Grzybienie białe (Nymphaea alba L.), zwyczajowo nazywane także nenufarem lub lilią wodną – gatunekbyliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae). Jeden z około 50 gatunków z rodzaju grzybienieNymphaea. Typ nomenklatoryczny dla rodzaju. Ze względu na efektowne, duże kwiaty pływające na powierzchni wody gatunek ten rozpowszechniony jest w uprawie, zwłaszcza w postaci odmian barwnie kwitnących. Jest to też roślina lecznicza, a dawniej także barwierska. W wielu krajach (też w Polsce) gatunek z powodu zagrożenia stanowisk naturalnych objęty został ochroną prawną.
Uprawiany jest w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, i jako zdziczały rośnie w Nowej Zelandii, Chile i Chinach[4]. Introdukcje i ucieczki roślin z uprawy wpływają na rozmieszczenie gatunku w skali lokalnej także w obrębie zasięgu tego gatunku[5][6]. Na rozprzestrzenienie gatunku w skali lokalnej i regionalnej miał wpływ wzrost trofii wód w XX wieku, przy czym z kolei nadmierne użyźnienie i zanieczyszczenie wód powodowało jego ustępowanie[5].
Grube, pełzające, walcowate, chropowate na powierzchni[9], zwykle osiągające 5 cm średnicy i do 1 m długości[10]. Zakorzenia się w dnie, zagłębione w osadach[11]. Liście wyrastają z wierzchołków kłącza, przy czym ślady po opadłych liściach rozmieszczone są dookoła kłącza[12].
Liście nagie[7], z długim (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m) i okrągłym na przekroju ogonkiem[10], pływające na powierzchni wody. Rzadko występują też liście zanurzone[13], obecne tylko u młodych roślin[10]. Liście podwodne mają zwiniętą, jajowatą blaszkę[10]. Liście pływające unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku[14] oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Górna powierzchnia liści pokryta jest z kolei woskami, dzięki czemu woda łatwo z nich spływa[15]. Liście są skórzaste[7], koliste lub kolisto-jajowate[10], u nasady głęboko wycięte. Klapy u nasady liścia niemal zawsze są rozchylone, sporadycznie zbliżone lub zachodzące na siebie[7]. Blaszka osiąga zazwyczaj od 25 do 31 cm długości (rzadziej od 16 do 38 cm), oraz od 24 do 27 cm szerokości (rzadko od 15 do 30 cm)[6]. Główne wiązki wybiegające z nasady blaszki przynajmniej na 1/3 przebiegu są proste. Żyłki drugiego rzędu połączone ze sobą przy brzegu liścia (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są ciemnozielone, od dołu jasnozielone, często też są czerwonawo lub bordowo zabarwione[16][6].
Obupłciowe, na długich do 3 m szypułkach, pływające[10], duże – zwykle o średnicy od 8 do 14 cm[13][9] (rzadko, u odmian uprawnych do 20 cm) średnicy (największe kwiaty wśród roślin dziko występujących w Polsce). Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi, o długości 3–6 cm[7], o podstawie zaokrąglonej (w każdym razie niekanciastej)[6]. Płatki korony białe, liczne (do 20)[10], dłuższe lub podobnej długości jak działki kielicha[6], ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125[10]. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników (mają postać pasków[6]). Pojedynczy słupek powstaje w wyniku zrośnięcia 8–24 owocolistków. Zalążnia jest półdolna lub dolna – zrośnięta z kubkowatym dnem kwiatowym. Jest najszersza w górnej części. Zawiera liczne zalążki zwisające na wewnętrznych ścianach owocu. Znamięsłupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8–24 promieni, w środku przerośnięte przez wystające półkoliście dno kwiatowe[7][10].
Kulistawe do jajowatych[13], wielonasienne, mięsiste, jagodopodobne torebki[16], pękające nieregularnie, zielone, ze śladami po pręcikach, z kolistą nasadą, na szczycie z tarczą znamieniową podobnej szerokości lub nieznacznie mniejszą od owocu[7][10]. Osiągają od 18 do 40 mm średnicy[16]. Nasiona mają kształt eliptyczny, z niskim żebrem na grzbiecie. Są długości od 4,7 do 5,5 mm i szerokości od 2,4 do 2,8 mm. Łupina nasienna gładka, barwy brązowozielonej[17] do brunatnoczerwonej[18].
