Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim

nr rej. A/303 z 31.03.1967
Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Radzyń Podlaski
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	barok, rokoko
Architekt	Augustyn Wincenty Locci, Jakub Fontana
Rozpoczęcie budowy	1685
Ukończenie budowy	1709
Ważniejsze przebudowy	1750–1759
Pierwszy właściciel	Stanisław Antoni Szczuka
Kolejni właściciele	Eustachy Potocki
Położenie na mapie Radzynia Podlaskiego Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim
Położenie na mapie Polski Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim
Położenie na mapie województwa lubelskiego Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim
Położenie na mapie powiatu radzyńskiego Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim
51°46′56″N 22°37′20″E/51,782222 22,622222
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim –zabytkowy^[1] pałac w Radzyniu Podlaskim.

Obiekt wybudowano w latach 1685–1709 i przebudowano w latach 1750–1759, w związku z czym powstała jedna z najpiękniejszych rezydencji okresu rokoka w Polsce.

W 1522 roku przy mieście funkcjonowała siedziba starosty określana w źródłach, jako fortalitium seu castrum^[2]. Murowany zamek powstał w Radzyniu w latach 1566-1567 z inicjatywy rodu Mniszchów i składał się z prostokątnego piętrowego budynku otoczonego murem z czterema basztami w narożach^[3]. Przypuszczalnie fortyfikacja ta uległa zrujnowaniu w wyniku wojen toczących się w połowie XVII wieku.

Dzisiejsza rezydencja pałacowa powstała dzięki Stanisławowi Antoniemu Szczuce, który w 1685 roku polecił rozpocząć prace budowlane według projektu architekta Jana III Sobieskiego – Augusta Locciego. W latach 1685–1709 budowę przeprowadził francuski architekt de Flerience i w jej wyniku w miejscu szesnastowiecznego zamku powstała barokowa rezydencja typu palazzo in fortezza.

Dobra radzyńskie wraz z zamkiem przeszły drogą dziedziczenia do wnuczki Szczuki, Marii Kątskiej, która w 1741 roku poślubiła Eustachego Potockiego, starostę tłumackiego. Eustachy Potocki wspinał się po szczeblach kariery politycznej, stając się jednym z najbogatszych ludzi w Polsce. Eustachy Potocki chciał dorównać swojemu bratu stryjecznemu Franciszkowi Salezemu Potockiemu, wojewodzie kijowskiemu i jego rezydencji w Krystynopolu.

Decyzja o przebudowie zamku w Radzyniu zapadła prawdopodobnie pod koniec lat czterdziestych XVIII wieku. Jakub Fontana został głównym architektem pałacu i kierownikiem robót, a jego pomocnikiem został Michał Dollinger. Roboty rozpoczęto pod koniec 1749 lub na początku 1750 roku. Fontana pracował równolegle w posiadłości Branickiego w Białymstoku od 1750 roku oraz w Warszawie. W ciągu 1759 roku trwały roboty wykończeniowe i tego jeszcze roku został ukończony pałac.

Założenie pałacowo-parkowe w Radzyniu Podlaskim usytuowane jest we wschodniej części miasta, reprezentuje francuski typ entre cour et jardin, podporządkowany zasadzie osiowości. Całe założenie ma kształt wydłużonego prostokąta z osią przebiegającą przez groblę, most wjazdowy, przez środkowy ryzalit pałacu i zaakcentowany główną aleją parkową i kanałem. Z trzech stron prawie kwadratowego dziedzińca honorowego (cour d’honneur) wznosi się pałac, składający się z korpusu głównego (corps de logis) usytuowanego od północy i dwóch skrzydeł bocznych od stron zachodniej i wschodniej. Od czwartej strony dziedziniec zamyka niski mur z bramą wjazdową pośrodku ujętą w dwa kwadratowe słupy z profilowanymi gzymsami, na których ustawiono trofea. Za pałacem znajduje się od północy park o symetrycznym układzie alei i parterów z zaakcentowanymi główną aleją i kanałem.

