Gramatyka języka włoskiego – zbiór zasad rządzących stosowaniem języka włoskiego.

Podstawowy szyk zdania to SVO.

Pytania ogólne (czyli takie, w których nie występuje zaimek pytajny) różnią się od zdań twierdzących tylko obecnością znaku zapytania zamiast kropki albo wznoszącą intonacją. Polskiej partykuły czy nie tłumaczy się. Przeczenie czasownikowe występuje przed czasownikiem. Zazwyczaj stosuje się podwójną negację w zdaniu (przed czasownikiem może występować jedno przeczenie), np. Non vedo nessuno. – Nie widzę nikogo.

W języku włoskim są dwa rodzaje – męski i żeński oraz dwie liczby – pojedyncza i mnoga. Występują 4 tryby. Dużą rolę odgrywają przyimki.

Rodzaj i liczba rzeczowników i przymiotników można łatwo rozpoznać. Większość z nich ma regularne końcówki:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-o	-i
Rodzaj żeński	-a	-e

Rzeczowniki kończące się na -io tracą w liczbie mnogiej końcowe o, np. notaio – notariusz, notai – notariusze. Końcówki -cia, -gia, -scia tracą często i w liczbie mnogiej, np. spiaggia – plaża, spiagge – plaże.

Rzeczowniki zakończone na -e przybierają w liczbie mnogiej końcówkę -i.

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-e	-i
Rodzaj żeński	-e	-i

Pewna grupa słów ma też rodzaj „sprzeczny z końcówką”. Takie rzeczowniki w rodzaju żeńskim mają jednak liczbę mnogą na -i, nie zaś -e.

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Rodzaj męski	-a	-i
Rodzaj żeński	-o	-i

Przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na -e mają w rodzaju żeńskim tę samą końcówkę, a w liczbie mnogiej – -i, np. grande – wielki, wielka, grandi – wielcy, wielkie.

Nie zmieniają formy rzeczowniki zakończone spółgłoską, akcentowaną samogłoską, literą i, połączeniem ie oraz niektóre rzeczowniki mające rodzaj „sprzeczny z końcówką”. O liczbie rzeczownika w tych wypadkach decyduje tylko rodzajnik, np.:

• il bar – bar; i bar – bary
• la pubblicità – reklama; le pubblicità – reklamy
• la diocesi – diecezja; le diocesi – diecezje
• la serie – seria; le serie – serie
• il cinema – kino; i cinema – kina.

Rodzajnik w języku włoskim występuje w trzech formach: określony (determinativo), nieokreślony (indeterminativo) i cząstkowy (partitivo)^[1]. Rodzajników zazwyczaj nie tłumaczy się. Czasami rodzajnik określony oddaje się polskim zaimkiem ten, ta, nieokreślony – jakiś, jakaś, pewien, pewna, zaś cząstkowy – trochę, kilka, niektórzy^[2].

Rodzajnik nieokreślony jest używany do oznaczenia rzeczy nieokreślonej, określony wskazuje rzecz już znaną albo unikatową (np. Il Sole – Słońce), a cząstkowy – część całości.

• Rodzajnik nieokreślony^[3]:
  • Rodzaj męski:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga[a][4][5]	Stosowanie
un	– / dei/degli[b]	przed spółgłoską, przed samogłoską
uno	– / degli	gdy wyraz zaczyna się na: gn, ps, s + spółgłoska, j, x, y, z

Przykłady:

• un fiore – (jakiś) kwiat; (dei) fiori – (jakieś) kwiaty
• un amico – (jakiś) przyjaciel; (degli) amici – (jacyś) przyjaciele

• Rodzaj żeński:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
una	delle	przed spółgłoską
un'	delle	przed samogłoską[c]

Przykłady:

• una donna – (jakaś) kobieta; delle donne – (jakieś) kobiety
• un'amica – (jakaś) przyjaciółka; delle amiche – (jakieś) przyjaciółki

• Rodzajnik określony:
  • Rodzaj męski:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
il	i	przed spółgłoską
lo	gli	gdy wyraz zaczyna się na: gn, ps, s + spółgłoska, j, x, y, z
l'	gli	przed wyrazami zaczynającymi się na samogłoskę albo h

Przykłady:

• il cane – pies; i cani – psy
• lo specchio – lustro; gli specchi – lustra
• l'elefante – słoń; gli elefanti – słonie

• Rodzaj żeński:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
la	le	przed spółgłoską
l'	le	przed wyrazami zaczynającymi się na samogłoskę

Przykłady:

• la casa – dom; le case – domy
• l'amica – przyjaciółka; le amiche – przyjaciółki

• Rodzajnik cząstkowy:
  • Rodzaj męski:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
del	dei	przed spółgłoską, przed samogłoską
dello	degli	gdy wyraz zaczyna się na: gn, ps, s + spółgłoska, j, x, y, z
dell'	degli	przed wyrazami zaczynającymi się na samogłoskę albo h

Przykład:

• del vino – (trochę) wina; degli uomini – niektórzy mężczyźni

• Rodzaj żeński:

Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Stosowanie
della	delle	przed spółgłoską
dell'	delle	przed samogłoską

Przykład:

• dell' acqua – (trochę) wody; delle donne – kilka kobiet

Rodzajnik nie występuje przy:

• imionach i nazwiskach,
• nazwach większości miast i państw, ale: Il Cairo – Kair, Gli Stati Uniti – Stany Zjednoczone (liczba mnoga),
• tytułach,
• wyliczeniach,
• zawołaniach^[6],
• rzeczownikach poprzedzonych przysłówkami poco, molto itp.

Rzeczownik określa osoby, miejsca lub przedmioty, a także inne rzeczy abstrakcyjne, koncepcje czy stany własne, jak np.: l'idea – pomysł; l'amore – miłość.

W języku włoskim rzeczowniki są określonego rodzaju – żeńskiego lub męskiego^[7]. Rzeczownik taki jest zazwyczaj poprzedzony odpowiednim dla siebie rodzajnikiem.