Owoc
Młoda roślina
Gatunki podobne
Rośliny kwitnące pomylić można łatwo z grzybieniami północnymiNymphaea candida. Rośliny tego gatunku różnią się nitkami najbardziej wewnętrznych pręcików szerszymi od pylników (mają one kształt lancetowaty do zaokrąglonego)[19][7] oraz przedłużeniem słupka wystającym między promieniami znamienia dłuższą i stożkowatą[19]. Kolejne cechy powtarzane w literaturze nie są jednoznaczne diagnostycznie i zalicza się do nich[19]: znamię słupka ciemnożółte do czerwonego, wgłębione, zbudowane z 6–14 promieni; nasada kielicha czworokątna, a klapy u nasady liścia często zachodzące na siebie; główne wiązki przewodzące od nasady liścia biegną łukowato; tarcza znamieniowa jest węższa o 1/2 do 1/3 niżeli owoc[7]. Grzybienie północne rosną zwykle w głębszych miejscach i rzadko wchodzą w skład zbiorowisk wodno-szuwarowych[20].
W stanie bezkwiatowym grzybienie białe mogą mylić się także z grążelami, które mają podobne owalne, pływające liście. U grzybieni wiązki przewodzące (nerwy) przy brzegu liścia są jednak wyraźnie połączone, a u grążeli rozgałęziają się widlasto i rozchodzą przy brzegu liścia[7]. Poza tym u grążeli owoc unosi się na powierzchni wody aż do dojrzenia (u grzybieni tonie), a kłącze jest lekko spłaszczone (grzbieciste)[7] i ślady liściowe ma tylko na górnej powierzchni[12].
Biologia
Rozwój
Nasiona rozprzestrzeniane są za pomocą wody (→ hydrochoria) i zwierząt (→ zoochoria). Po uwolnieniu z owoców unoszą się na wodzie za sprawą gąbczastej osnówki oraz śluzu wydzielanego przez komórki epidermyłupiny nasiennej. Po zgniciu osnówki (co zajmuje 1–3 dni[5]) nasiono opada na dno zbiornika. Dzięki osnówce nasiono nie tylko nie tonie od razu, ale także z powodu jej lepkości nasiona przylepiają się do ptaków wodno-błotnych i przez nie bywają rozprzestrzeniane[18]. Nasiona spożyte przez ptaki i ryby tracą zdolność kiełkowania[5]. Podobnie nie kiełują nasiona, które na 4 tygodnie lub dłużej znajdą się poza wodą[5]. Nasiona kiełkują wczesnym latem[21] w kolejnym roku od powstania[5]. Kiełkowanie może nastąpić w warunkach beztlenowych[5]. Siewka pozbawiona jest hipokotylu i liścieni. Gładki epikotyl ma długość ok. 3 cm. Nad nim rozwijają się skrętolegle pierwsze liście właściwe. Ich pochwiasty u nasady ogonek liściowy ma 1 do 3 cm długości, a jajowata i całobrzega blaszka ma długość od 1 do 1,5 cm[21].
Roślina zimuje w postaci kłącza[22]. Zawiązki młodych liści wyrastają z niego podczas przedwiośnia, po osiągnięciu przez wodę temperatury 7°C[23], a pojawiają się na powierzchni na początku fenologicznej wiosny[24]. Kwiaty pojawiają się na powierzchni wody od czerwca do października[10]. Otwierają się tylko za dnia (minimalna temperatura konieczna do kwitnienia to 18 °C[8]) i zamykają na noc[5] (w dni słoneczne otwarte są zwykle od ok. godziny 7 do 17[12]). Są zapylane przez owady[22], głównie muchówki[12], przy czym zapylenie krzyżowe nie jest niezbędne – gatunek jest samopylny[16][5]. Kwiaty mają delikatny, łagodny zapach[18] i trwałość 3–5 dni[25]. Po przekwitnięciu szypułka kwiatowa skręca się spiralnie wciągając rozwijający się owoc pod powierzchnię wody, gdzie on dojrzewa[5]. Po dojrzeniu owoce odpadają od szypułki, przez jakiś czas unoszą się na wodzie, po czym pękają nieregularnie, uwalniając nasiona[18]. Jesienią liście zamierają[5].
