesi (ady) Adigey Cumhuriyeti'nde, Doğu Çerkesçesi (kbd) ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya cumhuriyetlerinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler üç ayrı ulusmuş gibi (Adıgeyler, Çerkesler ve Kabardeyler) kabul edilmeye başlanmıştır.[4] İlgili kaynakların, özellikle dille ilgili olanların çoğu Rusça olduğu için bu terminoloji Türkçeye de aktarılmıştır. Bu yapılırken bir de Adıgey’de konuşulan Batı lehçesi (‘Adıgey dili’) Adığece olarak tercüme edilmiş ve ortaya “Adığece ve Kabardeyce” gibi gariplikler çıkmıştır.[4] Türkiye’de Çerkes sık sık diğer Kafkas
halklarını da kapsayacak şekilde kullanıldığından ady ve kbd kodlu dillerin ortak adı olarak Çerkesçe yerine Adığece terimini tercih edenler de bulunmaktadır.[4]
Türk Dil KurumuÇerkez yazımını tercih ederken,[16]Kafkas Dernekleri Federasyonu (KAFFED) Çerkes yazımını tercih etmektedir. Çerkes kökenlilerin çoğu federasyonun kararları doğrultusunda Çerkes[15] yazımını kullanırken, Çerkez yazımını daha doğru kabul edenler de bulunmaktadır.
Sınıflandırma
Kuzey Kafkas dilleri esasen iki ana kola ayrılır:[17]
Batı Çerkesçesi ya da Yukarı Çerkesçe (ady resmî olarak: Adigece; kendilerince адыгабзэ[20]Adıgabze, кӀэхабзэ, ыхэрэ адыгабзэ; Doğu кӀахыбзэ, кӀах тхыбзэ). Adigey Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayında konuşulur.
Şapsığca (Batı шапсыгъабзэ, Doğu шапсыгъэбзэ): Bjeduğların batısında, Adigey'in dört köyü ile Kıyıboyu Şapsığya'da (Soçi ve Tuapse) 13 köyde konuşulur. Önceden Şapsığ Ulusal Rayonunda (1924-1945) yazı dili idi ve Adıgece Mevlid Şapsığca kaleme alınmıştır.
Kuzey Şapsığ, Büyük Şapsığ, Kuban Şapsığ şivesi (шапсыгъэ шху)
Güney Şapsığ, Küçük Şapsığ, Kıyı Şapsığ, Karadeniz Şapsığ (шапсыгъэ-цIыкIу) şivesi
Bjeduğca (бжъэдыгъубзэ): Adigey Cumhuriyetinde Kuban ırmağı boyunda ve Biga'da konuşulur.
Çemguyca (кӀэмыгуябзэ, кӀэмгуибзэ, чIэмгуй): Laba ırmağı solundaki köylerde konuşulur.
Abzehçe (абдзэхабзэ): Adigey’in iki köyünde (Hakurınehab ve Mefehabl) konuşulur.
Jane lehçesi (жанэ) tükendi
Hatukay lehçesi (хьатыкъуай): Şu an Türkiye'de -özellikle Kayseri'de- konuşulur. Kafkasya'da Hatukay yoktur.[6]
Yecerıkuay lehçesi (еджэркъуай) tükendi ve şimdi Yecerıkuaylar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır[6]
Mamhığ lehçesi (мамхэгъ, мамхыгъ) tükendi ve şimdi Mamhığlar Kemguy lehçesiyle konuşmaktadır[6]
Mahoş lehçesi (мэхъош)
Doğu Çerkesçesi ya da Aşağı Çerkesçe (kbd resmî olarak: Kabardeyce; kendilerince aдыгэбзэ Adıgebze, къэбэрдеибзэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэ, къэбэрдей-черкесыбзэ,[21] къэбэрдей тхыбзэ; Batı ышъхьэрэ адыгабзэ, къэбэртэябзэ). Kabartay-Balkarya, Karaçay-Çerkesya, Osetya ve Stavropol'da konuşulur. Konuşan boylar: Kabardeyler (къэбэрдейхэр), Besleneyler (беслъэнейхэр). Yaklaşık 13-14. yüzyıllarda ortak Çerkes dilinden ayrıldığı düşünülüyor.[8] Anadolu Kabartay lehçesi Türkçeden kelime aldığı için Kafkasya Kabartay lehçesi de Rusçadan kelime almakta ve her ikisi de farklılaşmaktadır.[5]
Kabardeyce (къэбэрдеи-бзэ): Baksan, Terek, Malka ve Kuban-Zelençuk ağızları Asıl Kabardeyce adıyla bir grup oluşturur[6]
Batı Kabardeycesi
Kuban Kabardeycesi (псыжь): Adigey Cumhuriyetinde Laba ırmağının solundaki dört köyde konuşulur
