Kościół znajduje się w XX dzielnicy Rzymu – Ardeatino (Q XX) przy Via Laurentina 473[1] na terenie opactwa Tre Fontane, gdzie znajdują się jeszcze dwa inne kościoły.
Historia
Według legendy w tym miejscu miał zostać ścięty św. Paweł, którego głowa następnie uderzyła trzykrotnie w ziemię, w efekcie czego miały wytrysnąć trzy źródła[2][3].
Najwcześniejsza dokumentacja związana z kościołem w Liber Pontificalis odnotowuje, że papież Honoriusz I zbudował tu w 625 roku klasztor, który obsadził greckimi mnichami obrządku bizantyjskiego. Nie ma pewnych historycznych dowodów na wcześniejsze istnienie kościoła w tym miejscu. Pierwszy klasztor znajdował się na miejscu obecnego i uważa się, że główny ówczesny kościół znajdował się w miejscu prezbiterium obecnego kościoła Santi Vincenzo e Anastasio alle Tre Fontane, z tym że był on dedykowany św. Pawłowi[2].
Budowę obecnego kościoła rozpoczęto w 1599 roku z polecenia kardynała Pietro Aldobrandiniego, ukończony go dwa lata później. Architektem był Giacomo della Porta. Kościół odrestaurowano w 1867 roku[2].
Architektura i sztuka
Kościół wzniesiono z różowej cegły, natomiast detale architektoniczne są z trawertynu. Cegły fasady są odkryte. Część fasady z wejściem jest wysunięta do przodu, wejście flankują dwie pary jońskich pilastrów, wspierających belkowanie i trójkątny fronton z modylionami. Na cokołach na frontonie znajdują się dwa posągi świętych Piotra i Pawła autorstwa Ippolito Buzio z 1599 roku. Na fryzie jest napis: Petrus diac[onus] car[dinalis] Aldobrandinus S[anctae] R[omanae] E[cclesiae] Camer[arius] f[ecit]. Drzwi mają marmurowe obramowanie, nad nimi jest data MDIC (tj. 1599), wyżej umieszczono fronton. Powyżej tego frontonu znajduje się tablica zdobiona festonami i głową putta, na tablicy umieszczono napis: S[ancti] Pauli Apostoli martyrii locus, ubi tres fontes mirabiliter eruperunt (pol.Miejsce męczeństwa św. Pawła Apostoła, gdzie cudownie wytrysły trzy źródła)[2].
Pomiędzy wejściem a nawą kościoła jest przedsionek, w którym znajduje się marmurowa posadzka z VII wieku(?) w technice opus sectile[2][3].
Wnętrze kościoła, od prawej: ołtarz św. Pawła, kolumna do której miał być przywiązany, obudowa jednego ze źródeł
W wnętrzu pośrodku podłogi znajduje się starożytna mozaika z II wieku, zainstalowana tutaj w 1867 roku, prawdopodobnie pochodząca z ruin Ostii. Przedstawia ona alegorie czterech pór roku[2][3].
Kościół ma dwa ołtarze umieszczone w apsydach naprzeciw siebie. Ich edykuły mają bardzo podobne konstrukcje. Każdy z nich ma parę korynckich kolumn z różowo-białego marmuru, podtrzymujących belkowanie z frontonem. W ołtarzu św. Piotra jest kopia obrazu Ukrzyżowanie św. PiotraGuido Reniego (oryginał znajduje się w pinakotece watykańskiej), natomiast w ołtarzu św. Pawła jest Męczeństwo św. PawłaBartolomeo Passarottiego. W rogu nawy, po lewej stronie ołtarza św. Pawła, za ozdobną kratą, znajduje się ułamana marmurowa kolumna, do której rzekomo miał być przywiązany św. Paweł przed ścięciem[2][3].
Jesień, fragment mozaiki na podłodze
Kolumna przy której miał zostać ścięty św. Paweł
Nad oryginalnymi trzema źródłami umieszczono trzy edykuły o jednakowej konstrukcji. Są one rozmieszczone równych odległościach od siebie, ale na różnej wysokości od podłoża (co związane jest z pierwotnym nachyleniem terenu). Każda obudowa ma parę kolumn korynckich podtrzymujących belkę z czerwonym marmurowym fryzem i gzyms z modylionami. Powyżej znajduje się fronton. Edykuł obejmuje niszę apsydalną wyłożoną marmurem, z dużą muszlą w konsze. Nad skrajnymi obudowami źródeł znajdują się witraże, natomiast za środkową są dwa małe prostokątne okna w zakrzywionej ścianie. Koncha środkowej apsydy zawiera fresk Apoteoza św. Pawła, na którym św. Szczepan przedstawia apostoła Trójcy Świętej, natomiast na ścianie za edykułem jest fresk przedstawiający Męczeństwo św. Pawła. W lunecie nad apsydą znajduje się Św. Paweł przed Porcjuszem Festusem. Każdy z edykułów miał płaskorzeźbę głowy św. Pawła autorstwa Nicolasa Cordiera, ale zostały one skradzione. Niestety źródła nie są czynne od 1950 roku[2][3].
Obudowa środkowego źródła
Źródła w kościele, zdjęcie sprzed 1923 roku
Kardynałowie diakoni
Kościół św. Pawła na Tre Fontane jest jednym z kościołów tytularnych nadawanych kardynałom-diakonom (Titulus Sancti Pauli ad Aquas Salvias)[4]. Tytuł ten został ustanowiony 20 listopada2010 roku[4] przez papieża Benedykta XVI.
