Był synem Wacława (bankowca, porucznika artylerii) i Marii z Nowohońskich (z rodziny ziemiańskiej). Absolwent Państwowego Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie (matura 1926)[1]. Po jego ukończeniu podjął studia z historii i historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. W gronie jego wykładowców byli m.in. Henryk Mościcki, Wacław Tokarz oraz Oskar Halecki, pod którego opieką obronił w 1931 doktorat (na podstawie pracy Wojna inflancka 1600–1602)[2]. W latach 1933–1934 uczył historii w gimnazjum w Pruszkowie, od 1935 do 1936 uzupełniał studia na Politechnice Warszawskiej; od 1936 do wybuchu wojny był starszym asystentem w Zakładzie Architektury Polskiej i Historii Sztuki politechniki. Pracował również w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie był urzędnikiem w Departamencie Wyznań (1935–1937) i doradcą naukowym ministra (1937–1939).
Po wojnie kierował Działem Dokumentacji w Państwowym Instytucie Historii Sztuki w Warszawie (1945–1946), następnie prowadził wykłady z historii kultury na Politechnice Warszawskiej (1946–1947). W 1946 związał się zawodowo z Uniwersytetem Warszawskim. Po habilitacji z historii nowożytnej (1946, praca Ulica Marszałkowska w Warszawie 1754–1914) został docentem w Katedrze Historii Nowożytnej Polski (1948–1956); przez pewien czas pracował także w bibliotece uniwersyteckiej (1946–1948 bibliotekarz, 1948 kustosz). W 1954 został profesorem nadzwyczajnym. W kolejnych latach pracował w Katedrach Historii Polski Feudalnej (1956–1959), Historii Polski do XVIII Wieku i Nauk Pomocniczych Historii (1959–1968, 1962–1968 kierownik), Historii Nowoczesnej i Najnowszej (1967–1968, kurator) oraz w Instytucie Historycznym (1968–1973); profesorem zwyczajnym został w 1961. Kierował na uniwersytecie nadzwyczaj licznymi seminariami historycznymi, był promotorem około 70 prac doktorskich.
Poza Uniwersytetem Warszawskim pozostawał związany z Instytutem Historii PAN (1953–1961 kierownik Zakładu Atlasu Historycznego), Wojskową Akademią Polityczną w Warszawie (1957–1968 kierownik Katedry Historii Wojskowości i Sztuki Wojennej), Mazowieckim Ośrodkiem Badań Naukowych w Warszawie (od 1967 przewodniczący Rady Naukowej) oraz Żydowskim Instytutem Historycznym w Polsce (od 1969 przewodniczący Rady Naukowej). W 1945 został przyjęty w poczet członków Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1945 członek korespondent, 1950 członek zwyczajny); był sekretarzem Komisji Atlasu Historycznego Ziem Polskich (1948–1952) oraz sekretarzem Komisji Historii Kultury i Sztuki (1950–1952) Towarzystwa. Był aktywnym działaczem Polskiego Towarzystwa Historycznego, w latach 1953–1955 pełnił funkcję sekretarza, a od 1956 (do końca życia) prezesa. Członek Rady Redakcyjnej Przeglądu Historycznego[3]. Ponadto należał do Towarzystwa Naukowego w Białymstoku, Towarzystwa Naukowego w Gdańsku, Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Brał udział w Międzynarodowych Kongresach Historycznych w Wiedniu (1965) i Moskwie (1970), zasiadał w Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie (od 1971) oraz w Stołecznej Radzie Narodowej (1958–1962). Współpracował z organizacjami chrześcijańskimi i harcerskimi. W 1968, za badania nad powstaniem kościuszkowskim, otrzymał nagrodę I stopnia ministra obrony narodowej.
