|
Galapagos
  Galapagos, także Wyspy Żółwie[2] (hiszp. Islas Galápagos, nazwa urzędowa: Archipiélago de Colón, czyli „Archipelag Kolumba”) – archipelag pochodzenia wulkanicznego na Oceanie Spokojnym, na wysokości równika, ok. 1000 km na zachód od wybrzeża Ameryki Południowej. Wyspy należą do Ekwadoru, a ich powierzchnia wynosi ok. 8 tys. km². W 1978 roku archipelag został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W 2001 roku wpis poszerzono o Rezerwat Morski Galápagos. NazwaArchipelag jest znany pod wieloma nazwami. Hiszpańska nazwa „Archipiélago de Galápagos” albo „Islas Galápagos” pochodzi od słowa „galápago” oznaczającego żółwia, co wiąże się z zamieszkującymi wyspy żółwiami słoniowymi. Raport odkrywcy wysp Tomása de Berlangi, w którym opisano żółwie „galápagos” posłużył jako źródło informacji dla flamandzkiego kartografa Abrahama Orteliusa, który nowe wyspy nazwał „Insulae de los Galápagos” i umieścił na mapie Orbisterrarum opublikowanej w 1574 roku[3]. Także w latach 70. XVI wieku wyspy pojawiły się jako „Insulae de los Galápagos” na mapie drugiego flamandzkiego kartografa Merkatora[4]. Później jednak wyspy nazywano Las Encantadas[5] (pol. „Zaczarowane Wyspy”)[6]. Z nazwą związana jest historia kapitana Diego de Rivadeneiry[a], uciekającego w połowie XVI w. z Peru, którego statek został zniesiony przez prądy w kierunku Galapagos[6]. Prądy morskie były tak silne, że uniemożliwiały dopłynięcie do brzegu wysp, a żeglarzom zdawało się, że to wyspy przesuwają się po morzu – stąd miały być „zaczarowane”[6][7]. Pierwszą mapę nawigacyjną wysp sporządził w 1684 roku bukanier Ambrose Cowley[8], a poszczególnym wyspom nadał angielskie nazwy pochodzące od nazwisk brytyjskich rodów szlacheckich[9]. Po przyłączeniu wysp do Ekwadoru w 1832 roku archipelag nazwano „Archipiélago de Ecuador”[10]. W 1892 roku w 400. rocznicę odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba wyspy otrzymały swoją oficjalną – jednak rzadko używaną – nazwę „Archipiélago de Colón”[9]. Współcześnie archipelag znany jest pod nazwą „Galápagos”: większe wyspy mają nazwy zarówno hiszpańskie, jak i angielskie, a mniejsze często tylko angielskie[8]. Wiele wysp ma po kilka nazw w obydwu językach[8]. Angielskie nazwy zostały nadane od nazwisk brytyjskich rodów szlacheckich (Albemarle), nazwisk piratów (Bindloe czy Ewres) lub nazw statków (Beagle, Indefatigable)[11]. W sumie nazwanych jest 61 wysp i wysepek (13 większych, 6 mniejszych wysp, 42 wysepki)[12]. GeografiaPołożenie Archipelag leży na Oceanie Spokojnym, na wysokości równika, ok. 1000 km na zachód od ekwadorskiego wybrzeża Ameryki Południowej i ok. 1600 km od wybrzeża Panamy[11]. Na zachód od wysp rozciąga się Ocean Spokojny, a najbliższa wyspa – Wyspa Kokosowa znajduje się w odległości ok. 960 km w kierunku północno-wschodnim[11]. Podział administracyjnyArchipelag należy do Ekwadoru i znajduje się administracyjnie w prowincji Galapagos, która obejmuje trzy kantony: Isabela, San Cristóbal i Santa Cruz. Stolica prowincji, a zarazem kantonu San Cristóbal to Puerto Baquerizo Moreno na wyspie San Cristóbal. Siedziby władz kantonów