Odmiana językowa

Odmiana językowa (ang. language variety, speech variety), niekiedy również lekt (ang. lect) lub kod językowy[1] – każda forma języka rozpatrywana jako systematycznie odrębna od innych[2]. Według jednej z definicji jest to zbiór środków językowych wyróżnionych na podstawie określonego kryterium – funkcjonalnego, socjalnego lub terytorialnego[3]. Mianem odmiany językowej można określić pewien język, dialekt czy też rejestr, styl lub odmianę standardową danego języka[4].

Stosowanie terminu „odmiana językowa” w odniesieniu do różnych form mowy pozwala uniknąć terminu „język”, który jest popularnie kojarzony z językiem standardowym (odmianą prestiżową), oraz terminu „dialekt”, który bywa rezerwowany dla kodów mniej prestiżowych, postrzeganych jako „gorsze” czy mniej staranne od standardu. W dyskursie lingwistycznym mowa zarówno o standardowych (literackich), jak i niestandardowych (nieliterackich) odmianach językowych[5][6]. Termin „lekt” pozwala neutralnie określić środek komunikacji pewnej społeczności w sytuacjach, gdy wybór precyzyjniejszej jednostki klasyfikacyjnej byłby kwestią sporną. Jako neutralne określenie bytów językowych bywa stosowany także termin „idiom” (m.in. w serbsko-chorwackiej tradycji lingwistycznej)[7][8][9][10]. Niektórzy badacze posługują się terminami „kod językowy” oraz „forma egzystencji języka”, które mają zasadniczo charakter synonimiczny[3].

Wśród odmian językowych można wyróżnić odmiany socjalne (społeczne, diastratyczne), terytorialne (diatopiczne, geograficzne) oraz sytuacyjne (diafazyczne, funkcjonalne)[3][11]. Zróżnicowanie na poziomie leksyki, jak w przypadku slangu czy żargonu, często jest opisywane w ramach konkretnych stylów językowych lub poziomów formalności (rejestrów), choć takie formy również bywają ujmowane jako swoiste odmiany językowe[4].

Pojęcie odmiany językowej bywa odróżniane od pojęcia wariantu – pod terminem „wariant” rozumie się wówczas pojedyncze cechy lub elementy językowe, w przeciwieństwie do odmiany jako zespołu pewnych jednostek o podobnej dystrybucji[3].

Dialekty

 Osobny artykuł: Dialekt.

O’Grady et al. definiują „dialekt”: „regionalna lub społeczna odmiana języka, cechująca się swoistymi cechami fonologicznymi, składniowymi i leksykalnymi”[12]. W podstawowym (wąskim) znaczeniu termin „dialekt” odnosi się do zróżnicowania geograficznego[13]. W najszerszym ujęciu za dialekt jest uznawana również odmiana standardowa danego języka (tzw. język standardowy); w tym sensie każdy użytkownik języka posługuje się jakimś dialektem[14].

Poza dialektami geograficznymi wyróżnia się dialekty powiązane z grupami etnicznymi (tzw. etnolekty)[15] i grupami społecznymi (socjolekty)[16]. Inne określenia odmian regionalnych to „regiolekt” i „geolekt”[17]; sporadycznie (najczęściej w tekstach nt. języka chińskiego) spotyka się terminy „regionalekt”[18] i „topolekt”[19].

Badaniem dialektów i ich rozmieszczenia geograficznego zajmuje się dialektologia[4].

Standardy językowe

 Osobny artykuł: Język standardowy.

Standard językowy (zwany również językiem standardowym lub ogólnym[20]) to odmiana językowa, która przeszła proces kodyfikacji, polegający na usankcjonowaniu norm gramatyki, leksyki i ortografii za pośrednictwem odpowiednich publikacji (słowników, opracowań gramatycznych itp.). Standard ma charakter odmiany prestiżowej, która uchodzi za najbardziej akceptowalną spośród odmian języka[21]. Stanowi środek komunikacji oficjalnej i pełni funkcję języka pisanego[22]. Jest szerzony przez system edukacji i służy jako miara dla oceny środków językowych. Standard to także spoiwo, które jednoczy daną społeczność językową, budując jej tożsamość w sensie kulturowym i politycznym[23].

Pod względem lingwistycznym standardy nie wykazują szczególnych cech, które predysponowałyby je do wyższego statusu względem innych odmian języka – ich rozwój stanowi wynik splotu okoliczności historycznych[24][25][26]. Dla zaznaczenia tego faktu stosuje się niekiedy określenie „dialekt standardowy” (ang. standard dialect), podkreślające ich pozycję wśród szerszego spektrum odmian językowych[27].

W niektórych przypadkach zasady języka standardowego są ustalane przez autorytatywne gremium, takie jak Akademia Francuska, która zajmuje się regulacją języka francuskiego[28]. W innych przypadkach za źródło normy językowej przyjmuje się powszechną praktykę językową. John Algeo stwierdza, że normę języka angielskiego tworzy „to, co użytkownicy angielszczyzny decydują się uznać za właściwe”[29].

