Stanisław Tarnowski uczęszczał do gimnazjum Św. Anny w Krakowie (1850–1854), następnie studiował prawo (1855–1858) i filologię (1858–1861, m.in. u Karola Mecherzyńskiego) na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia w dziedzinie filologii uzupełniał na uniwersytecie w Wiedniu (1861). Związał się w tym okresie z Hotelem Lambert, był korespondentem galicyjskim Biura Politycznego Hotelu Lambert, a podczas pobytu w Paryżu w ramach działalności tego Biura współpracował m.in. z Julianem Klaczką i Walerianem Kalinką. Za współpracę z Komitetem Narodowym podczas powstania styczniowego (m.in. przy organizacji oddziału powstańczego pod dowództwem Zygmunta Jordana) był więziony przez władze austriackie w Ołomuńcu. Po ułaskawieniu stanął na czele krakowskich konserwatystów (tzw. stańczyków, 1865). W 1866 roku we dworze należącym do kuzyna i imiennika Stanisława Tarnowskiego, mianowicie Stanisława Tarnowskiego zwanego „Białym” w Śniatynce gościł polski malarz Artur Grottger, który uwiecznił swego gospodarza w cyklu „Lithuania”[2], mimo to autorem książki „Artur Grottger” był Stanisław Tarnowski – bohater tego artykułu[3].
Tarnowski powołał do życia (wspólnie z Józefem Szujskim), redagował i wydawał miesięcznik „Przegląd Polski”, ogłosił manifest programowy konserwatystów (Teka Stańczyka, 1868–1869, wspólnie z Szujskim, Stanisławem Koźmianem i Ludwikiem Wodzickim), zasiadał w galicyjskim Sejmie Krajowym (1867–1875), później w Izbie Panów w Wiedniu (od 1885). W 1870 został współwłaścicielem pisma „Czas”, które stało się wkrótce czołowym organem konserwatystów.
W 1870 obronił doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim (na podstawie pracy Król Stanisław Leszczyński jako pisarz polityczny) i uzyskał habilitację, a rok później również tytuł profesora nadzwyczajnego i kierownictwo Katedry Historii Literatury Polskiej; szybka procedura objęcia katedry przez Tarnowskiego miała na celu zablokowanie kandydatury ubiegającego się o to miejsce Józefa Ignacego Kraszewskiego, niechętnie widzianego przez środowisko konserwatywne. W 1879 Tarnowski został profesorem zwyczajnym, w roku akademickim 1882/1883 był dziekanem Wydziału Filozoficznego; dwukrotnie pełnił funkcję prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego (1887/1888, 1900/1901), również dwukrotnie – rektora (1886/1887, 1899/1900). Kierował także Działem Literackim Seminarium Filologii Słowiańskiej (od 1888) oraz zasiadał w Komisji Egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół gimnazjalnych i realnych (od 1870).
W 1873 został członkiem czynnym Akademii Umiejętności w Krakowie (późniejszej PAU). W latach 1878–1882 pełnił funkcję sekretarza Wydziału I akademii, a w 1883 zastąpił zmarłego Józefa Szujskiego na stanowisku sekretarza generalnego AU; od 1890 był drugim (po Józefie Majerze) prezesem AU. W ramach prac akademii przewodniczył ponadto Komisji dla Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce (1875–1893) i Komisji Historycznej (1883–1891). W 1880 został powołany na członka honorowego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Był wybitnym mówcą, wygłaszał przemówienia z okazji ważnych wydarzeń narodowych i publicznych; w 1884 organizował w Krakowie ogólnopolski Zjazd im. J. Kochanowskiego. Wręczał papieżowi Leonowi XIII obraz Jana MatejkiSobieski pod Wiedniem. W 1898 otrzymał tytuł tajnego radcy[4].
Zajmował się historią literatury polskiego Odrodzenia i romantyzmu, metodologią historii literatury, krytyką literacką. Z niechęcią odnosił się do literatury pozytywizmu i Młodej Polski. Zakres badań nad historią literatury poszerzył o historyków i pisarzy politycznych, sam badał dorobek Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W badaniach kładł nacisk na portret psychologiczny autora, w mniejszym stopniu na biografię. Jego głównym dziełem była Historia literatury polskiej (w sześciu tomach, 1900–1907), stanowiąca pionierską prezentację historię kultury duchowej; z drugiej strony praca ta spotkała się z krytyką jako przestarzała pod względem erudycyjnym i okazująca brak zrozumienia dla literatury najnowszej[6]. Tarnowski wskazywał na przerysowane i sentymentalne tony w poezji Słowackiego, prowadząc na ten temat polemikę z Wiktorem Hahnem; jako pierwszy krytykował twórczość Wincentego Pola, Teofila Lenartowicza, Józefa Bohdana Zaleskiego. Dorobek Tarnowskiego oceniali krytycznie m.in. Stanisław Brzozowski, Wilhelm Feldman, Gabriel Korbut, Stefan Żeromski, Adolf Nowaczyński, Tadeusz Boy-Żeleński.
Zmarł po krótkiej chorobie w swym pałacu na Szlaku w Krakowie[7]. Pochowany w styczniu 1918 roku w Krakowie na Cmentarzu Rakowickim w grobie Branickich. W listopadzie 1937 rodzina przeniosła jego zwłoki do rodzinnej krypty Tarnowskich w kościele oo. Dominikanów w Tarnobrzegu (Dzikowie)[8].
W 2008 roku ukazały się wspomnienia Tarnowskiego zatytułowane Z Dzikowa do Ziemi Świętej. Podróż do Hiszpanii, Egiptu, Ziemi Świętej, Syrii i Konstantynopola z lat 1857–1858, a w 2010 roku spisana przez Tarnowskiego Domowa Kronika Dzikowska.
↑M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego – pokrewieństwo obu Stanisławów; o tym samym: „Było ich dwóch braci stryjecznych Stanisławów. Jeden miał włosy jasne, drugi ciemne: dla rozróżnienia nazwali się w rodzinie „Stasiem Białym i Czarnym”. Z czasem zbieleli oba, ale przydomek został do końca" – „Stanisław Tarnowski ze Śniatynki. Wspomnienie pośmiertne.” [w:] „Przegląd Polski”, Kraków, 1909, rocznik 44, tom 173, nr 518 (Zeszyt II. Miesiąc Sierpień 1909 r.), s. 278–279; (Wspomnienie sygnowane trzema asteryskami, więc możliwe, że redakcyjne, pod którymi „Wydawca i odpowiedzialny redaktor Dr Jerzy Mycielski”, więc możliwe, że autor).
Bibliografia
Henryk Markiewicz, Stanisław Tarnowski, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom II, Warszawa 1985.
