Grupa „Chełm” – grupa Wojska Polskiego II RP, improwizowana w czasie kampanii wrześniowej 1939.

Sformowana z jednostek, które przedarły się na wschodni brzeg Wisły ze składu Armii „Łódź”, które przeszły na teren Lubelszczyzny z Armii „Modlin” i Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, rozproszonych pododdziałów i żołnierzy oraz jednostek saperskich i Zgrupowania Mostowego. Dodatkowo dołączyły pododdziały sformowane w Ośrodkach Zapasowych lub części tych ośrodków zapasowych. Początkowo jako grupa kawalerii płk. dypl. Władysława Płonki, o kawaleryjskim rodowodzie. Z chwilą sformowania w Chełmie, od dnia 23 września i włączeniu pododdziałów i oddziałów saperów i piechoty oraz artylerii przeformowana w grupę ogólnowojskową jako Grupa „Chełm”.

Po walkach Kresowej Brygady Kawalerii od 4 września do 10 września w składzie Armii „Łódź”, doszło do podziału brygady w czasie marszu odwrotowego 7/8 września. W dalszych dniach doszło do dalszego rozczłonkowania brygady. Od 10 września w rejonie Otwocka dowódca brygady płk dypl. Jerzy Grobicki zbierał pozostałości oddziałów. Jako pierwsze w nocy 9/10 września pojawiły się pododdziały 1 pułku kawalerii KOP, a następnie 11 września przed południem grupa kawalerii dowodzona przez płk. dypl. Władysława Płonkę; niepełny 22 pułk ułanów z pojedynczymi szwadronami 20 pułku ułanów i 6 pułku strzelców konnych. Zebrane oddziały i pododdziały Kresowej Brygady Kawalerii przystąpiły do obrony odcinka Wisły na południe od Warszawy, stoczyły ciężkie walki z oddziałami niemieckiej 1 Dywizji Pancernej w dniach 11–13 września. Po podporzadkowaniu się dowódcy Kresowej BK, dowódcy Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysławowi Andersowi, brygada podjęła marsz w nocy 13/14 września w kierunku Garwolina i do miejsca koncentracji brygady w okolicach Łaskarzewa^[1]. Podczas nocnego marszu zagubiła drogę i nie dołączyła do Kresowej BK, część 22 pułku ułanów i dowództwo 1 pułku kawalerii KOP i jego 6 szwadron pod ogólnym dowództwem płk. dypl. Władysława Płonki. W zatorze na skrzyżowaniu pod Garwolinem grupa ta skręciła na wschód tj. na Kuflew, Mrozy, Stoczek. W grupie płk. Płonki znalazł się 22 puł. bez 3 i 4 szwadronu i 1 pkaw. KOP tylko z 6 szwadronem i większością pododdziałów pułkowych. Pododdziały te stanowiły od 14 września Grupę Kawalerii płk. Płonki. W trakcie marszu dołączały następne pododdziały powiększając jej skład liczebny^[2]. Po odpoczynku ze Stoczka grupa pojechała poprzez Mordy do Drohiczyna nad Bugiem. Podczas marszu 16 września do Grupy płk. Płonki dołączyły dywizjon 1 pułku szwoleżerów pod dowództwem rtm. Franciszka Flatau z 1, 2 i 4 szwadronami, resztki 1 dywizjonu artylerii konnej, pluton 12 pułku ułanów i jego dowódca ppłk Andrzej Kuczek^[3]. W celu poszukiwaniu brygady, grupa pomaszerowała na Kroczew i Parczew, gdzie dotarła 17 września. Po dobowym odpoczynku grupa odjechała w kierunku Chełma, który osiągnęła 19 września. W Chełmie dołączył do grupy, szwadron 3/20 p uł. Wobec nie nawiązania kontaktu z Kresową BK, płk dypl. Władysław Płonka od 20 do 23 września utworzył Grupę „Chełm”^[4]. 23 września do Chełma dotarła 25 kompania mostów kolejowych, dalej działała jako kompania piechoty^[a]