Zainteresowania naukowe Herbsta obejmowały historię nowożytną wojskowości, historię miast, historię kultury nowożytnej, metodologię historii i geografię historyczną. Był wybitnym znawcą dziejów Warszawy i Mazowsza. Przeprowadził pełne badania nad genezą polskiej sztuki wojennej XV i XVI wieku oraz kształtowaniem się sztuki dowodzenia w początkach XVII wieku. Dokonał charakterystyki elementów sztuki wojennej, prowadzonej przez wojska improwizowane, badał znaczenie mas ludowych w wojnach polskich. Wiele uwagi poświęcił powstaniu kościuszkowskiemu, m.in. zbadał genezę insurekcji i szlak bojowy oraz wykazał nowatorstwo dowodzenia Kościuszki; opracował pamiętniki Jana Kilińskiego. Analizował instytucję cechu, znaczenie miast polskich w systemie władzy politycznej, dzieje i znaczenie twierdz (m.in. Zamościa i Modlina). Badał dzieje warszawskiej ludności żydowskiej, interesował się historią drukarstwa polskiego oraz znaczeniem sarmatyzmu w kulturze polskiej XVII wieku. Zgromadził bogate materiały źródłowe i ikonograficzne do panowania Zygmunta III Wazy.
Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. „Biuletynem Historii Sztuki i Kultury” (1937–1939), „Rocznikiem Warszawskim” (1960–1972), „Kwartalnikiem Historycznym”, „Przeglądem Historycznym”, „Wojskowym Przeglądem Historycznym”, „Studiami i Materiałami do Historii Wojskowości”. Był członkiem Komitetu Redakcyjnego Polskiego słownika biograficznego.
Ulica nazwana imieniem Stanisława Herbsta znajduje się na warszawskim Ursynowie pomiędzy al. Komisji Edukacji Narodowej a ul. rtm. Witolda Pileckiego (d. Pawła Findera).
Ważniejsze publikacje
Był encyklopedystą. Został wymieniony w gronie edytorów ośmiotomowej Encyklopedii wojskowej wydanej w latach 1931–1939 gdzie zredagował hasła związane z historią wojskowości[7]. Po II wojnie światowej był współautorem encyklopedii historyczno-geograficznej Miasta polskie w tysiącleciu wydanej w 1965. Zasiadał w komitecie redakcyjnym tej encyklopedii[8]. Ogłosił ponad 550 prac naukowych, m.in.:
Entre le Boug et la Vistule: 19 mai–15 juin 1794 (1933)
Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst 1907-1973, „Rocznik Warszawski”, T. 12, Archiwum Państwowe m. st. Warszawy i Województwa Warszawskiego, Warszawa 1974, s. 1-4.
Alicja Lutostańska, Herbst Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, red. Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska, z. 2, Poznań, Wyd. Poznańskie 2006, ISBN 83-7177-416-8.
Wiesław Majewski, Stanisław Herbst – badacz dziejów wojskowych, „Studia z Historii Historiografii Wojskowej” 2 (1989), s. 292–314.
Stanisław Herbst – historyk i regionalista: 12 lipca 1907 – 24 czerwca 1973, praca zbiorowa pod red. Józefa Kazimierskiego, Warszawa 1996.
Wiesław Majewski, Stanisław Herbst [1907–1973] – historyk wojskowy, „Przegląd Historyczny” 98 (2007), z. 4, s. 555–557.
Agata Rafalska, Stefan Ciara, Stanisław Herbst – ostatni polski polihistor (1907–1973), „Rocznik Warszawski” 35 (2007), s. 5–27.
Hanna Szwankowska, Stanisław Herbst – działacz społeczny, „Przegląd Historyczny” 98 (2007), z. 4, s. 559–562.
Przypisy
↑Edmund Kujawski (red.), Witold Grabski (red.): „Pochodem idziemy...” Dzieje i legenda Szkoły im. Stefana Batorego w Warszawie. Warszawa: Stowarzyszenie Wychowanków Gimnazjum i Liceum im.Stefana Batorego w Warszawie, 2003, s. 304. ISBN 83-06-02325-0.
↑Michał Kozłowski, Oskar Halecki i jego uczniowie. Wzajemne relacje po latach [w:] Oskar Halecki i jego wizja Europy, red. Małgorzata Dąbrowska, t. 3, Warszawa–Łódź: IPN 2014, s. 63–64 [1].