Hydrofit rosnący w mezo- i eutroficznych[10][19], słabo kwaśnych do alkalicznych (pH 5.5–8.3)[19], płytkich wodach stojących lub wolno płynących[7], o głębokości rzadko przekraczającej 1,5 m[22], maksymalnie wynoszącej 2,5 m[10] i dnie piaszczysto-mulistym lub mulistym, czasami torfowym[22] (jest gatunkiem wskaźnikowym miękkiego dna[28]). Rośliny te spotkać można w starorzeczach, stawach, przybrzeżnych strefach jezior, w wodach wolno płynących kanałów i zakolach rzek oraz w szerokich rowach[7]. Nie rosną w rzekach o wartkim nurcie i ciekach z intensywnym ruchem jednostek pływających[5].
Grzybienie białe dobrze znoszą okresowe wynurzenie i w bardzo płytkich i wysychających akwenach tworzą formy lądowe cechujące się małymi rozmiarami liści i kwiatów. Formy lądowe zasiedlają też ostatnie stadia zarastania zbiorników[22]. Masowe występowanie grzybieni w zbiorniku świadczy o zaawansowanym procesie jego wypłycania[10]. Wyrastanie liści ponad poziom wody, zwykle z wywiniętymi wówczas też brzegami, świadczy o rozwoju roślin w bardzo dużym zagęszczeniu lub bardzo znacznym wypłyceniu[25]. Grzybienie produkują duże ilości biomasy, jednak znaczna jej część (liście i kwiaty) ulega szybkiemu rozkładowi[22]. Rozległe i gęste płaty tworzy też w miejscach osłoniętych, np. w zacisznych zatokach[10]. Wspólnie m.in. z grążelem żółtym i rdestnicą pływającą jest gatunkiem charakterystycznym dla strefy roślin o liściach pływających tworzącej się między pasem zanurzonych rdestnic i wywłóczników a szuwarami wysokimi[29].
Kultywar o kwiatach różowychKultywar o kwiatach różowych
W naturze tworzy mieszańce z grzybieniami północnymi = Nymphaea × borealis Camus. Osobniki wykazujące morfologiczne cechy pośrednie między typowymi dla obu tych gatunków są powszechnie określane jako Nymphaea × borealis, jednak badania genetyczne wskazują, że zdecydowana większość tak określonych osobników w istocie nie jest hybrydami, lecz przedstawicielami albo N. alba, albo N. candida. Rzadziej zdarza się też sytuacja przeciwna, to jest osobniki morfologicznie zbliżone do gatunku rodzicielskiego genetycznie są mieszańcami. Z tego też powodu nierzadko badacze ograniczają się do podania jedynie nazwy rodzajowej[33][19].
Gatunek jest bardzo zmienny[6], co wiąże się z dużym znaczeniem rozmnażania wegetatywnego w rozprzestrzenianiu roślin – pozwala to bowiem na utrzymywanie się i ekspansję form mieszańcowych i zawierających różnego rodzaju mutacje.
N. alba L. subsp. alba – podgatunek nominatywny z cechami typowymi dla gatunku; kwiaty o średnicy od 9 do 20 cm, owoc jajowaty z bliznami po pręcikach sięgającymi szczytu[16].
N. alba subsp. occidentalis (Ostenf.) Hyl. – roślina o mniejszych rozmiarach, z owocem kulistawym, z bliznami po pręcikach sięgającymi ok. połowy jego wysokości, liście do 13 cm średnicy; kwiaty do 12 cm średnicy, promieni na tarczy znamienia jest od 10 do 15, owoc poniżej 3 cm średnicy[16]. Występuje w północnej Europie (Szkocji, Irlandii, Norwegii, Danii)[16] oraz w Alpach[6].