• Rodzaj męski:

Rodzajnik	Końcówka	Przykład
un / il / lo / l' / del / dello / dell'	-o/-e	un gatto – kot; il padre – ojciec; degli uomini – mężczyźni, niektórzy mężczyźni

• Rodzaj żeński:

Rodzajnik	Końcówka	Przykład
una / la / l' / della / dell'	-a/-e	una donna – kobieta; la madre – matka; delle tavole – stoły, niektóre stoły

• Wyjątki:

Istnieją również takie rzeczowniki zakończone na o, które są rodzaju żeńskiego, a także zakończone na a – występujące w rodzaju męskim.

Rodzaj męski:

• il sistema – system
• il problema – problem
• il poeta – poeta
• il pianista – pianista

Rodzaj żeński:

• la mano – ręka
• la radio – radio
• la dinamo – dynamo

Niektóre rzeczowniki w języku polskim są rodzaju męskiego, zaś we włoskim żeńskiego i na odwrót. Przykładem może być np.: il pesce – ryba (rodzaj męski we włoskim, rodzaj żeński w polskim); la pioggia – deszcz (rodzaj żeński we włoskim, rodzaj męski w polskim).

W języku włoskim, podobnie jak w innych językach romańskich, a w przeciwieństwie do łaciny czy języka polskiego, w odmianie rzeczownika nie występuje temat i końcówka deklinacyjna. Aby odmienić rzeczownik przez przypadki, należy przed nim postawić odpowiedni przyimek w połączeniu (zob. sekcję "Przyimek") lub bez połączenia z rodzajnikiem określonym lub nieokreślonym^[8][d] (poniżej podano analogię do polskiej deklinacji), np.:

• M. il padre – ojciec, i padri – ojcowie
• D. del padre – ojca, dei padri – ojców
• C. al padre – ojcu, ai padri – ojcom
• B. il padre – ojca^[e], i padri – ojców^[e]
• N. con il padre – (z) ojcem, con i padri – (z) ojcami
• Msc. sul padre – o ojcu, sui padri – o ojcach
• W. padre! – ojcze!, padri! – ojcowie!

Przymiotnik określa rzeczownik. Często po nim występuje. Ma formę zgodną z jego liczbą i rodzajem. Przymiotniki quello i bello przybierają formy na wzór rodzajnika określonego, tzn. odpowiednio quello, quel, quella, quell, quegli, quei, quelle i bello, bel, bella, bell, begli, bei, belle. Przymiotniki grande, santo i buono skraca się przed rzeczownikiem do gran, san i buon (jeżeli nie zaczyna się na s + spółgłoska lub z)^[9].

Przymiotnik poprzedzony rodzajnikiem może nabrać znaczenia rzeczownika, np. un povero – biedny człowiek.

Stopień wyższy (comparativo) otrzymuje się przez dodanie przysłówka più (bardziej) lub meno (mniej). Stopień najwyższy (superlativo) wyraża się, dodając przed stopniem wyższym rodzajnik określony (forma względna, relativo) lub dodając do przymiotnika w stopniu równym (positivo) końcówkę, -issimo, -issima, -issimi, -issime (forma bezwzględna, assoluto); ostatnią literę przymiotnika w stopniu równym usuwa się, np.:

• stopień równy – lungo (długi)
• stopień wyższy – più lungo (dłuższy)
• stopień najwyższy – il più lungo (najdłuższy) lub lunghissimo (bardzo długi).

Stopnia wyższego i formy względnej stopnia najwyższego używa się przy porównaniu, a bezwzględnej, opisując rzecz, nie porównując jej z inną^[10].

Przykłady:

• Questa casa è più lunga che alta. – Ten dom jest bardziej długi niż wysoki.
• Maria è più vecchia di Anna. – Maria jest starsza od Anny.
• Varsavia è la maggiore città della Polonia. – Warszawa jest największym miastem Polski.
• La torta era dolcissima. – Tort był bardzo słodki.

Nieregularne stopniowanie:

• buono – migliore – il migliore – ottimo (dobry – lepszy – najlepszy – świetny)
• grande – maggiore – il maggiore – massimo (duży – większy – największy – wielki, maksymalny)
• alto – superiore – il supremo – sommo (wysoki – wyższy – najwyższy – bardzo wysoki, najwspanialszy)
• cattivo – peggiore – il peggiore – pessimo (zły – gorszy – najgorszy – bardzo zły)
• piccolo – minore – il minore – minimo (mały – mniejszy – najmniejszy – bardzo mały, minimalny)
• basso – inferiore – l'inferiore – infimo (niski – niższy – najniższy – bardzo niski, niepozorny)

Osoba	Rodzaj męski		Rodzaj żeński
	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1 lp.	mio	miei	mia	mie
2 lp.	tuo	tuoi	tua	tue
3 lp.	suo	suoi	sua	sue
1 lm.	nostro	nostri	nostra	nostre
2 lm.	vostro	vostri	vostra	vostre
3 lm.	loro	loro	loro	loro

Przymiotnik dzierżawczy jest poprzedzany rodzajnikiem, ale jeśli występuje przed rzeczownikiem oznaczającym pokrewieństwo w liczbie pojedynczej w formie niezdrobniałej, można go pominąć, np. mio fratello – mój brat. Nie dotyczy to przymiotnika loro, któremu zawsze towarzyszy rodzajnik^[11]. Przymiotniki Suo, Sua, Suoi, Sue i Loro (napisane wielką literą) znaczą: Pana, Pani, Panów, Pań i Państwa (przymiotniki dzierżawcze form grzecznościowych). Przymiotniki Vostro, Vostra, Vostri i Vostre znaczą Państwa.

Polskie zaimki jego, jej można wyrazić nie tylko przymiotnikami 3. os. lp. (tj. suo, sua, suoi i sue), ale również konstrukcją di lui, di lei.

Odpowiada polskim zaimkom wskazującym. Odmienia się przez liczby.