Kuban-Zelençuk Kabardeycesi, resmî adı: Çerkesçe (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ): Karaçay-Çerkesya'da konuşulur
Merkezî Kabardeyce
Baksan Kabardeycesi, Büyük Kabardeyce (бахъсэн, къэбэрдеишхуэ): Baksan ırmağı boyunca konuşulur ve yazı dilinin temelidir
Malka Kabardeycesi (хьэжыхьэблэ): Malka ırmağı boyunca konuşulur
Doğu Kabardeycesi
Terek Kabardeycesi, Küçük Kabardeyce (тэрк, болътей): Terek ırmağı boyunca konuşulur
Besleneyce, Merkezî Çerkesçe (беслъэней): Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde konuşulur
Diaspora Çerkesçesi
19. yüzyıldaki Çerkes Sürgünü sırasında Kafkasya'daki yurtlarından Osmanlı İmparatorluğuna sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerle bir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir. Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadardır. Kafkasya dışı Çerkes diasporasının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de ise bunun tersidir. Sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla Abzehlerin konuştuğu ağızdır. Kafkasya’da ise Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.[8] Diasporada Şapsığların sayısı da Abzehlere yakındır. Hemen hemen aynı bölgelerde, birçok köyde de karışık olarak yaşamaktadırlar. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır. Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşıyorlar (yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.[8] Bjeduğ ve Temirgoy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur. Günümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Temirgoylar oluşturur. Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar ise birkaç köy dışında Kayseri-Pınarbaşı’nda yaşarlar (18 köy).[8] Diyasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.[8]
TRT-3 kanalında devletçe yayın yapılan ilk Çerkes dili Türkiye'de sayıları en az olan Kabardeylerin konuştuğu Doğu Çerkesçesidir.[22][23][24]
Alfabeler
Çerkesçe için ilk alfabe denemeleri 1800’lerin başlarında Rusya'da yapılmaya başlanmıştır.[4] 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazı, dar bir aydın çevresinde sınırlı kalmıştır. İlk önce Arap harflerini esas alan alfabeler kullanıldı. Batı lehçesi için 1918’den 1927 yılına kadar Arap alfabesi, 1927’den 1938’e kadar Latin alfabesi kullanıldıktan sonra 1938’den itibaren de Kiril alfabesine geçilmiştir. Doğu lehçesi için Latin alfabesi 1923’te yapılmış, 1924’te N. F. Yakovlev tarafından geliştirilip 1936’ya kadar kullanılmıştır. 1936’dan itibaren Rus harfleri esas alınarak hazırlanan Kiril alfabesine geçilmiştir.[8]
Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.[27]
Günümüz Çerkes diyalektlerinin en belirgin farkları aşağıdaki gibidir:
1. Şapsığ diyalektinde yumuşak sessiz harfler görülür, onlar Bjeduğ ve Çemguy diyalektlerinde patlamalı birleşik sessiz ses (affrikat) olarak görülmüşlerdir: Şaps. гьянэ, Bjed.-Çemg. джанэ; Şaps. кьеты, Bjed.-Çemg. чэты; Şaps. кIьакIьэ, Bjed.-Çemg. кIэнкIэ. Görülen o ki Şapsığ diyalektinde ikinci affrikat bulunmuyor.
2. Bjeduğ ve Çemguy diyalektlerinde birinci ve ikinci affrikatlar belirgindir. гь, кь, кIь şeklindeki yumuşak sessizler дж, ч, кI olarak sert sessizlere dönüşüyor.
3. Bjeduğ ve Şağsığ diyalektlerinde eskiden kalma sessizler hâlâ bulunur:
Çemg.-Abdz.