Odmiany botaniczne wskazywane jako należące do flory Polski mają dyskusyjny status i ich znaczenie taksonomiczne jest kwestionowane[7]:
N. alba var. urceolata (Hentze) Casp. – tarcza znamienia głęboko lejkowata, bardzo rzadko na Mazurach,
N. alba var. sphaerocarpa Casp. – znamię płaskie, owoc kulisty, odmiana najczęstsza,
N. alba var. depressa Casp. – znamię płaskie, owoc kulistawy, spłaszczony, bardzo rzadko na Mazurach,
N. alba var. oviformis Casp. – znamię płaskie, owoc jajowaty, bardzo rzadko na Pomorzu,
N. alba var. minor DC. (prawdopodobnie synonimN. alba subsp. occidentalis[16][6]) – kwiaty małe (5–8 cm średnicy) i słaby wzrost, liście do 20 cm średnicy (rośliny mniejsze o 1/3 do 1/2 od form typowych)[7]. Występuje w Środkowo-południowej Europie[6].
W uprawie częste są kultywary (znacznie bardziej popularne niż gatunek botaniczny), zwykle odmiany wyselekcjonowane, rzadziej oryginalne. Szczególnie cenione są w uprawie grzybienie o kwiatach barwnych (w różnych odcieniach koloru czerwonego, różowego i żółtego) oraz odmiany o liściach przebarwionych na kolor fioletowoczerwony w całości lub w formie plam[25]. Rośliny o kwiatach fioletowych i niebieskich to mieszańce z gatunkami tropikalnymi, które w warunkach klimatycznych Polski nie są w stanie przetrwać zim.
Nomenklatura uprawnych grzybieni o pochodzeniu mieszańcowym jest niejednolita z powodu częstego tworzenia nazw przez hodowców, którzy nie ujawniają taksonów rodzicielskich. Między innymi najsłynniejszy twórca wielu odmian grzybieni – Francuz Joseph Bory Latour-Marcilac – zmarł w 1911 r. nie zdradzając swoich sekretów krzyżowania[25]. W związku z tym w odniesieniu do grzybieni ozdobnych często stosowana jest nazwa zbiorowa N. × hybrida, hort.[34]
Przykładami odmian znalezionych w naturze (odmian oryginalnych) są N. alba 'Rubra', roślina o kwiatach czerwonych znaleziona w stanie dzikim w jeziorach Feyer[35] i Fagertärn[36] w prowincji Närke w środkowej Szwecji oraz N. alba 'Rosea' kwitnąca różowo[37].
Większość kultywarów to mieszańce zwykle wyżej wymienionych odmian barwnie kwitnących z gatunkami obcymi:
N. × andreana (powstałe ze zmieszania południowoamerykańskich grzybieni N. mexicana i N. alba 'Rosea') ma kwiaty ciemnofiołkowe z odcieniem żółtym,
N. × atripurpurea (mieszaniec N. odorata i N. alba 'Rosea') ma kwiaty ciemnoróżowe,
N. × aurora (mieszaniec N. tetragona, N. alba 'Rosea' i N. flava) ma kwiaty najpierw pomarańczowe, z czasem coraz ciemniej czerwone,
N. × leydekeri (mieszaniec N. tetragona i N. alba 'Rubra') ma kwiaty liczne i niewielkie, ciemnopurpurowe (zwłaszcza u mieszańców N. × leydekeri × N. alba 'Rubra'),
N. × marliacea 'Chromatella' (mieszaniec N. mexicana i N. alba) ma kwiaty żółte[37].
Pochodzenie: nazwa rodzajowa Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa[12]. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa. Nazwa gatunkowa alba pochodzi z języka łacińskiego, oznacza „biały” i nawiązuje do barwy kwiatów[39].