• questo, questa – ten, ta
• codesto, codesta – tamten, tamta
• quello, quella – tamten, tamta

Przymiotnik questo odpowiada także polskiemu zaimkowi to.

• molto – dużo
• poco – mało
• troppo – za dużo
• tutto – wszystko
• qualunque – wszelki
• (lo) stesso – ten sam, sam (odmienia się przez liczby i rodzaje)
• altro – inny (odmienia się przez liczby i rodzaje)
• alcuno – pewien, jakiś (odmienia się przez liczby i rodzaje)
• qualche – pewien, jakiś, kilka

Wyraz stesso może być poprzedzany zaimkami me, te, sé, ce, ve, sé (formy emfatyczne), np. Pensi di te stessa. – Myślisz o sobie samej.

Liczebniki główne:

• 0 zero
• 1 uno, una
• 2 due
• 3 tre
• 4 quattro
• 5 cinque
• 6 sei
• 7 sette
• 8 otto
• 9 nove
• 10 dieci
• 11 undici
• 12 dodici
• 13 tredici
• 14 quattordici
• 15 quindici
• 16 sedici
• 17 diciassette
• 18 diciotto
• 19 diciannove
• 20 venti
• 21 ventuno
• 30 trenta
• 40 quaranta
• 50 cinquanta
• 60 sessanta
• 70 settanta
• 80 ottanta
• 90 novanta
• 100 cento
• 101 centouno
• 200 duecento
• 300 trecento
• 400 quattrocento
• 500 cinquecento
• 600 seicento
• 700 settecento
• 800 ottocento
• 900 novecento
• 1000 mille
• 2000 duemila
• 10000 diecimila
• 100000 centomila
• 1000000 un milione

Liczebniki porządkowe:

• 1. primo, prima
• 2. secondo
• 3. terzo
• 4. quarto
• 5. quinto
• 6. sesto
• 7. settimo
• 8. ottavo
• 9. nono
• 10. decimo
• 11. undicesimo
• 12. dodicesimo
• 13. tredicesimo
• 14. quattordicesimo
• 15. quindicesimo
• 16. sedicesimo
• 17. diciasettesimo
• 18. diciottesimo
• 19. diciannovesimo
• 20. ventesimo
• 21. ventunesimo
• 30. trentesimo
• 40. quarantesimo
• 50. cinquantesimo
• 60. sessantesimo
• 70. settantesimo
• 80. ottantesimo
• 90. novantesimo
• 100. centesimo
• 101. centunesimo
• 200. duecentesimo
• 1000. millesimo
• 2000. duemillesimo
• 10000. decimillesimo
• 100000. centomillesimo
• 1000000. milionesimo

Liczebniki porządkowe odmieniają się przez liczby i rodzaje. Ułamki wyraża się liczebnikiem głównym i porządkowym, np. due terzi – dwie trzecie. Liczebniki główne używane są przy podawaniu godziny i dnia miesiąca (z wyjątkiem pierwszego), np. le due – druga (godzina), il quindici – 15. dzień miesiąca. Są pisane łącznie (z wyjątkiem takich jak milione, miliardo itp.). Jeżeli liczebnik kończy się na uno lub otto, końcową samogłoskę dziesiątki usuwa się, np. novantotto. Używa się również nieodmiennego liczebnika mezzo – pół.

W języku włoskim wyróżnia się kilka rodzajów zaimków:

Zaimki osobowe w funkcji podmiotu^[12]:

Osoba (zaimek polski)	Zaimek włoski nieakcentowany	Zaimek włoski akcentowany
1 lp. (ja)	io	io
2 lp. (ty)	tu	tu
3 lp. (on, ona)	egli, ella, esso, essa	lui, lei
1 lm. (my)	noi	noi
2 lm. (wy)	voi	voi
3 lm. (oni, one)	essi, esse	loro

Formy nieakcentowane zaimków osobowych w funkcji podmiotu i w funkcji dopełnienia są używane przy odmianie czasownika (albo przed nim w przypadku tych drugich), a formy akcentowane występują po czasowniku^[f]. Zaimki w funkcji podmiotu Lei oraz Loro (napisane wielką literą) są formami grzecznościowymi i oznaczają: Pan, Pani, Panowie, Panie, Państwo. Można używać także zaimka Voi znaczącego Państwo^[g]. Jednakże podmiot wyrażony zaimkiem osobowym jest często pomijany w zdaniu, podobnie jak w języku polskim.

Zaimki osobowe w funkcji dopełnienia^[13]:

Osoba	Formy nieakcentowane		Formy akcentowane
	Dopełnienie bliższe	Dopełnienie dalsze	Dopełnienie bliższe	Dopełnienie dalsze
1 lp.	mi	mi	me	a me
2 lp.	ti	ti	te	a te
3 lp. (lui, egli, esso)	lo (si)	gli (si)	lui (sé)	a lui (a sé)
3 lp. (lei, ella, essa)	la (si)	le (si)	lei (sé)	a lei (a sé)
1 lm.	ci	ci	noi	a noi
2 lm.	vi	vi	voi	a voi
3 lm. (essi)	li (si)	loro (si)	loro (sé)	a loro (a sé)
3 lm. (esse)	le (si)	loro (si)	loro (sé)	a loro (a sé)

Zaimki mi, ti, si, ci, vi oraz si przybierają przed zaimkami lo, la, li, le i ne formy: me, te, sé, ce, ve, sé. Zaimki gli oraz le łączą się z tymi zaimkami w formy: glielo, gliela, glieli, gliele oraz gliene (zaimki mieszane). Zaimek ne znaczy: z tego, z nich, o nim, o niej, o nich, o tym.

Zaimki lo, la, li, le i ne (ewentualnie także razem z nimi zaimki przysłówkowe ci, ne) łączą się z czasownikiem w 2. os. l. poj., 1. oraz 2. l. mn. trybu rozkazującego oraz w gerundio, np. prendilo – bierz go. W pozostałych trybach i participio występują przed czasownikiem. Podobnie łączą się zaimki mi, ti, gli, le (dopełnienie dalsze), ci, vi i zaimki mieszane.