Korpus główny jest dwukondygnacyjny, założony na rzucie prostokąta, nakryty wysokim czterospadowym dachem z lukarnami. Reprezentacyjna fasada od strony dziedzińca została rozczłonkowana trzema trzyosiowymi ryzalitami, na osi głównej ryzalit został wyróżniony kształtem pięcioboku i jest wyższy o strefę mezzanino i wieńczącą attykę od bocznych, także wszystkie otwory okienne i wejściowe zostały wyróżnione przez zamknięcie ich łukiem koszowym. Natomiast boczne ryzality są prostokątne z prostokątnymi otworami okiennymi. W środkowym ryzalicie znajduje się główne wejście zamknięte łukiem koszowym, na jego osi powyżej zostało umieszczone porte-fenetre z balkonem wspartym na kroksztynach z ażurową kutą balustradą. Reprezentacyjny ryzalit z attyką wieńczy dekoracja rzeźbiarska z postaciami i koroną z dwoma kartuszami rokokowych z herbami Brochwicz Kątskich i Pilawa Potockich, oraz panopliów (hełmy, pancerze, sztandary). Ryzalit ten otrzymał ramowy podział przy pomocy lizen oraz zwieńczenia nadokienne w postaci gzymsów odcinkowych z motywami rocaille i festonami kwiatowymi. Boczne ryzality także zostały ozdobione rzeźbami, które stanowią kartusze z koronami oparte na nastawach o niespokojnym konturze, motywy roślinne oraz putta.

• 
  Szczyt z herbami Pilawa Brochwicz
• 
  Herb Pilawa Potockich
• 
  Herb Brochwicz Kątskich
• 
  Pałac Potockich
• 
  Oranżeria pałacu

W piętnastoosiowej fasadzie od strony ogrodu także dominującym elementem jest ryzalit środkowy. Jest on trzykondygnacyjny i trzyosiowy zwieńczony półkolistym tympanonem wypełnionym płaskorzeźbą ze sceną z Zefirem i Florą. Ten eliptyczny łuk został przedłużony po bokach odcinkami gzymsu i wsparty na dwóch pilastrach, stanowi przetworzenie motywu serliany, znanego z Francji. Motyw ten zastosuje Fontana jeszcze w pałacu Bielińskich i w kościele św. Krzyża w Warszawie. Na narożach zostało lico ściany zaakcentowane parą pilastrów kompozytowych w wielkim porządku, na ich osiach umieszczone zostały posągi, także na środku na tympanonie. Na skrajach fasady zostały usytuowane jednoosiowe pawilony w typie alkierzy, nakryte osobnym dachem przechodzącym w górnej partii w formę hełmów wieżowych. W dolnych połaciach dachu pojawia się od frontu niski trójkątny szczyt. Znajduje się także na piętrze porte-fenetre z okazałą ażurową balustradą. Fasada jest dziewięcioosiowa rozczłonkowana przez lizeny obiegające i okna zamknięte odcinkiem łuku. Ryzalit środkowy został zaakcentowany pilastrami i kolumnami ustawionymi ukośnie dźwigającymi belkowanie, które wieńczy rzeźba z rydwanem Apollina.

Prostopadle do korpusu biegną skrzydła boczne, łączące się od strony ogrodu z alkierzami pawilonami piętrowymi, natomiast od dziedzińca parterowymi galeriami w formie przejść rozczłonkowanymi pięcioma płytkimi niszami arkadowymi na tle boniowanego lica ściany. W ten sposób powstały zamknięte kwadratowe podwórka między pawilonami a galeriami. Skrzydło wschodnie mieściło pomieszczenia gospodarcze, stajnie. Natomiast skrzydło zachodnie było parterowe od strony dziedzińca, a piętrowe i bardziej reprezentacyjne od strony miasta, oraz mieściło pomieszczenia mieszkalne. Mniej więcej pośrodku znajdowały się w obu skrzydłach bramy przejazdowe zwieńczone wieżami, o proweniencji francuskiej. Skrzydła od strony dziedzińca także zostały wyartykułowane trzema nieznacznie wysuniętymi boniowanymi ryzalitami z arkadowymi wnękami i dodatkowo ozdobione dekoracją rzeźbiarską.

Okazałe wieże przejazdowe w Radzyniu stanowią odosobniony motyw na terenie Polski, szczególnie z rzadko występującymi obeliskami wieńczącymi. Oba skrzydła zostały zakończone szerszymi i dwukondygnacyjnymi pawilonami rozczłonowanymi lizenami, nawiązującymi do formy bastionów. Elewacja skrzydła od strony miasta uzyskała bogatszy i bardziej urozmaicony wystrój. Za głównym korpusem od strony północnej znajduje się założenie parkowo-ogrodowe, w części przypałacowej główny trawnik został podzielony na cztery części przez poprowadzenie alei prowadzącej od pałacu i poprzecznej.