24 września Grupa „Chełm” opuściła Chełm Lubelski i podjęła marsz przez Rejowiec do Krasnegostawu. Stoczono kilka potyczek z bojówkami komunistycznymi, następnie toczono potyczki z sowieckimi i niemieckimi patrolami i podjazdami. 24 września dołączyła do Grupy część 16 kompanii mostów kolejowych, wraz z 122 kompanią roboczą drogowo-kolejową, uzbrojone w 2 armaty ppanc, 3 ckm, 16 lkm razem utworzyły kompanię piechoty^[5]. 25 września w rejonie Rejowca do grupy dołączyły: improwizowany batalion piechoty z Ośrodka Zapasowego 3 Dywizji Piechoty Legionów ppłk. Czesława Czajkowskiego, batalion saperów z Centrum Wyszkolenia Saperów mjr. Wacława Plewako, Również 25 września do Grupy „Chełm” dołączyły również 12 i 15 kompanie mostów ciężkich, po pozbyciu się mostów działały jak zmotoryzowane kompanie piechoty. W tym czasie dołączyły do grupy jednostki, które odłączyły się od wojsk Frontu Północnego i nie skapitulowały pod Tomaszowem Lubelskim: część Kawalerii Dywizyjnej 33 Dywizji Piechoty rtm. Stanisława Kowalewskiego, część I dywizjonu 54 pułku artylerii lekkiej (dwie baterie), bateria (konno) tzw. „graniczna” Ośrodka Zapasowego Artylerii Konnej nr 2 oraz resztki 29 baterii artylerii plot. i 503 pluton plot. (oba pododdziały bez armat). Tego dnia podjęto marsz w kierunku Piasków Luterskich, na przeprawy na rzece Wieprz. 26 września rano w rejonie Trawniki, Łopiennik Nadrzeczny, Fajsławice, podczas podejścia do przepraw na Wieprzu, grupa została ostrzelana z broni maszynowej i przez moździerze i artylerię niemiecką. Kawaleria została zatrzymana, podjęto kilkugodzinną walkę ogniową. Do natarcia wprowadzono bataliony piechoty ppłk. Czesława Czajkowskiego i mjr. Wacława Plewako. Natarcie uzyskało powodzenie odrzucono zmotoryzowany oddział niemiecki zdobyto wiele broni, w tym armatę oraz zniszczono wiele samochodów^[6]. Później Grupa „Chełm” osiągnęła rejon Antoniówki, była ostrzeliwana przez dalekosiężną artylerię niemiecką. 27 września poprzez Fajsławice i Rybczewice dotarła do Żółkiewki i Turobina. Podczas marszu była ostrzeliwana przez artylerię niemiecką ogniem nękającym. W tym rejonie płk dypl. Władysław Płonka nawiązał kontakt z płk. dypl. Tadeuszem Zieleniewskim i doszło do spotkania dowódców innych grup^[7]. 26–27 września 1939 Grupa „Chełm”, a także m.in. przebijająca się aż spod Kowla Grupa „Kowel” pułkownika dyplomowanego Leona Koca, Grupa „Niemen” pułkownika Władysława Filipkowskiego z pozostałością garnizonu twierdzy w Brześciu nad Bugiem jako Grupa „Brześć” wzięły udział w zgrupowaniu w lasach wokół Krasnegostawu. Po spotkaniu podjęto decyzję o objęciu dowodzenia nad wszystkimi czterema grupami przez płk. dypl. Tadeusza Zieleniewskiego, poruszania się w miarę możliwości w „korytarzu” pomiędzy ustępującymi wojskami niemieckimi i nadchodzącymi wojskami sowieckimi. Przebiciu się na południe i południowy zachód w Karpaty, do granicy węgierskiej^[8][9]. Szacowana liczebność Grupy „Chełm”, to ok 2000−2300 żołnierzy^[10][b]. Grupa „Chełm” po naradzie dowódców grup z płk. Zieleniewskim przegrupowała się przez Wierzbicę do Żabna. Według szacunków grupa uzbrojona była w broń strzelecką w oddziałach kawalerii i artylerii produkcji polskiej, w piechocie i saperach w broń strzelecką produkcji polskiej i niemieckiej okresu I wojny światowej (batalion piechoty i batalion saperów CWSap.). Broń produkcji francuskiej, austriackiej i niemieckiej z okresu I wojny światowej znajdowała się w kompaniach mostowych. Zespołowa broń strzelecka to ok. 10 ckm i ok. 30–40 rkm, lkm różnych wzorów. Artyleria mogła posiadać 3 haubice 100 mm i co najmniej jedną armatę 75 mm wz.1897. Broń ppanc., to 6 armat ppanc. wz.1936 i kilka kb ppanc. w kawalerii^[11]. Na postoju w rejonach Żółkiewki, Turobina i Wysokiego pozostawiono z kompanii mostowych ciężki sprzęt i część samochodów^[12].