Bjed.-Şaps.
Kab.
пэ
ппэ
пэ
куэ
ккуэ
куэ
чы
ччы
чы
4. Abdzeh diyalektinde patlamalı birleşik sessizler (afrikat) bulunmaz. Onun yerine sürtünmeli ünsüzler görülür:
Bjed.-Çemg.
Abdz.
Kab.
лъэмыдж
лъэмыжь
лъэмыж
чIыгу
шIъыгу
щIыгу
чылэ
щылэ
жылэ
5. Araç durumundan sonraki ekler de diyalektlere göre değişir:
Şaps.
Bjed.
Abdz.-Çemg.
Kab.
кIалэ-м-гьэ
кIалэ-м-джэ
кIалэ-м-кIэ
щIалэ-м-кIэ
багьэ-м-гьэ
баджэ-м-джэ
баджэ-м-кIэ
бажэ-м-кIэ
Ахьмэд-гьэ
Ахьмэд-джэ
Ахьмэд-кIэ
Ахьмэд-кIэ
6. Bjeduğ ve Şağsığ diyalektlerinde yalın halinden sonra р eki öncesinde э harfi yerine Abdzeh ve Çemguy diyalektlerinde ы harfi görülür:
Bjed. - Şaps.
Abdz.-Çemg.
Kab.
чэм-э-р
чэм-ы-р
жэм-ы-р
Исхьакъ-э-р
Исхьакъ-ы-р
Исхьакъ-ы-р
фыжь-э-р
фыжь-ы-р
хужь-ы-р
7. Bjeduğ ve Şağsığ diyalektlerinde хь, I sessizlerinin öncesinde a harfi yerine Abdzeh ve Çemguy diyalektlerinde ы harfi görülür:
Bjed. - Şaps.
Abdz.-Çemg.
Kab.
къу-а-хьы
къу (ы)-хьэ
кхъу(ы)-хь
къэкIу-а-хьын
къэкIу(ы)-хьан
къэкIу(ы)-хьын
гущ-а-I
гущ-ы-I
гущ-ы-I-э (сэмэркъэу)
8. İşaret zamirleri olarak Bjeduğ ve Şapsığ diyalektlerinde у, ур yerine Abdzeh ve Çemguy diyalektlerinde мо, мор, мы kelimeleri kullanılır:
Bjed. - Şaps.
Abdz.-Çemg.
Kab.
у кIалэр
мо кIалэр
мо щIалэр
ур къахэсхыгъ
мыр къахэсхыгъ
мыр къахэсхащ
9. Abdzeh ve Çemguy diyalektlerinde пэ-, къэ-, чIэ-, фэ-, кIэ-, хэ-, дэ- fiil ön eklerinin yerine Bjeduğ ve Şapsığ diyalektlerinde па-, къа-, чIа-, фа-, кIа-, ха-, да- ekleri kullanılır:
Abdz.-Çemg.
Bjed. - Şaps.
Kab.
пэплъэ
паплъэ
-
къэкIо
къакIо
къокIуэ
фэкIо
факIо
хокIуэ
кIэнэ
кIанэ
щIэнэ
хэплъэ
хаплъэ
хуэплъэ
дэкIо
дакIо
докIуэ
10. Bjeduğ diyalektinde kullanılan birleşik sessiz harfler olan шк yerine Abdzeh ve Çemguy diyalektlerinde шх ünsüzleri kullanılır:
Bjed.
Abdz.-Çemg.
Kab.