Isabela i Santa Cruz znajdują się w Puerto Villamil na wyspie Isabeli oraz w Puerto Ayora na wyspie Santa Cruz. Gubernatorem prowincji jest Eliécer Cruz Bedón[13]. GeologiaArchipelag Galapagos leży w zachodniej części podmorskiego grzbietu Galapagos w obrębie płyty Nazca niedaleko styku trzech płyt tektonicznych: pacyficznej, kokosowej i Nazca – węzła potrójnego Galapagos[14]. Składa się z wysp powstałych wskutek działalności wulkanicznej związanej z istnieniem plamy gorąca Galapagos[15][16]. Z wypływającej z dna oceanicznego magmy uformowały się podwodne wulkany, powiększające się z każdą erupcją. Z połączenia ich podnóży powstała podwodna platforma – platforma Galapagos[15]. Niektóre wierzchołki wynurzyły się z wody, tworząc wyspy i wysepki[15]. Wskutek ruchów tektonicznych wyspy Galapagos wędrują na południowy wschód w tempie 7 cm rocznie[14]. Każdą z większych wysp tworzy jeden wulkan tarczowy, poza Isabelą, na której znajduje się sześć wulkanów[14]. Archipelag pozostaje jednym z najbardziej aktywnych obszarów wulkanicznych na świecie[17]. Najstarsze wyspy na wschodzie archipelagu utworzyły się kilka–kilkanaście milionów lat temu, najmłodsze – na zachodzie – są jeszcze w procesie tworzenia[15]. Ostatnie znane erupcje poszczególnych wulkanów archipelagu:
KlimatKlimat determinują przebiegające w pobliżu zimne prądy morskie[27] – mimo położenia wysp na równiku panuje tu klimat podrównikowy łagodny i suchy. Temperatura powietrza rzadko przekracza 27 °C w ciągu dnia. Temperatury wody wokół wysp wahają się od 16 °C do 28 °C, w zależności od położenia i pory roku[27]. Występują tu dwie pory roku: pora sucha – garúa (od lipca do grudnia) i pora deszczowa (od stycznia do czerwca)[27]. W okresach granicznych pomiędzy porami (maj-czerwiec i grudzień) pogoda jest bardzo zmienna a długość okresu przejściowego waha się z roku na rok[28]. W okresie pory suchej wyspy opływają chłodne wody Prądu Peruwiańskiego a temperatura wody w zatoce Bahía de la Academia wyspy Santa Cruz wynosi 22 °C[27]. Na wyspach dochodzi do inwersji termicznej[28] i inwersji opadów[27]. Podczas pory suchej powietrze przy morzu jest chłodniejsze niż w wyższych partiach[28], a na wysokości 500–1000 m formują się stratocumulusy przynoszące zamglenie nazywane z hiszpańskiego garúa[28] (stąd nazwa pory suchej)[29]. Powietrze wilgotne kumuluje się na wysokości 300–600 m n.p.m. i jedynie wyższe partie wysp otrzymują opady[30]. Północne stoki wulkanów pozostają poza strefą opadów[28]. Opady deszczu w zatoce Bahía de la Academia w okresie od sierpnia do października wynoszą średnio mniej niż 10 mm[28]. W okresie pory deszczowej, kiedy pasaty tracą na sile, do wysp docierają cieplejsze wody z basenu panamskiego[30]. Temperatura wody w zatoce Bahía de la Academia osiąga 25 °C[30]. Napływ cieplejszej wody przełamuje inwersję opadów, a warunki na wyspach stają się bardziej tropikalne[30]. Opady deszczu w zatoce Bahía de la Academia w okresie od lutego do kwietnia wynoszą średnio 50–70 mm[28]. Od kilku lat wody napływające w okresie pory deszczowej są znacznie cieplejsze, co spowodowane jest wpływem El Niño[30].