28 września o 6.00 Grupa „Chełm” wyruszyła jako kolumna wschodnia (lewa) maszerując dwiema trasami w kierunku Dzwoli. Trasą wschodnią przez Turobin, Hutę Turobińską, Malinie do Goraja, maszerował batalion saperów mjr Plewaki, z 1 kompanią w straży przedniej i batalion piechoty ppłk Czajkowskiego. Trasą zachodnią przez Wysokie, Biskupie, Tarnawę, Tokary, Chrzanów jako straż przednia przemieszczała się 15 kompania mostów ciężkich, a w straży tylnej 12 kmc., trasą tą maszerowała kawaleria i artyleria. Znaczne opady deszczu unieruchomiły częściowo zmotoryzowane kolumny sowieckie i niemieckie, grupa pozostała bez styczności bojowej. Na nocleg grupa zatrzymała się w Goraju i Chrzanowie. W trakcie marszu do grupy dołączyły dwa szwadrony luzaków z Centrum Wyszkolenia Kawalerii pod dowództwem rtm. Stanisława Dymowskiego i rtm. Franciszka Koprowskiego^[13]. 29 września we wczesnych godzinach rannych Grupa „Chełm” podjęła dalszy marsz, po podejściu do rejonu wsi Dzwola ustalono, że we wsi kwateruje duża kolumna zmotoryzowana, z wieloma pojazdami. Rozwinięto się na froncie szerokości 8 km od Zofianówki do Dzwoli i Kocudzy: W centrum grupy, bataliony ppłk. Czajkowskiego i mjr. Plewaki oraz spieszony szwadron 2/22 puł. Na lewym skrzydle grupy spieszony dywizjon szwoleżerów rtm. Flatau z plutonem 12 puł. Na prawym skrzydle frontu grupy 12 i 15 kompanie mostów ciężkich, 16 i 25 kompanie mostów kolejowych i spieszone szwadrony 1/22 puł i 3/20 puł. Pozostałe pododdziały grupy w odwodzie, artyleria grupy zajęła stanowiska na północ od Dzwoli w pobliżu Krzemienia. Ok. godz. 8.30 wykonano nawałę ogniową ogniem broni strzeleckiej, a następnie przystąpiły do natarcia na wieś Dzwola oddziały centrum grupy i pododdziały z prawego skrzydła natarcia. Przeciwnikiem Grupy „Chełm” były bataliony przeciwpancerne 27 DP i 68 DP oraz część oddziału łączności VII Korpusu Armijnego. Po chwilowym zaskoczeniu bataliony niemieckie stawiły zacięty opór. Ostrzał kolumny samochodowej i Dzwoli rozpoczęła artyleria grupy. W Zofiance i Krzemieniu doszło również do walki nacierających spieszonych szwadronów z pododdziałami niemieckimi. Zofianka została opanowana przez ułanów. Około godz.10.00 tyraliera natarcia zbliżyła się do Dzwoli i Krzemienia, strona niemiecka wysłała parlamentariuszy i doszło do pertraktacji. W międzyczasie kompanie mostowe i dywizjon rtm. Flatau dokonały okrążenia Dzwoli. Strona niemiecka odmówiła wycofania się bez broni, a strona polska pozostawienia w spokoju niemieckich oddziałów i dalszego marszu na południe^[14][15]. Po zawieszeniu broni doszło do dalszych walk powodujących całkowite okrążenie Dzwoli i wyparcie niemieckiej obrony z Krzemienia. Ok. 12.30 parlamentarzyści niemieccy, ponowili warunki, dowództwo grupy odrzuciło je i nakazało złożyć broń oddziałom niemieckim i wycofać się. Zgodzono się jedynie na wymianę jeńców, zebranie rannych i poległych oraz transport niemieckich rannych w kierunku Janowa Lub. Ok. 15.00 lotnictwo niemieckie zrzuciło zaopatrzenie dla niemieckiej obrony w Dzwoli, a samoloty myśliwskie ostrzelały polskie pododdziały. Przed zmrokiem z uwagi na zbliżanie się sowieckiej kawalerii, na rozkaz płk. Płonki, oddziały przerwały natarcie i pomaszerowały przez Krzemień i Zofiankę Dolną, Flisy do rejonu Domostawa, Momoty, gdzie dotarły w późnych godzinach nocnych. Po drodze niektóre pododdziały osłonowe stoczyły potyczki z sowieckimi samochodami pancernymi. Ogółem grupa poniosła duże straty w poległych 41 żołnierzy i ok. 30 rannych. Zniszczono ok. 30 samochodów ciężarowych, zdobyto też znaczne ilości żywności, broń i amunicję, wzięto do niewoli 3 oficerów i 150 szeregowych z oddziałów niemieckich^[16][17]. Straże tylne z odwodu grupy pozostały w rejonie walk do świtu 30 września.