Dziedziniec pałacu

Rokokowe wnętrza radzyńskiego pałacu nie zachowały się do naszych czasów. Z zachowanych zdjęć można wywnioskować, że utrzymane były w duchu rokoka francusko-saskiego, z zachowaną delikatnością i przejrzystością oraz oszczędnością motywów. Wnętrze jest dwutraktowe w obu kondygnacjach z wprowadzonymi na osi owalnymi dwoma salami zajmującymi całą szerokość budynku, zaznaczonymi na zewnątrz przez wieloboczne ryzality. Podobnie została rozwiązana klatka schodowa, która wewnątrz ma kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami, a z zewnątrz ma kształt wieloboczny. W Polsce taki kształt ryzalitu jest bardzo rzadki (Podhorce, Otwock Bielińskich), proweniencję ma francuską, szczególnie stosowany był w pałacach paryskich. Fontana mógł także znać rozwiązanie fasady Zamku Królewskiego w Warszawie z owalnym ryzalitem środkowym zwieńczonym attyką. Do wnętrza prowadziła reprezentacyjna klatka schodowa mieszcząca się w ryzalicie środkowym od strony dziedzińca. Charakteryzuje się przestrzennością, jasnością i płynną linią schodów z ażurową żelazną balustradą, schody podtrzymywane były przez herbowych atlantów wyrzeźbionych przez Jana Chryzostoma Redlera.

W parku mieściła się oranżeria, zaprojektowana prawdopodobnie przez Fontanę na rzucie dwóch krzyżujących się prostokątów.

W 1755 roku przystąpiono do urządzenia ogrodu według planów Fontany, które realizował ogrodnik Marcin Knackfus. Do głównej bramy prowadziły grobla umieszczona pomiędzy stawami i drewniany most. Do bramy mieszczącej się w skrzydle zachodnim od strony miasta prowadził most rozpięty nad fosą, także zalaną wodą. Woda stanowiła ważny czynnik kompozycyjny i element dekoracyjny barokowego założenia pałacowego. Realizacja założenia radzyńskiego charakteryzuje się połączeniem zasad francuskich kształtowań przestrzennego i architektonicznego z saską dekoracyjnością w ozdobach rzeźbiarskich.

Fontana stworzył w Radzyniu Podlaskim wielki i reprezentacyjny zespół pałacowo-parkowy, należący do powszechnie stosowanej francuskiej rezydencji XVIII-wiecznej. Główne założenia rozplanowania przestrzennego charakterystycznego dla architektury rezydencjonalnej we Francji to: zasada osiowości, usytuowanie korpusu pałacu głównego entre cour et jardin, oraz duży cour d’honneur między dwoma prostopadłymi do korpusu głównego skrzydłami. Te właśnie założenia francuskie zastosował w Radzyniu Fontana. Przeszczepianie się na polskim gruncie typów francuskich spowodowane było publikowaniem wzorników sztychowanych architektonicznych znanych francuskich architektów, ale przede wszystkim związane było z podróżami Polaków do Francji i Włoch.

Do wpływów saskich należy zaliczyć dekorację rzeźbiarską wykonaną przez Jana Chryzostoma Redlera i jego pomocników, według projektu i koncepcji Fontany.

Po śmierci Eustachego Potockiego pałac odziedziczył Jan Potocki, jednak rezydencja wkrótce podupadła. Nabyła ją Anna z Zamoyskich Sapieżyna. W 1834 roku pałac przeszedł na własność Antoniego Szlubowskiego. Jego potomek, Bronisław Szlubowski, nie mogąc utrzymać tak wielkiej rezydencji, oddał ją w 1920 roku na rzecz Skarbu Państwa.

W roku 1980 rozpoczęty został nowy etap gruntownego remontu.

W 1999 roku wydano dwie monety okolicznościowe z wizerunkiem pałacu. Monety te miały nominały 2 zł i 20 zł (monetę o nominale 2 złote wyemitowano w nakładzie 450 000 sztuk, zaś monetę o nominale 20 złotych wyemitowano w nakładzie 15 000 sztuk)^[4]. Monety te wchodzą w skład serii monet Zamki i pałace w Polsce^[4].

• Sztuka ok. 1600, Warszawa 1974
• Miłobędzki, Architektura polska XVII w., Warszawa 1980
• M. Karpowicz, Sztuka polska XVII w., Warszawa 1975
• M. Karpowicz, Sztuka polska XVIII w., Warszawa 1985
• K. Gombin, Inicjatywy artystyczne Eustachego Potockiego, Lublin 2009

• Strona Pałacu Potockich w Radzyniu Podlaskim
• Archiwalne widoki pałacu w bibliotece Polona