Rejestry i style

 Osobne artykuły: Rejestr (językoznawstwo) i Styl (językoznawstwo).

Rejestr językowy to odmiana języka używana w danej sytuacji społecznej. Dobór rejestru jest uzależniony od celu i tematu rozmowy, medium (mowa, pismo) i relacji między uczestnikami[30]. Szczególnym przykładem rejestru jest mowa matczyna, używana do zwracania się do niemowląt i małych dzieci[31]. Wyróżnia się także rejestry związane z poszczególnymi zawodami lub grupami interesów; termin „żargon” odnosi się do słownictwa związanego z takimi rejestrami.

Rejestry odróżniają się od dialektów, gdyż te odzwierciedlają nie cel użycia języka, lecz różnice pomiędzy jego użytkownikami. Dialekt i rejestr można toteż pojmować jako różne wymiary wariacji językowej. Bywa jednak, że pojęcia te się pokrywają; np. dla użytkownika niestandardowej odmiany języka rolę specjalnego rejestru (sytuacyjnej formy języka) odgrywa język standardowy[30]. Rejestr jest blisko związany z pojęciem stylu funkcjonalnego[32].

Idiolekt i familiolekt

 Osobne artykuły: Idiolekt i Familiolekt.

Idiolekt definiuje się jako „sposób użycia języka właściwy dla danej osoby”[33]. Na kształt mowy indywidualnej może rzutować kontakt mówiącego z dialektami regionalnymi i środowiskowymi, rejestrami zawodowymi, a – w przypadku osób wielojęzycznych – także kontakt z różnymi językami[34].