Zaimki trzeciej osoby liczby pojedynczej i mnogiej w funkcji dopełnienia pisane wielką literą również wskazują na formę grzecznościową, np. La – Pana, Pani, Li – Panów, Pań, Państwa. To samo dotyczy zaimka Voi, np. Vi – Państwu.

• ci, vi – tu, tam
• ne – stąd, stamtąd

Zaimki te występują przed czasownikiem w formie osobowej, z wyjątkiem 2. osoby l. poj., 1. oraz 2. osoby l. mn. trybu rozkazującego, gdzie łączą się z tymi formami w jeden wyraz, np. andiamoci – pójdźmy tam. Tworzą też jedną formę z gerundio.

• questi, questa – ten, ta
• quegli, quella – tamten, tamta
• costui, costei, costoro – ten, ta, ci, te (pogardliwie)
• colui, colei, coloro – tamten, tamta, tamci, tamto (pogardliwie)
• ciò – to

Zamiast zaimka wskazującego ciò można również użyć zaimka osobowego lo.

• chi – kto, ktoś, ten
• che – co
• il quale – który (odmienne przez liczby i rodzaje)
• cui – który (dopełnienie, wyraz używany z przyimkiem), np. a cui – któremu

• chi? – kto?
• che?, (che) cosa? – co?
• quale? – jaki?, który?
• quante? – ile?

• uno, certo – pewien, jakiś (pierwszy odmienia się przez liczby i rodzaje, pozostałe formy zaimka uno: una, uni, certo jest także przymiotnikiem i wówczas odmienia się przez liczby i rodzaje)
• alcuno – żaden (w zdaniach przeczących), kilka, kilku, niektórzy (odmienia się przez liczby i rodzaje)
• qualcuno – ktoś
• qualcosa – coś
• nessuno – nikt, żaden (odmienia się przez liczby i rodzaje)
• niente, nulla – nic
• altri – inny
• tale – taki
• tutti, tutte – wszyscy, wszystkie

Czasowniki w języku włoskim, podobnie jak w polskim, zmieniają formę w zależności od tego, w jakiej osobie, czasie i trybie zostały użyte.

Bezokolicznik włoski prawie zawsze kończy się na -re^[h]. Istnieją 3 grupy koniugacyjne czasowników, różniące się końcówką bezokolicznika. Są to:

1. grupa zakończonych na -are (np. cantare – śpiewać)
2. grupa zakończonych na -ere (np. scrivere – pisać)
3. grupa zakończonych na -ire (np. partire – wyjeżdżać)^[14].

III koniugację (-ire) dzieli się na "III a" (np. sentire) i "III b" (np. finire), gdyż są pewne różnice (część jej czasowników przyjmuje w 1., 2. i 3. osobie liczby pojedynczej oraz 3. mnogiej czasu teraźniejszego wszystkich trybów, oprócz warunkowego, grupę -isc-).

Przykłady:

• tu senti
• tu finisci

Istnieje również pewna liczba czasowników nieregularnych (część z nich odmienia się jak czasowniki łacińskie, np. dire, fare). Poniżej podano odmianę czasowników regularnych w czasie teraźniejszym trybu oznajmującego.

I – ARE: cantare	II – ERE: vedere	III a – IRE: sentire	III b – IRE: finire
io canto	io vedo	io sento	io finisco
tu canti	tu vedi	tu senti	tu finisci
lui, lei, Lei canta	lui, lei, Lei vede	lui, lei, Lei sente	lui, lei, Lei finisce
noi cantiamo	noi vediamo	noi sentiamo	noi finiamo
voi cantate	voi vedete	voi sentite	voi finite
loro, Loro cantano	loro, Loro vedono	loro, Loro sentono	loro, Loro finiscono

Oprócz wymienionych wyżej, w języku włoskim występują jeszcze tzw. czasowniki posiłkowe (verbi ausiliari). Są to 2 czasowniki: essere – być oraz avere – mieć. Używane jako czasowniki posiłkowe nie mają swojego zwykłego znaczenia, a służą wtedy jako operatory do ustalenia czasu, którego chce się użyć. Czasownika essere używa się przy tworzeniu czasów złożonych tego czasownika, czasowników nieprzechodnich, zwrotnych i wyrażających ruch bądź zmianę stanu, avere – czasowników przechodnich, a także pewnej grupy nieprzechodnich^[15]. Czasowniki modalne odmieniają się z użyciem avere i essere (oprócz sapere)^[16]. Wybór czasownika zależy od bezokolicznika stojącego po czasowniku modalnym. Niektóre inne czasowniki również tworzą czasy złożone z użyciem obu posiłkowych, np. passare – mijać (o czasie) – z essere, ale w znaczeniu mijać (kogoś, coś) lub spędzać – z avere.

Odmiana czasowników posiłkowych w czasie teraźniejszym trybu oznajmującego:

essere	avere
io sono	io ho
tu sei	tu hai
lui, lei, Lei è	lui, lei, Lei ha
noi siamo	noi abbiamo
voi siete	voi avete
loro, Loro sono	loro, Loro hanno

Czasowniki modalne (verbi servili):

• dovere – musieć, mieć obowiązek
  • w condizionale znaczy także mieć powinność
• potere – móc, mieć możliwość
• sapere – tu: umieć, potrafić, znaczenie to samo co essere capace (podstawowe, niemodalne znaczenie czasownika sapere: wiedzieć);
• volere – chcieć

Czasowniki modalne wymagają dopełnienia w formie bezokolicznika, który nie jest poprzedzany żadnym przyimkiem. Są przykładem czasowników nieregularnych.

