Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku

Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku
Weinerówka
Ilustracja
Widok budynku od ulicy Tadeusza Kościuszki. Po prawej kamienica przy ul. Jagiellońskiej 2, po lewej „Ramerówka” (2012)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. 3 Maja 23
(Śródmieście)

Typ budynku

kamienica

Kondygnacje

3

Pierwszy właściciel

Weinerowie

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku”
Ziemia49°33′34,6″N 22°12′18,2″E/49,559611 22,205056
Multimedia w Wikimedia Commons

Kamienica przy ul. 3 Maja 23 w Sanoku, zwyczajowo Weinerówka wzgl. kamienica Weinerów bądź Bradrura – kamienica położona przy ulicy 3 Maja 23 w Sanoku.

Historia i opis

Szczyt budynku wraz z rzeźbami i zdobieniami

Budynek jest umiejscowiony w centralnej części miasta, na południowym krańcu ulicy 3 Maja, u zbiegu z ulicą Tadeusza Kościuszki i ulicą Jagiellońską. Jest to największa kamienica w Sanoku[1][2]. Zyskała miano najokazalszej kamienicy w Sanoku[3].

Budynek został wybudowany na przełomie XIX i XX wieku w miejscu istnienia wcześniejszego parterowego domu drewnianego. Pierwotnie budynek stanowił prywatną własność żydowskiej rodziny kupieckiej[4] Weinerów (stąd tradycyjna nazwa budynku[5]). Figurowała pod numerem konskrypcyjnym 32-33[6]. Na początku XX wieku kamienica była też określona jako dom braci Weinerów[7]. W Sanoku żyli przedstawiciele tego rodu: Hersch Weiner (radny miasta w 1907[8]), Izaak Weiner (radny miasta w 1919, 1924)[9], Abraham Weiner[10] (sekretarz żydowskiego towarzystwa dobroczynnego „Tomche Aniim”[11]).

Budynek powstał jako kamienica czynszowa[5]. Kamienica posiada również dwupiętrowe oficyny czynszowe przylegające od wschodu do budynku frontowego, posiadające długie balkony. Na poziomie parteru, w środku fasady znajduje się przejazd na podwórze kamienicy, na którym znajduje się studnia. Elewacja frontowa posiada wystrój secesyjny, między innymi w postaci okien witrażowych. W szczycie fasady została umieszczona litera „W”. W 1912 wykonano poniżej dwie alegoryczne płaskorzeźby przedstawiające posłańca bogów, Merkurego symbolizującego handel oraz boga ognia Wulkana z kołem zębatym i młotem - symbol przemysłu[12]. W korytarzach zostały wykonane zdobienia ścienne.

W połowie 1911 do kamienicy przeniesiono kram Towarzystwa Szkoły Ludowej[13]. U zarania II Rzeczypospolitej na początku lat 20. XX wieku budynek był wymieniany przy ulicy Jagiellońskiej[14]. Na początku ku lat 30. figurował pod adresem ulicy 3 Maja 19[6]. Jego właściciele był wtedy Izaak Weiner[6]. W lokalach funkcjonowały instytucje, zamieszkiwali i działali polscy oraz żydowscy lokatorzy, m.in. Podkarpacka Kasa Kupiecka sp. z o. o., lekarz powiatowy dr Antoni Dorosz[15] i jego żona Jadwiga (oboje dentyści), adwokat dr Abraham Penzik[16], adwokat dr Jakub Appel, lekarz dr Eisig Lerner, kupiec Leon Werner[17][18][19]. Ponadto w gmachu funkcjonował Żydowski Klub Towarzyski (w jego lokalu zebrania odbywali członkowie Stowarzyszenia Dobroczynnej Pomocy „Gemilath Chasudim”[11]), oddział Organizacji Syjonistycznej w Sanoku, a w latach 30. filie stowarzyszeń Mizrachi, Ha-Szomer Ha-Dati, Brurija, zaś miejscem organizowanych spotkań była tzw. „Sala Syjon”[20].

W okresie międzywojennym kamienica stanowiła największy budynek czynszowy w Sanoku. w pomieszczeniach parterowych funkcjonowały lokale handlowe. Dzieliła je brama wjazdowa dwuskrzydłowa, istniejąca wówczas w przejściu tunelowym. Po lewej stronie bramy działały sklep z konfekcją męską należący do jednego z przedstawicieli rodu Weinerów[21] (ponadto prowadził także handel meblami[22]) oraz warsztat szklarski należący do Schora. Po prawej stronie w latach 30. funkcjonował sklep obuwniczy czeskiej firmy „Bata”[23]. Lokale handlowe mieściły się także w powierzchniach parterowych wewnętrznego podwórza kamienicy: hurtownia tytoniowa i piwiarnia żydowska.