Opis archipelagu  _-_Santa_Fe_Island_-_Gal%C3%A1pagos_Islands_-_Pacific_Ocean_-_14_Sept._2011.jpg)    _-_Santa_Cruz_Island.jpeg)    .JPG) .JPG)     Archipelag składa się z 13 wysp o powierzchni pomiędzy 14 a 4588 km², 6 mniejszych oraz ponad 100 wysepek i skał o łącznej powierzchni 8010 km² rozrzuconych na obszarze 59,5 tys. km²[5]. Flora Galapagos  .JPG)   _-_Santa_Fe_Island_-_Gal%C3%A1pagos_Islands_-_Pacific_Ocean_-_14_Sept._2011_-_(1).jpg) .jpg)  
Główne wyspy archipelaguLista wymienia wyspy w kolejności ze wschodu na zachód: San Cristóbal (Chatham)Hiszpańska nazwa wyspy została nadana na cześć patrona żeglarzy św. Krzysztofa, a angielska wywodzi się od nazwiska Williama Pitta, 1. hrabiego Chatham[34][35]. Wyspa zajmuje obszar 558 km²[33], a jej najwyższy punkt wznosi się na 730 m n.p.m.[32] Wyspę zamieszkują fregaty, żółwie słoniowe, mewy widłosterne, niebieskonogie i czerwononogie głuptaki, legwany morskie, a w wodach wokół wyspy: lwy morskie i delfiny. Jedyne jezioro wody słodkiej na archipelagu – „Laguna El Junco” leży w pogórzu San Cristóbal[36]. Stolica archipelagu – Puerto Baquerizo Moreno – jest ulokowana przy południowym końcu wyspy[37]. Española (Hood)Hiszpańska nazwa została nadana na cześć Hiszpanii; angielska na cześć brytyjskiego admirała Samuela Hooda[35]. Wyspa ma obszar 60,5 km²[33] i maksymalną wysokość 206 m n.p.m.[32] Występują tu m.in. endemiczne gatunki przedrzeźniaczy (Mimus macdonaldi), jaszczurki lawowej (Microlophus delanonis), albatros galapagoski i uszanki galapagoskie[38]. Santa Fe (Barrington)Swą hiszpańską nazwę wyspa wywodzi od hiszpańskiego miasta Santa Fe[39], angielską od nazwiska brytyjskiego admirała Samuela Barringtona[35]. Ma obszar 24 km²[33] i maksymalną wysokość 259 m n.p.m.[32] Porastają ją lasy kaktusowe złożone z takich gatunków jak Opuntia echios i Bursera graveolens[40]. Występują tu m.in. dwa gatunki endemiczne – legwan z Santa Fe (Conolophus pallidus) i drobny gryzoń Aegialomys galapagoensis bauri[40]. Genovesa (Tower)Bezludna wyspa wulkaniczna o kształcie podkowy, który zawdzięcza zapadnięciu ściany kaldery wygasłego wulkanu tarczowego[41]. Hiszpańska nazwa wyspy wywodzi się od miasta Genui we Włoszech, gdzie urodził się Krzysztof Kolumb[35]. Wyspa ma obszar 14 km²[33] i maksymalną wysokość 76 m n.p.m.[32] Bywa nazywana „ptasią wyspą” dzięki licznym i różnorodnym ptakom, które na niej gniazdują, m.in. fregaty, głuptak galapagoski, głuptak czerwononogi, mewa widłosterna, nawałniki, faeton białosterny, przedrzeźniacz blady i zięby Darwina[41]. Floreana (Charles, Santa María)Nazwana na cześć Juana Joségo Floresa (1800–1864) – pierwszego prezydenta Ekwadoru, który przyłączył archipelag Galapagos do Ekwadoru[39]. Nazwa „Santa Maria” odnosi się do Santa Maríi – jednej z trzech karawel Kolumba a „Charles” została nadana na cześć Karola II Stuarta[39]. Wyspa ma obszar 172,5 km²[33] i maksymalną wysokość 640 m n.p.m.