Odmiana czasowników modalnych w czasie teraźniejszym trybu oznajmującego i czasownika dovere w czasie teraźniejszym trybu condizionale:

dovere (indicativo presente)	dovere (condizionale presente)	potere	sapere	volere
io devo (debbo)	io dovrei	io posso	io so	io voglio
tu devi	tu dovresti	tu puoi	tu sai	tu vuoi
lui, lei, Lei deve	lui, lei, Lei dovrebbe	lui, lei, Lei può	lui, lei, Lei sa	lui, lei, Lei vuole
noi dobbiamo	noi dovremmo	noi possiamo	noi sappiamo	noi vogliamo
voi dovete	voi dovreste	voi potete	voi sapete	voi volete
loro, Loro devono (debbono)	loro, Loro dovrebbero	loro, Loro possono	loro, Loro sanno	loro, Loro vogliono

Czasowniki ułomne (verbi difettivi) to czasowniki, które nie posiadają wszystkich form koniugacyjnych. Należą do nich m.in. czasowniki nieosobowe (verbi impersonali) określające zjawiska pogodowe występujące tylko w 3. osobie liczby pojedynczej, np. nevica – pada śnieg (bezokolicznik: nevicare), piove – pada deszcz (bezokolicznik: piovere)^[17]. Czasowniki nieosobowe mogą mieć też charakter modalny, np. bisogna – trzeba, conviene – należy, wypada.

Bezokolicznik w formie zwrotnej tworzy się, zastępując końcową samogłoskę e zaimkiem zwrotnym si (się), np. lavare – myć, lavarsi – myć się. W języku włoskim forma zaimka zwrotnego używanego w odmianie czasownika zależy od osoby, w przeciwieństwie do polskiego się występującego w każdej osobie^[18]:

Osoba	Zaimek zwrotny
1 lp.	mi
2 lp.	ti
3 lp.	si
1 lm.	ci
2 lm.	vi
3 lm.	si

Bezokolicznik zakończony na -re może łączyć się również z innymi zaimkami zwrotnymi, np. Vuoi lavarti? (Chcesz się umyć?). Wszystkie zaimki zwrotne tworzą jeden wyraz także z czasownikiem w trybie rozkazującym (z wyjątkiem 3. osoby obu liczb, gdzie pisane są rozłącznie) i gerundio, pisownia rozłączna obowiązuje w pozostałych formach. W pisowni rozłącznej zaimek zwrotny występuje przed czasownikiem, np. mi lavo – myję się.

Przysłówki dzieli się na kilka grup, w zależności od tego, jakie mają znaczenie:

Odpowiadają na pytanie come? (jak?) i mają zazwyczaj końcówkę -mente; żeby utworzyć przysłówek sposobu, należy do formy żeńskiej przymiotnika dodać tę końcówkę^[19], np.:

• saporito – saporita – saporitamente (jak? smacznie)
• breve – breve – brevemente (jak? krótko).

Przykład:

• Mi parli brevemente delle Sue esperienze professionali. – Proszę opowiedzieć mi krótko o Pana (Pani) doświadczeniach zawodowych.

Tworzenie przysłówka w zależności od końcówki przymiotnika -re/-le: (przysłówek traci końcowe e przymiotnika)

• regolare – regolare – regolarmente (jak? regularnie)
• facile – facile – facilmente (jak? łatwo)

Przykłady:

• Il ratto bianco è regolarmente impiegato in laboratorio per sperimentazioni scientifiche. – Biały szczur jest regularnie wykorzystywany w laboratoriach do eksperymentów naukowych.
• Puoi tradurre questo testo facilmente. – Możesz z łatwością przetłumaczyć ten tekst.

• Przysłówki nieregularne:
  • buono – buona – bene (jak? dobrze)
  • cattivo – cattiva – male (jak? źle)
  • pari – pari – parimenti (jak? tak samo)

• Przykłady:
  • Come stai? Sto molto bene. – Jak się masz? Bardzo dobrze. (Sto male – Źle się czuję).

• Przysłówki odprzymiotnikowe: (przysłówek ma identyczną formę jak przymiotnik)
  • forte – forte (jak? silnie, głośno)
  • piano – piano (jak? wolno)
  • certo – certo (jak? pewnie, oczywiście)

• Przykłady:
  • Parla forte! – Mów głośno!
  • Camminavano piano. – Szli wolno.

Odpowiadają na pytanie quanto? (ile?).

• molto – wiele, dużo
• un po' – trochę
• poco – mało

Przykłady:

• Molte grazie. – Dziękuję bardzo.

Odpowiadają na pytanie quando? (kiedy?).

• sempre – zawsze; ciągle
• spesso – często
• solitamente – zazwyczaj
• raramente – rzadko
• mai – nigdy

Odpowiadają na pytanie dove?, da dove? (gdzie?, skąd?).

• sopra – nad
• sotto – pod
• vicino – blisko
• lontano – daleko
• lì, là – tam
• qua, qui – tutaj, tu

• sì – tak
• già – już
• certo – oczywiście, pewnie
• appunto – właśnie
• sicuro – pewnie

• no (zaprzecza zdanie), non (zaprzecza czasownik) – nie
• né – ani
• neanche – nawet nie
• mica – wcale, w ogóle

• forse – być może
• magari – gdyby tylko
• probabilmente – prawdopodobnie
• se mai, eventualmente – ewentualnie
• quasi – prawie

• come – jak
• così – taki sam, taki jak

Przysłówki stopniują się podobnie jak przymiotniki, np.:

• allegramente – più allegramente – il più allegramente – allegrissimente (wesoło – weselej – najweselej – bardzo wesoło)^[20].

Nieregularne stopniowanie:

• bene – meglio – benissimo – ottimamente (dobrze – lepiej – najlepiej – bardzo dobrze)
• poco – meno – pochissimo (mało – mniej – najmniej)
• male – peggio – malissimo – pessimamente (źle – gorzej – najgorzej – bardzo źle)
• molto – più – moltissimo (dużo, wiele, bardzo – więcej, bardziej – najwięcej, bardzo wiele)

Wyrażenie przysłówkowe jest połączeniem przyimka z inną częścią mowy, np.:

• a destra – na prawo
• da capo – od początku
• per caso – przypadkowo.