Po wybuchu II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej żydowscy mieszkańcy i przedsiębiorcy z kamienicy uciekli bądź trafili do sanockiego getta. Piwiarnia żydowska została przekształcona w restaurację niemiecką. W pomieszczeniach parterowych funkcjonował sklep spożywczy (niem. Lebensmittelgeschäft)[24]. Na piętrze został umieszczony niemiecki urząd gospodarczy (Wirtschaftsamt). Następnie na dwóch piętrach frontowej fasady działał Państwowy Bank Rolny, którego dyrektorem był Władysław Szombara. W okresie do lipca 1944 swoje biuro miało stowarzyszenie „Verein der Handwerker und Gewerbetreibende „Große Innung”.

Do 1944 fasada do wysokości pierwszego piętra i ściany klatki schodowej były obłożone czarnymi płytami marmurowymi. Po zakończeniu działań wojennych w 1944 te elementy wykorzystano do obłożenia stworzonego wówczas pierwotnego Pomnika Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej w Sanoku.

Po zakończeniu wojny wraz z Armią Czerwoną powrócił do Sanoka[25]Józef Weiner (1891-1963), członek rodziny właścicieli, który odzyskał kamienicę[26] i został administratorem budynku (w 1949 został oskarżony o lichwę, jako że w opinii władz miał pobierać od lokatorów zbyt wysoki czynsz w wysokości 40 tys. zł. miesięcznie[27]). W pierwszej połowie lat 50. w pomieszczeniach kamienicy, pod ówczesnym adresem ul. 22 Lipca, funkcjonowało biuro Budowlanego Przedsiębiorstwa Powiatowego w Sanoku[28]. W okresie PRL w 1963 kamienica, w drodze tzw. „zarządu przymusowego”, została przejęta przez Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, z uwagi na fakt, że właściciel nie sprawował nad obiektem zarządu, nie wykonywał koniecznych remontów. Przejęcie nie oznaczało zmiany tytułu prawa własności. W latach 60. w lokalu parterowym działał sklep z artykułami spożywczymi PSS nr 6[29]. Na początku lat 70. na południowej ścianie szczytowej Wojewódzka Spółdzielnia Spożywców (WSS) umieściła reklamę[30]. W lokalu parterowym działała restauracja „Jubileuszowa”[31]. Po przebudowie pomieszczeń po lewej stronie bramy zajęła je spółdzielnia spożywców „Społem” i działały tam sklepy spożywcze (tzw. „szóstka”)[32]. W lokalach po prawej stronie mieścił się nadal sklep obuwniczy pod nazwą „Bata”, którego nazwa widniała nad wejściem[33].

Po 1989 toczyło się postępowanie spadkowe w odniesieniu do własności. W 1993 starania o przejęcie budynku czynił Edward Leszczyński (Alfred Wiener), będący spadkobiercą rodziny Weinerów[34].

W latach 90. XX wieku w budynku funkcjonował Nocny Klub „Orion”[35].

W XX wieku w lokalach parterowych swoją działalność rozpoczęły Bank Zachodni WBK (po lewej, od 2018 Santander Bank Polska) oraz Telekomunikacja Polska (po prawej, od 2013 Orange Polska).