шкэн
шхэн
шхэн
шко
шхуэ
шхо
11. Bjeduğ diyalektinde kullanılan gelecek zaman eki olan т yerine diğer Batı Çerkesçe diyalektlerinde (veya ağızlarında) щт kullanılır:
Dil biliminde bir dilde başka dillerden geçen kelimelere alıntı adı verilir. Biçimbirim seviyesinde katı kelime oluşum kuralları yüzünden ikinci dil parçacıklarının (alıntı) girmesine izin vermez, düzenek kaydırımı söz konusu olduğunda Çerkesçeye girmesi ancak söz dizimi seviyesinde mümkündür.[5]
Kafkasya Çerkesçesindeki Türkçe kökenli alıntıların büyük çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun dışında az sayıda Kırım-Nogay dilinden ve Osmanlıca’dan geçen kelimeler de Çerkes dilinde yer almaktadır.[34]
Ogur grubundanÖn Bulgarların Kuzey Kafkasya'da bulunduğu çağlardaki dili olan Kuban Bulgar Türkçesinden Çerkesçeye geçtiği düşünülen alıntılar:[36]кӀакӀуэ [çaku] (Batı) ~ щӀакӀуэ [şaku] (Doğu) «yamçı, yağmurluk» < Bulgar Türkçesi *caku < Genel Türkçe yaku
дагъэ [dağ] «yağ» < Bulgar Türkçesi *dağ < Genel Türkçe yağ
къамыл [kamıl] «kamış» < Bulgar Türkçesi *kamıl < Genel Türkçe kamış
бэдж [bec] «örümcek» < Bulgar Türkçesi *bog/bag < Genel Türkçe bög
Адыгейская орфография (Адыгэ орфографиер)/ Подгот. Д. А. Ашхамаф при участии Н. Ф. Яковлева. — 2-е изд. — Майкоп: Адыгнациздат, 1938. — 24 с.
Ашхамаф Д. А. Краткий обзор адыгейских диалектов. — Майкоп: Адыгнациздат, 1939. — 20 с.
Яковлев Н. Ф., Ашхамаф Д. А. Грамматика адыгейского литературного языка/ Отв. ред. И. И. Мещанинов, С. Л. Быховская. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — 464 с.
Русско-адыгейский словарь (Урыс-адыгэ гущыIалъ)/ Под редакцией Х. Д. Водождокова; С приложением краткого грамматического очерка адыгейского языка 3. И. Керашевой. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1960. — 1098 с.
Рогова Г. В., Керашева З. И. Грамматика адыгейского языка. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1966. — 462 с.
Сборник статей по синтаксису адыгейского языка/ Отв. ред. Б. М. Берсиров, К. X. Курашинов. — Майкоп, 1973. — 220 с.
Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ)/ Под ред. Ж. А. Шаова. — Майкоп: Адыгейский НИИ, 1975. — 440 с.
Сборник статей по адыгейскому языку/ Отв. ред. М. А. Кумахов, К. X. Меретуков. — Майкоп, 1976. — 422 с.
Строение предложения в адыгейском языке: Сб. статей/ Редкол.: З. Ю. Кумахова, Ю. А. Тхаркахо. — Майкоп, 1976. — 156 с.
Блягоз З. У. Адыгейско-русское двуязычие. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 135 с.
Тхаркахо Ю. А. Становление стилей и норм адыгейского литературного языка/ Отв. ред. 3. Ю. Кумахова. — Майкоп: Адыгейское отделение Краснодарского книжного издательства, 1982. — 192 с.
Лексика и словообразование в адыгейском языке: Сб. статей/ Отв. ред. З. У. Блягоз. — Майкоп, 1987. — 158 с.
Адыгабзэм играмматикэрэ илексикэрэ яIофыгъо-хэр (Вопросы грамматики и лексики адыгейского языка)/ Ред. Къ. Мэрэтыкъо, К. КIуращынэ. — Мыекъуапэ, 1989. — 144 н.
Тхаркахо Ю. А. Адыгейско-русский словарь (Адыгэ-урыс гущыIалъ). — Майкоп: Адыгейское книжное издательство, 1991. — 304 с.
Doğu Çerkesçesi
Карданов Б. М., Бичоев А. Т. Русско-кабардинско-черкесский словарь: 30 000 слов/ Под ред. А. О. Шогенцукова; С приложением краткого грамматического очерка кабардино-черкесского языка Б. М. Карданова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955. — 1056 с.
Кабардинско-русский словарь: 20 000 слов. С приложением грамматического очерка кабардинского языка Б. М. Карданова/ Сост. М. Л. Апажев и др.; Под общ. ред. Б. М. Карданова. — М.: Госиздат иностранных и национальных словарей, 1957. — 576 с.
Табухов Х. К. Школьный русско-кабардино-черкесский фразеологический словарь. — Нальчик, 1997. — 456 с.
Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь: Около 27 000 слов/ Под ред. Б. Ч. Бижоева. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 704 с.