We włoskim istnieje 8 czasów trybu indicativo (oznajmującego):

Używany do określenia czynności, stanów dziejących się w czasie teraźniejszym. Także dotyczy twierdzeń uniwersalnych, czynności, które będą miały miejsce w przyszłości, ale nie ma wątpliwości co do tego, że się wydarzą^[21]. Służy także wyrażeniu czynności, które zostaną zakończone w przyszłości (zastępuje futuro anteriore), np.: Domani alle tre ho l'esame. (Jutro o trzeciej mam egzamin.). W narracji może zastępować passato remoto, nadając opowiadaniu dynamiczności (presente storico).

Odmianę czasowników w czasie teraźniejszym podano przy omówieniu grup koniugacji oraz czasowników posiłkowych oraz modalnych.

W języku włoskim konstrukcja stare + gerundio może być używana do wyrażenia teraźniejszości. Występuje także w innych czasach prostych^[22].

Przykłady:

• Che stai facendo? – Co robisz (w tej chwili)?
• Stiamo parlando. – Rozmawiamy (w tym momencie).
• Marco sta leggendo un giornale. – Marco (właśnie) czyta gazetę.
• Stavo andando al cinema, quando l'ho vista. – Szedłem (właśnie) do kina, kiedy ją zobaczyłem.

Często używany czas, stosowany do wyrażania:

• rutynowych czynności czasu przeszłego:

Tutte le domeniche andavo a trovare i nonni.

(W każdą niedzielę chodziłem odwiedzać dziadków.)

• czynności nagle przerwanych:

Aspettavo l'autobus da pochi minuti quando ho visto passare Giorgio.

(Czekałem na autobus od paru minut, kiedy zobaczyłem przechodzącego Jerzego.)

• długotrwałych stanów w przeszłości (atmosferycznych, fizycznych, emocjonalnych itp.):

La giornata era bella; splendeva il sole, ma faceva freddo.

(Ten dzień był ładny; świeciło słońce, choć było zimno.)

Giovanni era alto e magro. Aveva i capelli lunghi e gli occhi scuri.

(Jan był wysoki i mizerny. Miał długie włosy i ciemne oczy.)

• równoległych czynności w czasie przeszłym:

Ieri, mentre pranzavo, ho ascoltato il giornale-radio.

(Wczoraj, podczas gdy jadłem obiad, słuchałem wiadomości w radio.)^[23].

Odmiana niektórych czasowników regularnych:

	Grupa I - are lavorare (pracować)	Grupa II - ere sapere (wiedzieć)	Grupa III - ire capire (rozumieć)
io	lavoravo	sapevo	capivo
tu	lavoravi	sapevi	capivi
lui lei Lei	lavorava	sapeva	capiva
noi	lavoravamo	sapevamo	capivamo
voi	lavoravate	sapevate	capivate
loro Loro	lavoravano	sapevano	capivano

Odmiana niektórych czasowników nieregularnych:

	essere (być)	fare (robić)	dire (mówić)
io	ero	facevo	dicevo
tu	eri	facevi	dicevi
lui lei Lei	era	faceva	diceva
noi	eravamo	facevamo	dicevamo
voi	eravate	facevate	dicevate
loro Loro	eravano	facevano	dicevano

Inne czasowniki nieregularne: bere (pić), tradurre (tłumaczyć) itp.

Używany do określenia:

• czynności przeszłych, mających skutki w teraźniejszości, bądź tych, które działy się od pewnego czasu do chwili obecnej,
• czynności zakończonych.

W południowych Włoszech zamiast passato prossimo zazwyczaj używa się passato remoto.

Passato prossimo składa się z czasownika posiłkowego avere lub essere odmienionego we właściwej osobie w presente oraz imiesłowu czasu przeszłego participio passato^[24]; np.:

• z essere:
  • io sono stato/stata – ja byłem/byłam
  • tu sei stato/stata – ty byłeś/byłaś
  • lui/lei/Lei è stato/stata – on/ona/Pan/Pani był/była
  • noi siamo stati/state – my byliśmy/byłyście
  • voi siete stati/state – wy byliście/byłyście
  • loro/Loro sono stati/state – oni/one/Panowie/Panie/Państwo byli/były
• z avere:
  • io ho bevuto – ja wypiłem/wypiłam
  • tu hai bevuto – ty wypiłeś/wypiłaś
  • lui/lei ha bevuto – on/ona/Pan/Pani wypił/wypiła
  • noi abbiamo bevuto – my wypiliśmy/wypiłyśmy
  • voi avete bevuto – wy wypiliście/wypiłyście
  • loro/Loro hanno bevuto – oni/one/Panowie/Panie/Państwo wypili/wypiły

Wyraża czynność przeszłą, która zaszła przed inną czynnością przeszłą. Trapassato prossimo używany jest w połączeniu z passato prossimo, passato remoto oraz imperfetto^[25][26].

Trapassato prossimo składa się z czasownika posiłkowego avere lub essere odmienionego we właściwej osobie w imperfetto oraz imiesłowu czasu przeszłego participio passato; np.:

• z essere:
  • io ero stato/stata – ja byłem/byłam
  • tu eri stato/stata – ty byłeś/byłaś
  • lui/lei/Lei era stato/stata – on/ona/Pan/Pani był/była
  • noi eravamo stati/state – my byliśmy/byłyśmy
  • voi eravate stati/state – wy byliście/byłyście
  • loro/Loro erano stati/state – oni/one/Panowie/Panie/Państwo byli/były
• z avere:
  • io avevo bevuto – ja wypiłem/wypiłam (był/była)
  • tu avevi bevuto – ty wypiłeś/wypiłaś (był/była)
  • lui/lei/Lei aveva bevuto – on/ona/Pan/Pani wypił/wypiła (był/była)
  • noi avevamo bevuto – my wypiliśmy/wypiłyśmy (byli/były)
  • voi avevate bevuto – wy wypiliście/wypiłyście (byli/były)
  • loro/Loro avevano bevuto – oni/one/Panowie/Panie/Państwo wypili/wypiły (byli/były)

Często używany na południu Włoch, a w szczególności na Sycylii. Na północy kraju używany głównie w narracji historycznej i tekstach literackich. W pozostałych sytuacjach (zwłaszcza w mowie) czas ten jest tam zastępowany przez passato prossimo^[27].