Budynek został wpisany do gminnej ewidencji zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015[36].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ „Weinerówka”. W: Arkadiusz Komski: Możliwe, że to imię demona... i inne sanockie historie. Rzeszów: Edytorial, 2017, s. 55-56. ISBN 978-83-65551-32-0.
  2. ↑ Wtedy na imię miałem Adam.... W: Arkadiusz Komski: Możliwe, że to imię demona... i inne sanockie historie. Rzeszów: Edytorial, 2017, s. 91. ISBN 978-83-65551-32-0.
  3. ↑ Edward Zając: VI. Okres autonomii. 4. Rzemiosło i handel w powiecie sanockim. W: Życie gospodarcze ziemi sanockiej od XVI do XX wieku. Sanok: Stowarzyszenie Inicjowania Przedsiębiorczości, 2004, s. 150. ISBN 83-914224-9-6.
  4. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 324. ISBN 978-83-60380-26-0.
  5. ↑ a b Wojciech Sołtys. Z dziejów Sanoka pod zaborami. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 27, s. 98, 1981. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 
  6. ↑ a b c Akta miasta Sanoka. Wykaz ulic i mieszkań w mieście Sanoku 1931 r. (zespół 135, sygn. 503). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 34.
  7. ↑ Ogłoszenie. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 4, Nr 54 z 31 grudnia 1911. 
  8. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 387.
  9. ↑ Marek Drwięga. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka w latach 1918–1939. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 36, 39, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  10. ↑ Alojzy Zielecki, Opieka społeczna i zdrowotna. W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 469.
  11. ↑ a b Wojciech Sołtys, Zaludnienie, stosunki narodowościowe, wyznaniowe i zdrowotne, Pomiędzy wojnami światowymi 1918–1939, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 547.
  12. ↑ Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 36 z 8 września 1912. 
  13. ↑ Kronika. Kram TSL. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 2, Nr 29 z 9 lipca 1911. 
  14. ↑ Ogłoszenie. „Sanoczanin”. Nr 2, s. 6, 8 marca 1919. 
  15. ↑ Ogłoszenie. „Ziemia Sanocka”. 3, s. 4, 13 marca 1919. 
  16. ↑ Spis Właścicieli Kont Czekowych w Pocztowej Kasie Oszczędności: według stanu z dnia 30 września 1934 r.. Warszawa: Pocztowa Kasa Oszczędności, 1934, s. 691.
  17. ↑ Spis abonentów Państwowych i Koncesjonowanych Sieci Telefonicznych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1931/32 r.. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Poczt i Telegrafów, 1931, s. 490-491.
  18. ↑ Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1932/1933. Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 514.
  19. ↑ Książka telefoniczna. 1939. s. 706. [dostęp 2015-07-20].
  20. ↑ „Weinerówka”. W: Arkadiusz Komski: Możliwe, że to imię demona... i inne sanockie historie. Rzeszów: Edytorial, 2017, s. 56-57. ISBN 978-83-65551-32-0.
  21. ↑ Wojciech Sołtys, Zaludnienie, stosunki narodowościowe, wyznaniowe i zdrowotne. Pomiędzy wojnami światowymi 1918–1939, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 549.
  22. ↑ Wojciech Sołtys, Zaludnienie, stosunki narodowościowe, wyznaniowe i zdrowotne. Pomiędzy wojnami światowymi 1918–1939, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 537.
  23. ↑ Wykaz firm handlowych, przemysłowych, rzemieślniczych i wolnych zawodów miasta Sanoka, Zagórza, Rymanowa, Mrzygłoda, Bukowska 1937/8 : Informator Chrześcijański. Sanok: Krakowska Kongregacja Kupiecka. Oddział Sanok, 1938, s. 7.
  24. ↑ Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 36. ISBN 83-915388-1-8.
  25. ↑ Józef Weiner. cmentarzsanok.zetohosting.pl. [dostęp 2020-06-15].
  26. ↑ Władysław Stachowicz, Pierwsze lata powojenne. W latach powojennych, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, s. 817.
  27. ↑ Władysław Stachowicz, Pierwsze lata powojenne. W latach powojennych, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, s. 818.
  28. ↑ Józef Baszak: Powstanie i rozwój Sanockiego Przedsiębiorstwa Budowlanego (1950-1978). W: Budownictwo. Sanockie Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej. Sanockie Przedsiębiorstwo Budowlane. Sanok: 2014, s. 70. ISBN 978-83-934513-6-4.
  29. ↑ Ilustracje. W: Ziemia sanocka. Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne RSW Prasa, 1966, s. 86.
  30. ↑ Artur Bata / Barbara Bandurka. Plastyk w mieście. „Podkarpacie”, s. 3, Nr 24 z 17 czerwca 1976. 
  31. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 230. ISBN 978-83-60380-26-0.
  32. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 231-233. ISBN 978-83-60380-26-0.
  33. ↑ Marian T. Kutiak: Moje miasto. Warszawa: Agencja Dziennikarska M.A.D., 2014, s. 23-24. ISBN 978-83-64830-00-6.
  34. ↑ Dorota Mękarska. „Weinerówka” czeka. „Echo Sanoka”, s. 7, Nr 7 z 3 listopada 1993. 
  35. ↑ Królewskie Wolne Miasto Sanok. Informator miejski. Bydgoszcz: Journal, 1995, s. 31. ISBN 83-86002-54-9.
  36. ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 3. [dostęp 2016-10-20].

Bibliografia