Na wypoczynek oddziały Grupy „Chełm” zajęły wsie Graba, Mostki, Sokale, Majdan Golczański, Golce. Prowadzono rozpoznanie w kierunku Sanu, stwierdzając obronę na południowym brzegu rzeki oddziałów niemieckich. Podczas postoju do grupy dołączyła pozostałość Ośrodka Zapasowego Wielkopolskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem rtm. Józefa Najnerta z ponad 300 kawalerzystami. W pobliżu rejonu postoju Grupy „Chełm” koncentrowały się pozostałe grupy po walkach w rejonie Janowa Lubelskiego, Szastarki i Polichna. Będące na postoju oddziały grupy prowadziły walki z podjazdami i patrolami sowieckiej kawalerii i samochodów pancernych. Po rozpoznaniu przez patrole i podjazdy stwierdzono, że dalszy marsz na południe w Karpaty jest niemożliwy. Morale żołnierzy obniżyło się, a brak żywności i amunicji ogranicza możliwość dalszej walki. Do grup docierali parlamentariusze sowieccy i niemieccy, płk Tadeusz Zieleniewski podjął decyzję o pertraktacjach jako korzystniejszych ze stroną sowiecką. W nocy 30 września na 1 października w dowództwie sowieckiej 140 Dywizji Strzelców płk T. Zieleniewski podpisał kapitulację na akceptowalnych warunkach. Po powiadomieniu dowódców grup, w dniu 2 października rano miała Grupa „Chełm” złożyć broń w we wsi Andrzejówka. Część broni zakopano, utopiono lub zniszczono. Rozkazu o kapitulacji nie wykonali dowódcy, 12 i 15 kmc, 16, 19 i 25 kmk, którzy podjęli udaną próbę wyjścia z większością żołnierzy poza okrążenie lub żołnierzy podzielili na grupy i nakazali się przedzierać, za jeszcze niezbyt szczelne okrążenie wojsk sowieckich i niemieckich. Z innych oddziałów grupy, zbiegło wielu szeregowych i oficerów, którzy wydostali się poza rejon, gdzie oddziały skapitulowały^[18][19].

Organizacja i obsada personalna Grupy „Chełm” (po 24 IX 1939)^[20]

Dowództwo

• dowódca – płk dypl. kaw. Władysław Płonka (22 puł.) † 1940 Charków
• zastępca dowódcy – ppłk kaw. Andrzej Kuczek (dowódca 12 puł.) † 1940
• adiutant grupy - rtm. Wincenty Wiesław Ośmiałowski^[21]
• kwatermistrz - rtm. Leopold Letyński^[22]
• lekarz weterynarii – kpt. lek. wet. Stefan Polankiewicz (22 puł.) †1940 Charków^[23]
• lekarz weterynarii – ppor. lek. wet. Stefan Leśniak^[c][26] (22 puł.)