Wyraża czynność przeszłą dokonaną, która nie ma związku z teraźniejszością.

Przykłady:

• La prima guerra mondiale terminò nel 1918. – Pierwsza wojna światowa skończyła się w 1918 roku.
• Lui disse: "Ho capito.". – On powiedział: "Zrozumiałem.".

Odmiana czasowników posiłkowych i niektórych regularnych:

	essere (być)	avere (mieć)	Grupa I - are parlare (mówić)	Grupa II - ere temere (bać się)	Grupa III - ire partire (wyjeżdżać)
io	fui	ebbi	parlai	temei (temetti)	partii
tu	fosti	avesti	parlasti	temesti	partisti
lui lei Lei	fu	ebbe	parlò	temè (temette)	partì
noi	fummo	avemmo	parlammo	tememmo	partimmo
voi	foste	aveste	parlaste	temeste	partiste
loro Loro	furono	ebbero	parlarono	temerono (temettero)	partirono

Odmiana niektórych czasowników nieregularnych:

	dire (mówić)	fare (robić)	prendere (brać)
io	dissi	feci	presi
tu	dicesti	facesti	prendesti
lui lei Lei	disse	fece	prese
noi	dicemmo	facemmo	prendemmo
voi	diceste	faceste	prendeste
loro Loro	dissero	fecero	presero

Inne czasowniki nieregularne: dare (dawać), stare (przebywać, być, czuć się), venire (przychodzić) itp.

Bardzo rzadko używany w mowie (głównie w literaturze).

Wyraża czynność przeszłą dokonaną, która zaszła bezpośrednio przed inną czynnością przeszłą dokonaną. Występuje z wyrazami quando – kiedy, gdy, non appena – jak tylko i appena – zaledwie.

Trapassato remoto składa się z czasownika posiłkowego avere lub essere odmienionego we właściwej osobie w passato remoto oraz imiesłowu czasu przeszłego participio passato^[28]; np.:

• z essere:
  • io fui stato/stata – ja byłem/byłam
  • tu fosti stato/stata – ty byłeś/byłaś
  • lui/lei/Lei fu stato/stata – on/ona/Pan/Pani był/była
  • noi fummo stati/state – my byliśmy/byłyście
  • voi foste stati/state – wy byliście/byłyście
  • loro/Loro furono stati/state – oni/one/Panowie/Panie/Państwo byli/były
• z avere:
  • io ebbi bevuto – ja wypiłem/wypiłam (był/była)
  • tu avesti bevuto – ty wypiłeś/wypiłaś (był/była)
  • lui/lei/Lei ebbe bevuto – on/ona/Pan/Pani wypił/wypiła (był/była)
  • noi avemmo bevuto – my wypiliśmy/wypiłyśmy (byli/były)
  • voi aveste bevuto – wy wypiliście/wypiłyście (byli/były)
  • loro/Loro ebbero bevuto – oni/one/Panowie/Panie/Państwo wypili/wypiły (byli/były)

Używany do wyrażenia:

• czynności, stanów, które wydarzą się w przyszłości:

Andrò al mercato.

(Pójdę do sklepu.)

Domani sarò a Roma.

(Jutro będę w Rzymie.)

• przypuszczeń^[29]:

Il mio amico avrà ventidue anni.

(Mój przyjaciel pewnie ma dwadzieścia dwa lata. (dosł. będzie miał))

• rozkazu:

Farai qualcosa.

(Zrób coś. (dosł. zrobisz)).

Odmiana niektórych czasowników regularnych^[30] :

	Grupa I - are arrivare (przyjeżdżać)	Grupa II - ere prendere (brać)	Grupa III - ire finire (kończyć)
io	arriverò	prenderò	finirò
tu	arriverai	prenderai	finirai
lui lei Lei	arriverà	prenderà	finirà
noi	arriveremo	prenderemo	finiremo
voi	arriverete	prenderete	finirete
loro Loro	arriveranno	prenderanno	finiranno

Odmiana niektórych czasowników nieregularnych:

	avere (mieć)	essere (być)	volere (chcieć)	cercare (szukać)	sbrigarsi (spieszyć się)
io	avrò	sarò	vorrò	cercherò	mi sbrigherò
tu	avrai	sarai	vorrai	cercherai	ti sbrigherai
lui lei Lei	avrà	sarà	vorrà	cercherà	si sbrigherà
noi	avremo	saremo	vorremo	cercheremo	ci sbrigheremo
voi	avrete	sarete	vorrete	cercherete	vi sbrigherete
loro Loro	avranno	saranno	vorranno	cercheranno	si sbrigheranno

Inne czasowniki nieregularne: bere (pić), cadere (upadać), dare (dawać), dovere (musieć), fare (robić), pagare (płacić), potere (móc), sapere (wiedzieć), tenere (nieść) itp.

Nazywany bywa też futuro composto, czyli czasem przyszłym złożonym.

Używany jest w celu uporządkowania czynności czasu przyszłego w kolejności ich planowanego wykonania. Występuje z wyrazami dopo che – po tym, jak, appena, non appena i quando^[31].

Składa się z czasownika posiłkowego essere lub avere, odmienianego we właściwej osobie w futuro semplice oraz imiesłowu czasu przeszłego participio passato; np.:

• Dopo che avremo prenotato il biglietto, mi sentirò più tranquilla.

(w wolnym tłumaczeniu: Uspokoję się, dopiero gdy już zarezerwujemy ten bilet.)

• Dopo che sarò entrato a casa, mangerò la cena.

(Wejdę do domu i [potem] zjem kolację.).

