Wiersz jest obowiązkową lekturą szkolną dla klas IV–VI szkoły podstawowej[3].
Rękopis i pierwsze wydanie
Autograf wiersza, wpisany bez tytułu do pamiętnika Zofii Bobrówny, znajdował się w rękach prywatnych i zaginął w czasie II wojny światowej[1]. Pierwsze wydanie utworu ukazało się w 1866 roku, opublikowane z rękopisu przez Antoniego Małeckiego w Pismach pośmiertnych Juliusza Słowackiego (Lwów, t. I, s. 59) pod tytułem W pamiętniku Zofii***[4]. Zaginiony autograf był jedynym znanym rękopisem wiersza[2].
Adresatka i okoliczności powstania utworu
Portret Zofii Dzieduszyckiej z domu Bobrówny (1830–1904), adresatki wiersza W pamiętniku Zofii Bobrówny, namalowany przez Henryka Rodakowskiego w 1874 roku, 30 lat po powstaniu utworu Juliusza Słowackiego
Adresatka
Zofia Bobrówna była córką Teodora Bobra-Piotrowickiego (1796–1860), marszałka szlachty powiatu krzemienieckiego, a później guberni wołyńskiej[5], i Joanny Bobrowej (pełne nazwisko: Joanna z Morzkowskich Bóbr-Piotrowicka, 1807–1889), przyjaciółki Juliusza Słowackiego[2]. W chwili powstania wiersza rodzice Zofii byli w separacji[2]. Zofia miała starszą siostrę Ludwikę (1825–1890), późniejszą żonę hr. Maurycego Eustachego Potockiego. W chwili powstania wiersza była ulubienicą Słowackiego, który nazywał ją w listach „Zosieńką” lub „małym aniołkiem”[2].
Wiersz powstał przed wyjazdem Joanny Bobrowej z Paryża wraz z matką i córkami, Zofią i Ludwiką, w rodzinne strony poety, w okolice Krzemieńca, w którym Słowacki spędził dzieciństwo i obok którego przepływa rzeka Ikwa, wspomniana w utworze[2][10]. Oprócz W pamiętniku Zofii Bobrówny Słowacki napisał w tym czasie również dwa wiersze skierowane do starszej siostry Zofii, Ludwiki: Do Ludwiki Bobrówny i Dziecina Lolka na rzymskich mogiłach[2]. Trzy wiersze napisane dla córek Joanny Bobrowej, powstałe w jednodniowych odstępach (13, 14 i 15 marca 1844), bywają traktowane jako całość poetycka[11].
W skład spuścizny poetyckiej Słowackiego wchodzą także inne wiersze wpisane do pamietników znajomych, np. W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Wiersz w sztambuchu Ludwika Spitznagla wyjeżdżającego do Egiptu 1827 r. 22 lutego, W imionniku Pani B[aronowej] R[ichthoffenowej], W albumie Elizy Branickiej i Cimetière du Père la Chaise (wiersz po francusku, wpisany w 1832 roku do sztambucha szesnastoletniej Kory Pinard)[12]. Są to przykłady tak zwanej poezji sztambuchowej, okolicznościowej formy poetyckiej popularnej w pierwszej połowie XIX wieku[12]. Słowacki uprawiał ten typ literatury ze znakomitym skutkiem[12].
Słowacki, emigrant polityczny przebywający we Francji, wyraża w wierszu tęsknotę za ojczyzną[13]. Pisze o pięknie przyrody stron rodzinnych i podkreśla, że natura jest najlepszym źródłem natchnienia poetyckiego[13]. Tworzy obraz wyidealizowanej krainy dziedziństwa, Arkadii, raju utraconego[14], i wyraża romantyczne poczucie żywego kontaktu z ciągle ewoluującą, kosmiczną naturą[2]. Jest ona traktowana jako źródło czystości duchowej i ma działanie uświęcające, podobnie jak poezja[11].
Wiersz napisany dla Zofii Bobrówny jest zaliczany do lirykimistycznej Słowackiego, gdyż tematem utworu jest duchowy wymiar poezji, dzieciństwa i przyrody; elementy rodzimego pejzażu, kwiaty i gwiazdy, są rzeczywistym wspomnieniem poety z wczesnego okresu życia, a zarazem nabierają charakteru duchowego objawienia[15]. Autor wypowiada się o sprawach uniwersalnych za pomocą najprostszych konkretów, językiem zrozumiałym dla dziecka[2]. Jednocześnie charakter utworu jest w pewnej mierze przekorny, gdyż punkt wyjścia treści merytorycznej stanowi odmowa napisania wiersza wyrażona wierszem[2].
↑Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356)
↑Juliusz Słowacki: Dzieła wszystkie. Juliusz Kleiner (red.), Władysław Floryan (współpraca). T. XII – część pierwsza: Wiersze drobne z lat 1843–1848. Poeta i natchnienie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1960, s. 30.