Familiolekt to natomiast mowa charakterystyczna dla danej rodziny[35][36]. Familiolekt obejmuje specyficzne słownictwo i formy językowe poszczególnych rodzin[37][38].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ronald Wardhaugh, An introduction to Sociolinguistics, wyd. 5, Malden, Mass., USA: Blackwell Pub, 2006, s. 88, ISBN 978-1-4051-3559-7, OCLC 60835457 (ang.).
  2. ↑ Jakob R.E. Leimgruber, Singapore English: Structure, Variation, and Usage, New York: Cambridge University Press, 2013, s. 114, DOI: 10.1017/CBO9781139225755, ISBN 978-1-107-02730-5, ISBN 978-1-139-22575-5 (ang.).
  3. ↑ a b c d Jiří Nekvapil, Varieta jazyka, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  4. ↑ a b c Meechan i Rees-Miller 2001 ↓, s. 537–590.
  5. ↑ Schilling-Estes 2006 ↓, s. 312.
  6. ↑ Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 16.
  7. ↑ Marek Stanojević, Barbara Kryżan-Stanojević, Słowa kluczowe podawane przez autora publikacji jako podstawa opisu bibliograficznego w iSybislawie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 49, 2014, s. 219–231, DOI: 10.11649/sfps.2014.020, ISSN 2392-2435 [dostęp 2019-10-13].
  8. ↑ idiom, [w:] Hrvatska enciklopedija [online] [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  9. ↑ Dalibor Brozović, Povijest hrvatskoga književnog i standardnoga jezika, Zagreb: Školska knjiga, 2008, s. 15, ISBN 978-953-0-60845-0, OCLC 602748184 [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  10. ↑ Živorad Kovačević, Srpsko-engleski frazeološki rečnik, Beograd: "Filip Višnjić", 2002, s. 9, OCLC 53319749 [dostęp 2019-10-13] (serb.).
  11. ↑ Jiří Černý, Dějiny lingvistiky, Olomouc: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292 (cz.).
  12. ↑ William O’Grady i inni red., Contemporary Linguistics: An Introduction, wyd. 4, Boston: Bedford/St. Martin’s, 2001, s. 712, ISBN 0-312-24738-9, OCLC 45748493 (ang.).
  13. ↑ Rosina Lippi-Green, English With an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States, London–New York: Routledge, 1997, s. 247–248, przyp. 4, ISBN 0-415-11476-4, ISBN 0-415-11477-2, OCLC 35145942 (ang.).
  14. ↑ J.K. Chambers, Peter Trudgill, Dialectology, wyd. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. 3, DOI: 10.1017/CBO9780511805103, ISBN 978-0-521-59646-6, ISBN 978-0-511-80510-3, OCLC 909089704 [dostęp 2024-11-30] (ang.).
  15. ↑ Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 184.
  16. ↑ Robert Lawrence Trask, The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Chicago: Fitzroy Dearborn, 2000, s. 314, 315, ISBN 978-1-57958-218-0, OCLC 1101226560 (ang.).
  17. ↑ Christopher D. Land, Varieties of the Greek language, [w:] Stanley E. Porter, Andrew Pitts (red.), The Language of the New Testament: Context, History, and Development, Leiden: Brill, 2013 (Early Christianity in its Hellenistic context 3), s. 250, DOI: 10.1163/9789004236400, ISBN 978-90-04-23477-2, ISBN 978-90-04-23640-0, OCLC 839985102 (ang.).
  18. ↑ Kanstantsin Masaila, Čínská fonetická abeceda pinyin a její sociolingvistický rozměr, Praga: Uniwersytet Karola, 2014, s. 11 (cz.).
  19. ↑ topolect, [w:] The American Heritage Dictionary of the English Language, wyd. 4, Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2010 (ang.).
  20. ↑ Maciej Rataj, Attitudes to Standard British English and Standard Polish: A Study in Normative Linguistics and Comparative Sociolinguistics, Frankfurt am Main: Peter Lang, 2016 (Gdańsk studies in language 5), s. 11, DOI: 10.3726/978-3-653-05404-0, ISBN 978-3-653-05404-0, OCLC 953657257 (ang.).
  21. ↑ Chapter 7: Language variation, [w:] Halvor Eifring, Rolf Theil, Linguistics for Students of Asian and African Languages, Universitetet i Oslo, 2005, s. 8–9 (ang.).
  22. ↑ Jean Dubois i inni, Dictionnaire de linguistique, Paris: Larousse-Bordas/VUEF, 2002, s. 440–441, ISBN 978-2-03-532047-6, OCLC 59757084 (fr.).
  23. ↑ Vít Dovalil, Jazykový standard, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  24. ↑ Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović (red.), Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagreb: Zagrebačka slavistička škola, 2013, s. 391–400, ISBN 978-953-175-475-0, OCLC 870270814 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-29] (chorw.).
  25. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 45–67, ISBN 978-953-7963-47-7, OCLC 970772545 (chorw.), patrz s. 47.
  26. ↑ Rodolfo Jacobson, The Bidialectal Student, „The English Record”, 24 (1), New York State English Council, 1973, s. 41–51 (ang.), patrz s. 42.
  27. ↑ standard dialect, [w:] Tom McArthur, The Concise Oxford Companion to the English Language, New York: Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-172702-3, OCLC 49356842 (ang.).
  28. ↑ Suzanne Romaine, Language in Society: An Introduction to Sociolinguistics, New York: Oxford University Press, 1994, s. 85, ISBN 978-0-19-875133-5 (ang.).
  29. ↑ John Algeo, What Makes Good English Good?, [w:] Linda Miller Cleary, Michael D. Lin (red.), Linguistics for Teachers, New York: McGraw-Hill, 1993, s. 473–482, ISBN 0-07-037946-7, OCLC 26402975 (ang.).
  30. ↑ a b Karen Calteaux, Standard and non-standard African language varieties in the urban areas of South Africa: main report for the STANON Research Programme, Pretoria: HSRC Publishers, 1996, s. 34–35, ISBN 978-0-7969-1754-6, OCLC 39361105 (ang.).
  31. ↑ Pavel Kubaník, Baby talk, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  32. ↑ Kamila Mrázková, Rejstřík, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  33. ↑ Dennis Freeborn, Peter French, David Langford, Varieties of English: An Introduction to the Study of Language, wyd. 2, Houndsmill–London: MacMillan Press, 1993, s. 146, ISBN 978-1-349-22723-5, OCLC 1084368362 (ang.).
  34. ↑ Michael Gregory, Susanne Carroll, Language and Situation Language Varieties and their Social Contexts, London: Routledge & Kegan Paul, 1978, ISBN 0-7100-8756-X, OCLC 1248975945 (ang.).
  35. ↑ Włodzimierz Gruszczyński, Jerzy Bralczyk, Słownik gramatyki języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2002, s. 110, ISBN 978-83-02-08471-3.
  36. ↑ Tomasz Piekot, Język w grupie społecznej: wprowadzenie do analizy socjolektu, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2008, s. 20, 32, ISBN 978-83-88425-38-7, OCLC 297524942.
  37. ↑ Agata Hącia, Język w naszej rodzinie [online] [dostęp 2020-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22].
  38. ↑ Katarzyna Kłosińska, Wygwizdów czy wygwizdowo?, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 20 grudnia 2017 [dostęp 2020-01-23].

Bibliografia

  • Marjory Meechan, Janie Rees-Miller, Language in social contexts, [w:] William O’Grady i inni red., Contemporary Linguistics: An Introduction, wyd. 4, Boston: Bedford/St. Martin’s, 2001, s. 537–590, ISBN 0-312-24738-9, OCLC 45748493 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Dialect variation, [w:] Ralph W. Fasold, Jeff Connor-Linton (red.), An introduction to language and linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 311–341, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Walt Wolfram, American English: dialects and Variation, wyd. 3, Hoboken: John Wiley & Sons, 2016 (Language in Society), ISBN 978-1-118-39022-1, ISBN 978-1-118-39145-7, OCLC 919202335 (ang.).