Nazwa zwyczajowa
Nazwa grzybienie białe w oficjalnym polskim nazewnictwie botanicznym obecnie występuje tylko w liczbie mnogiej (należy do pluralia tantum podobnie jak np. spodnie, sanki) i jest rodzaju niemęskoosobowego. Błędem jest stosowanie nazwy w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim – grzybień biały. Zanim doszło do ustalenia tej formy nazwa w liczbie pojedynczej pojawiała się jednak w szeregu źródeł, m.in. użyta została przez Józefa Rostafińskiego i Jana Kluka. Słowo grzybień odnosiło się także do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego. Zanim nazwy roślin zostały ustalone w piśmiennictwie naukowym, nazwa grzybienie była także używana w odniesieniu do grążela żółtego (=grzybienie żółte)[40].
Pewne zamieszanie w nazewnictwie zwyczajowym wprowadził Władysław Kopaliński, który w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych[41] utożsamił nenufary z grążelami. Specjalistyczne źródła językowe[40] i źródłosłów (arabskie określenie kwiatu lotosu, podobnego do grzybieni, nie do grążela) świadczą o jego pomyłce.
O popularności i znaczeniu grzybieni białych świadczy mnogość nazw nadawanych temu gatunkowi. W języku angielskim ma on 15 nazw zwyczajowych, we francuskim – 44, w holenderskim – 81, w niemieckim doliczono się ich aż 105[42]. Informacja ta tłumaczy, dlaczego naukowcy na świecie stosują ujednolicone nazewnictwo naukowe taksonów.
Zgodnie z zestawieniem Majewskiego[40] w języku polskim stwierdzono następujące określenia tego gatunku: grzybyenye (1468), stulikep (1468) i stulikiepek, nenufar, grzibien (1491), wothna lylia (1468), lilia wodna (nazwa podawana przez autora jako popularna wśród ludu polskiego), nazwy lokalne i ludowe: gąska, grzebija, grzewija, grzybye, grzybine, kerzenka, mamałucha biała. Późniejsze źródła wymieniają dodatkowo następujące określenia ludowe: bonowie, grążel biały, momycz, wodna lilija[43].
Grzybienie białe ustępują, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, na skutek hydrotechnicznego przekształcania zbiorników i cieków, odwadniania mokradeł, silnego zanieczyszczenia wód. Grzybienie w Polsce trafiły na listę gatunków chronionych wcześnie, bo już w 1957 roku i zostały objęte ochroną częściową[44]. Ówczesna lista gatunków chronionych obejmowała głównie gatunki określane mianem „charyzmatycznych” – łatwo rozpoznawalne, efektowne, budzące przyjemne skojarzenia i pomagające krzewić potrzebę ochrony przyrody. W 1995 roku grzybienie białe (wraz z grzybieniami północnymi) objęto ochroną ścisłą, której gatunek podlegał do 2004 roku[45][46]. Współcześnie, gdy ochrona gatunkowa stała się bardziej narzędziem praktycznej ochrony przyrody i objęto nią szereg roślin zagrożonych, obniżono status ochronny grzybieni białych i nieprzerwanie od 2004 r. chronione są częściowo. Ochrona prawna dotyczy roślin dziko rosnących na stanowiskach naturalnych (nie podlegają restrykcjom rośliny sadzone w stawach i oczkach wodnych)[47].
W niektórych krajach gatunek występuje rzadko i pojawia się w Czerwonych Księgach Roślin Zagrożonych (np. w Bułgarii, Izraelu[52] i Słowenii). W Czerwonej Księdze Roślin Walonii wymieniony jest podgatunek N. alba L. subsp. occidentalis[53].
W Izraelu, gdzie grzybienie białe wymarły w naturze, przeprowadzona została ich reintrodukcja[54].
W Polsce gatunek jest krytycznie zagrożony w skali regionalnej na obszarze Karpat, gdzie dla jego zachowania uznano za niezbędne zachowanie starorzeczy i nieuregulowanych odcinków rzek[8].
