Ustanak u Srbiji izbio je jula 1941. godine i ubrzo je zahvatio skoro čitavu zemlju. Stvorena je prva slobodna teritorija u tad okupiranoj Evropi pod nazivom „Užička republika“. Neprijatelj je okupio veće snage i ubrzo pod strašnim terorom pokušao da uguši ustanak, ali se glavnina pertizanskih snaga prebacila u Bosnu. Na jugu Srbije je opstalo žarište partizanske borbe u kontinuitetu sve do oslobođenja.[1] Diverzije i napadi u ostalim oblastima su se nastavili u toku čitavog rata, a početkom 1944. godine jače partizanske snage ponovo prelaze u Srbiju. Konačno oslobođenje Srbije odigralo se nakon Bitke za Srbiju1944. godine, uz pomoć zapadnih Saveznika i Crvene armije.
Tokom Bitke za Srbiju1944. godine, partizani su, uz podršku saveznika, vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju na svim nivoima u pokušaju da spreče dolazak komunističkih konkurenata na vlast.[2]
Posle Aprilskog rata1941. godine i okupacije Kraljevine Jugoslavije, veći deo Srbije okupirali su Nemci, a manji Bugari. Opljačkali su znatna materijalna dobra i odveli oko 350.000 vojnika, pretežno srpske nacionalnosti u zarobljeništvo. Jevreje i sve one koji su predstvaljali opasnost po njihov režim su progonili, hapsili i odvodili u logore.
„Komunista je u Srbiji ostalo vrlo malo. U Zapadnoj Bosni uništavamo ih svakoga dana. U ljutoj nevolji drug Tito poziva na ustanak i zbog toga su se povampirile pojedine grupice. Zato najenergičnije zahtevam i naređujem da svaki na svojoj teritoriji uništi i poslednje ostatke komunista i izvesti me do 25 marta o izvršenju. Dokažite tim lupežima da u narodu nemaju nikoga i da im je jedino oružje bilo laž i propaganda. Skrećem pažnju da ima prostorija gde su komandanti na svom mestu i da nema nijednog komuniste. Za ovo uništenje iskoristiti Srpsku državnu stražu do maksimuma, jer komunisti rade protiv nas u Gestapou."[3]
U toku 1942. i 1943. godine da bi oslobodili svoje snage, Nemci su u dva navrata širili okupacionu zonu u korist Bugarske. U to vreme četnički pokret je u Srbiji, predstavljao protivnika koji se nije smeo ni vojnički ni politički potceniti, prvenstveno zbog njegove klasne i kontrarevolucionarne uloge u odnosu na Narodnooslobodilački pokret. Kvisling Milan Nedić se sve čvršće poveza sa četničkim pokretom. Borba za pozicije u masama protiv uticaja snaga kontrarevolucije postale su najvažniji zadatak Komunističke partije Jugoslavije u Srbiji. I u strategijskim planovima Vrhovnog štaba NOV i POJ Srbija je postala sve značajniji činilac.
„U Srbiji Draža Mihailović pokušava da mobilizacijom ubrza izgradnju nacionalne srpske armije. U tom smislu apeluje na Srbe koji su ostali verni kralju i na iskonsku nacionalnu svest Srba. Sa aktivnim činovništvom vežu ga mnogi stari i novi odnosi. Otuda bi se moglo predvideti da bi u slučaju neprijateljskog napada koji bi imao sigurnog izgleda na uspeh državna moć prešla u njegove ruke.
Dosad postoje:
u Srbiji kadrovi i štabovi za 22 potvrđena korpusa i 13 verovatnih;
u Bosni kadrovi i štabovi za 7 potvrdenih i 2 verovatna korpusa.
U poređenju sa ovako visokim brojevima, bande D. M. retko se pojavljuju, pošto korpus raspolaže samo sa 500— 1.000 pušaka i nešto automatskog oružja. Zato im je naređeno da se uzdržavaju od akcija. Sem toga, Mihailoviću je pre svega stalo samo da zadrži u rukama područja koja su mu potrebna za regrutovanje i snadbevanje i da u povoljnim prilikama zapleni što više oružja itd., ali da se izbegavaju mere odmazde. Inicijativu za prelaz na dela, on očekuje spolja. Pošto preti opasnost da do toga neće doći ove godine, to se pokret približava krizi. Jakog udela u tome ima sve veća zabrinutost zbog boljševičke opasnosti i saznanja da sa engleske strane ne treba očekivati ni spoljno-političku ni unutarpolitičku podršku.
Nasuprot tome, komunizam u Srbiji ima sve veći uticaj. Veliki deo sabotaža pada na njihov teret... Krvava obračunavanja između grupa D.M. i komunističkih bandi sve su češća i žešća, naročito u istočnoj i centralnoj Srbiji. U ovom trenutku glavna opasnost preti iz Hrvatske. Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima.
Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.[4]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Srbije tesno su sadejstvovale s jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Makedonije i na Kosovu u borbama protiv nemačkih snaga koje su se povlačile iz Grčke. Prodorom Grupe divizija preko Ibra u Srbiju, jula 1944. godine nemačke i kvislinške snage su razbijene na nekoliko grupacija. Prvi proleterski i Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ oslobodili su zapadnu Srbiju, 14. srpski korpus i 57. sovjetska armija istočnu Srbiju, a 13. srpski korpus NOVJNiš i druga mesta u južnoj Srbiji. Dok su Prvi proleterski i 12. vojvođanski korpus sa sovjetskim snagama izvodili Beogradsku operaciju, 13. srpski korpus je posle oslobođenja Niša i Leskovca, uz sadejstvo snaga pod komandom Glavnog štaba NOV i PO Makedonije i Kosova, vodio uporne borbe protiv nemačke grupe armija „E“ koja je bila prisiljena da se povlači dolinom Ibra, preko Sandžaka za Bosnu. Delovi Prvog proleterskog i 14. vojvođanskog korpusa oslobodili su Kragujevac, a početkom decembra i sve ostale delove Srbije do Drine. Time je bila oslobođena čitava Srbija. Glavni štab NOV i PO Srbije je po naređenju Vrhovnog komandanta od divizija 14. srpskog korpusa formirao Južnu operativnu grupu za prodor preko Drine u istočnu Bosnu. Od tih snaga je 1. januara1945. formirana Druga armija NOVJ.
S jedne strane našla se partizanska, organizovana i disciplinovana vojska koja je, uz stalnu borbu protiv okupatora, vodila i borbu za revolucionarni preokret i uvođenje komunizma. S druge strane bila je slabo organizovana, nedisciplinova i nedovoljno subordinirana Jugoslovenska vojska u otadžbini koja je rat otpočela kao pokret otpora, ali je u Srbiji, već u jesen 1941, ušla u kolaboraciju sa okupacionim snagama pokušavajući da se, na prvom mestu, bori protiv komunistički orijentisanih partizanskih jedinica.[2]
Sadašnja vlast i njeni istoričari proglasili su da je u Srbiji između partizana i četnika vođen međusobni građanski ideološki rat. Građanski rat nemoguće je voditi u okupiranoj zemlji u prisustvu zainteresovnog okupatra da održi vlast.[5]