Pułk Kawalerii ppłk. Feliksa Kopcia

• dowódca – ppłk Feliks Kopeć (dowódca 1 pkaw KOP)
• adiutant pułku - por. Stanisław Zygmunt Wysocki

kwatermistrz - rtm. Edward Zieliński^[22]

• pluton łączności 1 pułku kawalerii KOP – por. Jan Stanisław Kostka Mazur
• pluton przeciwpancerny 1 pułku kawalerii KOP – por. Franciszek Urbanowicz (jedna armata ppanc.).
• 1 szwadron 1 pkaw KOP połączony z resztkami 6 szwadronu – rtm. Marian Szalewicz
• 1 szwadron 22 puł – rtm. Czesław Florkowski
• 2 szwadron 22 puł – por. Kazimierz Józef Witold Łopuszański
• resztki 3 szwadronu 20 puł – rtm. Jan Ptak
• bateria tzw. „graniczna” (jako kawaleria) Ośrodka Zapasowego Artylerii Konnej nr 2 – por. Tadeusz Franciszek Jasiewicz
• resztki szwadronu kawalerii dywizyjnej 33 Dywizji Piechoty – rtm. Stanisław Kowalewski

Grupa (dywizjon) rtm. Franciszka Flatau

• dowódca grupy – rtm. Franciszek Flatau († 1940)
• 1 szwadron 1 pszw. – rtm. Ludwik Bieńkowski († 1940)
• 2 szwadron 1 pszw. – rtm. Franciszek Flatau
• 4 szwadron 1 pszw. – rtm. Roman Chruszczewski († 1940)
• pluton 12 p uł^[7] -rtm. rez. Tadeusz Petrulewicz

Piechota (większość formacji stanowili saperzy spełniający rolę piechoty)

• batalion saperów z CWSap – mjr Wacław Plewako (2 armaty ppanc.)
  • zastępca dowódcy - kpt. Jan Teodor Strożak
  • dowódca 1 kompanii - por. Zdzisław Stanisław Castellaz
  • dowódca 2 kompanii - por. Piotr Tadeusz Cesarz
  • dowódca 3 kompanii - por. Antoni Józef Wroński
  • dowódca plutonu konnego zwiadowców - wachm. pchor. rez. Bronisław Zieliński
• batalion piechoty ppłk. Czesława Czajkowskiego (OZ 3 DP)^[7](1 armata ppanc.)
• 12 kompania mostów ciężkich (spieszona) - por. Jerzy Łozina-Łoziński^[7]
• 15 kompania mostów ciężkich (spieszona) - por. Aleksander Alojzy Piątkowski^[7]
• 16 kompania mostów kolejowych (spieszona) – ppor. rez. inż. Henryk Janczewski (2 armaty ppanc.)
• część 25 kompanii mostów kolejowych (spieszona) – por. inż. Zbigniew Lewandowski
• dwie baterie artylerii lekkiej (I/54 pal - mjr Stanisław Milli?)^[7]
• część 29 baplot. - ppor. Józef Rybołowicz (bez armat)^[7]
• 503 pluton artylerii plot. (bez armat) - ppor. rez. Zygmunt Majewski^[7]

Ośrodek Zapasowy Wielkopolskiej Brygady Kawalerii (szwadrony 15 puł., 17 puł., 7 psk, ckm) - rtm. Józef Najnert (od 30 IX)^[5]

• Cmentarz wojenny w Boniewie

• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Janusz Piekałkiewicz, Polski wrzesień, Wyd. Magnum, Warszawa 2004.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.
• Tomasz Bordzań: Grupa pułkownika Zieleniewskiego. Powstanie i działania bojowe we wrześniu 1939 roku. Biłgoraj: Stowarzyszenie Przymierze, 2004. ISBN 8391999808.
• Marcin Majewski: Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2011. ISBN 978-83-7629-280-9.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.