Zastosowanie
Grzybienie białe (odmiana z różowymi kwiatami) przed norweskim uniwersytetem w Ås
Gatunek, w przeciwieństwie do odmian ozdobnych grzybieni mieszańcowych, jest stosunkowo rzadko uprawiany jako roślina ozdobna w stawach i oczkach wodnych. Problemem jest zwykle słaby wzrost i słabe kwitnienie tych roślin w warunkach uprawy. Bardzo cenione w uprawie są liczne odmiany ozdobne różniące się wielkością i barwą kwiatów oraz ubarwieniem liści i jego wzorami[25].
Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspokajającym. Działają ogólnie uspokajająco, nasennie (z natężeniem zależnym od wrażliwości osobniczej) oraz hamują pobudzenie seksualne[56]. W polskiej medycynie ludowej świeże liście przykładano przy schorzeniach skóry (wrzody, wypryski, róża) oraz przy bólach głowy. Napar z suszonych liści stosowano wewnętrznie przy schorzeniach układu oddechowego. Na kresach wschodnich (przykład pochodzi z Dereszowic nad Prypecią) wywar z korzenia pito przy chorobach macicy, a wywar z kwiatu przy białych upławach[43].
Roślina barwierska
Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny[55].
Niektóre źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu[55], inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi, dodając, że prawdopodobnie jadalne są nasiona[57].
Roślina kosmetycza
Kwiaty wykorzystywane były do wyrobu wody kwiatowej, a kłącze do pielęgnacji włosów[55].
Uprawa
Wymagania
Do uprawy wybierać należy dobrze nasłonecznione oczka wodne i stawy (w cieniu i półcieniu rośliny kwitną słabo i kwiaty się nie rozwijają)[34][58]. Najlepszy efekt osiąga się przy sadzeniu grupowym lub masowym. Sadzić należy na dnie zbiornika, w żyznym ile bagiennym. W pojemnikach można uprawiać tylko odmiany karłowe. Odmiany barwne, pochodzenia mieszańcowego, wymagają bardziej żyznego podłoża, zasilanego co 2–3 lata świeżą ziemią kompostową, zmieszaną z rozłożonym krowieńcem. Rośliny takie mają też większe wymagania świetlne (najlepiej rozwijają się w lata ciepłe i słoneczne) i rosną na płytszych wodach (ok. 0,5 m głębokości)[58]. Grzybienie białe (niemieszańcowe) wymagają sadzenia na głębokości ok. 80 cm i większej[34].
Rozmnażanie
Rozmnaża się przez podział kłącza (mieszańce tylko w ten sposób ponieważ z natury są bezpłodne), najlepiej w maju. Z powodu ochrony prawnej nie wolno pozyskiwać do uprawy roślin z natury. Zaleca się sadzenie młodych roślin najpierw w wodzie płytkiej, do czasu rozwinięcia pierwszych liści. Możliwe jest też rozmnażanie z nasion. Nasiona przechowuje się zalane wodą. Wysiewa się je w marcu–kwietniu do pojemników z ziemią darniową i piaskiem zanurzonych w wodzie o temperaturze ok. 10–12 °C, nasiona umieszcza się w podłożu na głębokości 1–2 cm. Po skiełkowaniu (zwykle po ok. 3 tygodniach) młode rośliny rozsadza się do coraz to większych pojemników w miarę ich wzrostu i umieszcza na głębszej wodzie, aż do docelowej głębokości (zwykle 40–50 cm)[37].
Liście grzybieni są często i silnie zjadane przez larwy i owady dorosłe szarynki grzybieniówkiGalerucella nymphaeae. Liście i kwiaty zjadają także gąsienice molika nymfy świteziankiNymphula nymphaeata. Częstą chorobą grzybieni jest grzybowa plamistość liści. Pojawia się ona zwykle pod koniec lata, zwykle po dłuższych okresach ciepłej i wilgotnej pogody. Powodują ją różne grzyby (Cercospora, Cladosporium, Phyllosticta), a w jej efekcie na liściach powstają brązowe plamy, z czasem dziury. Gniją także ogonki liściowe, tak że porażone liście dają się łatwo wyciągać z wody[37].