Czas ten może być użyty także do wyrażenia spekulacji o przeszłości^[29], np.

• Anna già avrà spedito questo pacco.

(Anna chyba już wysłała tę paczkę.).

• Grupa czasów trybów congiuntivo (łączącego) i condizionale (warunkowego),
• Tryb imperativo (rozkazujący),
• infinito (bezokolicznik),
• Różne formy służące do tworzenia strony biernej.

Wyróżnia się imiesłowy participio i gerundio (łac. gerundivum, a nie – jak wskazywałaby nazwa – gerundium). Każdy z nich ma formę presente i passato.

Odpowiada polskiemu imiesłowowi przymiotnikowemu czynnemu. Tworzy się go, dodając do tematu czasownika końcówkę:

• -ante – dla czasowników I koniugacji, np. parlante,
• -ente – dla czasowników II i III koniugacji, np. partente.

Imiesłow nieregularny tworzy się od formy imperfetto, np. facente (od fare).

Oprócz funkcji przymiotnikowej participio presente może występować w roli rzeczownika, np. il/la cantante – śpiewak/śpiewaczka.

Odpowiada polskiemu imiesłowowi przymiotnikowemu biernemu.

Participio passato czasowników regularnych tworzy się, dodając do tematu czasownika końcówki -ato, -uto i -ito; np.:

• amare przekształca się w amato,
• tenere przekształca się w tenuto,
• sentire przekształca się w sentito^[32].

Uzgadnia się je z liczbą i rodzajem podmiotu, jeśli poprzedza je czasownik essere lub z liczbą i rodzajem zaimka lo, la, li, le albo ne bądź zaimka mieszanego, gdy towarzyszy czasownikowi avere, np. L'ho incontrata. (Spotkałem/spotkałam ją.). To samo dotyczy gerundio passato, np. avendola presa – wziąwszy ją.

Imiesłów ten jest używany nie tylko w czasach złożonych, ale również w stronie biernej. Pełni także rolę przymiotnika, a ponadto imiesłowu gerundio passato (wyraża uprzedniość czynności, participio passato assoluto)^[33], np.

• Ho mangiato le verdure cotte. – Zjadłem/zjadłam gotowane warzywa.
• Uscito di casa, sono andato al negozio. – Wyszedłszy (po wyjściu) z domu, poszedłem do slepu.

Imiesłowy nieregularne, np. bevuto (od bere), fatto (od fare), stato (od regularnego w przypadku tej formy czasownika stare, a także od essere).

Odpowiada polskiemu imiesłowowi przysłówkowemu współczesnemu. Wyraża czynność współczesną z inną. Tworzy się go, dodając do tematu czasownika końcówkę:

• -ando – dla czasowników I koniugacji, np. parlando,
• -endo – dla czasowników II i III koniugacji, np. partendo.

Imiesłow nieregularny tworzy się od formy imperfetto, np. facendo^[34].

Odpowiada polskiemu imiesłowowi przysłówkowemu uprzedniemu. Wyraża uprzedniość czynności. Tworzy się go, zestawiając formę essendo lub avendo z participio passato czasownika, np. essendo partito, avendo bevuto^[34].

Używany do podawania przyczyny, np. Avendo mangiato tantissima pizza, si sentiva male. – Ponieważ zjadł bardzo dużo pizzy, źle się czuł.

Najważniejsze włoskie przyimki właściwe (preposizioni semplici):

• di – o (kimś, czymś)^[i], z (kogoś, czegoś), wyraża dopełniacz lub narzędnik
• a (ad przed samogłoską) – do, o (czas), w, wyraża celownik
• da – od, z, u, przez (w konstrukcji strony biernej)
• in – w, do
• con – z (kimś, czymś)
• per – dla, przez
• su – na, o^[j]
• tra, fra – za (czas), między (kimś, czymś)

Przyimki di, a, da, in, su tworzą z rodzajnikiem określonym jedną formę gramatyczną (tzw. preposizioni articolate – formy ściągnięte rodzajników)^[35].

	il	l'	lo	la	i	gli	le
di	del	dell'	dello	della	dei	degli	delle
a	al	all'	allo	alla	ai	agli	alle
da	dal	dall'	dallo	dalla	dai	dagli	dalle
in	nel	nell'	nello	nella	nei	negli	nelle
su	sul	sull'	sullo	sulla	sui	sugli	sulle

Połączenie dwóch przyimków nazywa się przyimkiem niewłaściwym, np. accanto a – obok, fino a – aż do.

Spójnik łączy wyrazy lub zdania.

Spójniki współrzędne:

• łączące: e (ed przed samogłoską) – i, oraz, anche – też
• przeczące: né – ani, neanche – ani nawet
• przeciwstawne: ma – ale, però – jednak, jednakże
• wynikowe: dunque, quindi – więc
• rozłączne: o – albo, lub, oppure – albo też, lub

Spójniki podrzędne:

• wyjaśniające: che – że, żeby, come – jak
• czasowe: mentre – podczas, quando – kiedy, gdy
• celowe: affinché – aby, acciocché – aby, ażeby
• przyczynowe: poiché – ponieważ, giacché – jako że
• warunkowe: se – jeśli, gdyby, purché – byle tylko
• przyzwalające: benché – chociaż, sebbene – chociaż, aczkolwiek

• Stanisław Soja, Celeste Zawadzka, Zbigniew Zawadzki: Mały słownik włosko-polski, polsko-włoski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1993. ISBN 83-214-0937-7.
• Fabrizio Berloco: The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. Lengu, 2018. ISBN 978-8894034813.
• Daniela Zawadzka: Język włoski dla Polaków – komentarz gramatyczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994. ISBN 83-01-08975-X.
• Daniela Zawadzka: Język włoski dla Polaków – komentarz gramatyczny. Klucz do ćwiczeń. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10369-8.
• Luciano Canepari: Il MªPi – Manuale di pronuncia italiana. Bologna: Zanichelli, 1992. ISBN 978-8808246240.