Uszkodzenia liści powstają także przy zroszeniu ich powierzchni wodą (przy silnym nasłonecznieniu) oraz w wyniku letniego gradobicia[25].
Kwiaty grzybieni są nierzadkim motywem malarskim. Najsłynniejszą serię obrazów poświęcił tym kwiatom Claude Monet. Malował te rośliny od 1897 do 1926 w Giverny pod Paryżem w cyklu obrazów o tytule Lilie wodne (Les Nymphéas)[60]. Inni malarze, którzy przedstawiali grzybienie to m.in. Karl Hagemeister (obraz pt. Seerosen), Ernst Josephson (obraz pt. The Water Sprite).
Siedem liści grzybieni białych o barwie czerwonej znajduje się na oficjalnej (od 1889 r.) fladzeFryzji. Flaga z liśćmi grzybieni wymieniana jest już w źródłach z XI w. Liście symbolizują siedem historycznych krain fryzyjskich, istniejących od wieku VIII do XIV[63].
Corocznie w lipcu odbywa się w miejscowości Lubrza w województwie lubuskim impreza kulturalna pod nazwą Noc Nenufarów. Nazwa nawiązuje do lokalnej legendy o córce rybaka zaklętej w kwiat grzybieni[64].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28](ang.).
↑Nymphaea alba, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species(ang.).
↑ abNymphaea alba L., [w:] Plants of the World Online [online], Kew, Royal Botanic gardens [dostęp 2024-12-16].
↑ abcdefghijklC.D.C.D.PrestonC.D.C.D., J.M.J.M.CroftJ.M.J.M., Aquatic plants in Britain and Ireland, Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 36-37, ISBN 978-90-04-27729-8.
↑ abcdefghijHejny Slavomil, Slavik Bohumil: Květena České Socialistické Republiky. 1. Praha: Academia, 1988, s. 356-358.
↑ abcdefghijklmnopM.M.Gostyńska-JakuszewskaM.M., Nymphaeaceae, Grzybieniowate, [w:] AdamA.Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. IV, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 94-99.
↑ abcAnna Koczur: Grzybienie białe. W: Czerwona Księga Karpat Polskich. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.). Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008, s. 60. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ abBertram Münker: Kwiaty polne i leśne. Jadwiga Kozłowska (tłum.). Warszawa: Bertelsmann Publishing, 1998, s. 16, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-756-4. (pol.).
↑ abcdeVětvičkaV.VaclavVětvičkaV., Wildflowers of meadows and marshes, London, New York, Sydney, Toronto: Hamlyn, 1981, s. 194-195, ISBN 978-0-600-35586-1.
↑ abcdefghiA.R. Clapham, T.G. Tutin, E.F. Warburg: Flora of the British Isles. Cambridge: University Press, 1962, s. 91-92.
↑Agáta Fargašová, Vít Bojňanský: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer, 2007, s. 159. ISBN 978-1-4020-5361-0.
↑ abcdBolesław Hryniewicki: Owoce i nasiona. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1952, s. 101, 102, 119.
↑ abcdefMagdalena AnnaM.A.DąbrowskaMagdalena AnnaM.A. i inni, Genome size and phenotypic variation of Nymphaea (Nymphaeaceae) species from Eastern Europe and temperate Asia, wyd. 2, t. 84, 2015, s. 277-286, DOI: 10.5586/asbp.2015.016(ang.).
↑ abF.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 115.
↑ abAdam Paluch: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1988, s. 85–86. ISBN 83-229-0254-9.
↑Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
↑Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).
↑Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ abcdJ. Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: PWRiL, 1985, s. 52-53. ISBN 83-09-00682-9.
↑Kiljańska I., Mojkowska H. 1988. Zielnik polski. Wydawnictwo Interpress.
↑Ł. Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 77. ISBN 83-904633-6-9.
↑ abStanisław Sławiński, Mieczysław Tokarski: Rośliny wodne w ogrodzie botanicznym uniwersytetu wrocławskiego. Wrocław: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, 1978, s. 54–56.
↑Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3. Brak numerów stron w książce
.JPG)
.JPG)
.JPG)