[32] Pierwsza zasiedlona przez ludzi wyspa Galapagos[42]. Na wyspie występują m.in. petrele galapagoskie oraz cztery gatunki przedrzeźniaczy, z których trzy znajdują się w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych[42]. Plaza Sur (South Plaza)Nazwana na cześć generała Leónidasa Plazy (1865–1932) – prezydenta Ekwadoru[39]. Ma obszar 0,13 km² i maksymalną wysokość 23 m n.p.m.[43] Na wyspie rosną opuncje i sukulenty Sesuvium, pokrywające formacje lawy czerwonawym dywanem[43]. Występują tu w dużej liczbie legwany morskie i lądowe, a także faetony i mewy widłosterne[43]. Santa Cruz (Indefatigable)Hiszpańska nazwa pochodzi od Świętego Krzyża, a angielska od nazwy brytyjskiego statku HMS „Indefatigable”[39]. Wyspa zajmuje obszar 985,5 km²[33] a jej maksymalna wysokość to 864 m n.p.m.[32] Najbardziej zaludniona wyspa archipelagu z miastem Puerto Ayora[44]. Mieszczą się tu Stacja Badawcza im. Karola Darwina (ang. Charles Darwin Research Station – CDRS) i główne biuro Parku Narodowego Galapagos (ang. Galapagos National Park Directorate – GNPD)[45]. W CDRS hodowane są małe żółwie słoniowe, aby potem wprowadzić je do ich naturalnego środowiska[45]. Baltra (South Seymour)Angielska nazwa wyspy pochodzi od nazwiska lorda Hugh Seymoura (1759–1801)[39]. Wyspa zajmuje obszar 26 km²[33] a jej maksymalna wysokość to 100 m n.p.m.[32] Na wyspie znajduje się główne lotnisko archipelagu – port lotniczy Seymour[46]. Pierwsze lotnisko na wyspie zostało zbudowane podczas II wojny światowej na potrzeby bazy wojskowej amerykańskich sił powietrznych utworzonej dla ochrony zachodniego dojścia do Kanału Panamskiego[46]. Pierwotna populacja legwanów lądowych z Baltry ucierpiała w wyniku introdukcji kóz i budowy bazy lotniczej i wymarła w 1954 roku[46]. Legwany wprowadzono tu ponownie w latach 80.i 90. XX wieku[46]. Seymour Norte (North Seymour)Nazwana na cześć lorda Hugh Seymoura (1759–1801)[39]. Wyspa ma obszar 1,8 km²[33] i maksymalną wysokość 28 m n.p.m.[47] Żyje tu duża populacja głuptaków niebieskonogich, mew widłosternych, a także jedna z największych populacji fregat[47]. Wyspę zamieszkuje ok. 2500 legwanów lądowych[47]. Marchena (Bindloe)Hiszpańska nazwa wyspy pochodzi od nazwiska brata Antonio Marcheny, a angielska od nazwiska kapitana Johna Bindloe[39]. Wyspa zajmuje obszar 130 km²[33] a jej maksymalna wysokość wynosi 343 m n.p.m.[32] Marchenę zamieszkują m.in. endemiczna jaszczurka lawowa Microlophus habelii, myszołowy galapagoskie i uszanki galapagoskie[48]. Pinzón (Duncan)Hiszpańska nazwa wyspy została nadana na cześć braci Pinzónów, podczas pierwszej wyprawy Kolumba kapitanów karawel Pinta – Martína Alonsa Pinzóna i Niña – Vicente’a Yáñeza Pinzóna[39]. Angielska nazwa upamiętnia admirała Adama Duncana[39]. Wyspa ma obszar 18,2 km²[33] i maksymalną wysokość 458 m n.p.m.[32] Na wyspie występują m.in. zięby Darwina, Zenaida galapagoensis, żarki oraz endemiczne gatunki jaszczurki lawowej i żółwi olbrzymich[49]. Rábida (Jervis)Hiszpańska nazwa wyspy pochodzi od klasztoru Convento de Santa María de la Rábida w Palos de la Frontera[39], gdzie Kolumb zostawił swojego syna na czas podróży do Ameryki[50]. Nazwa angielska została nadana na cześć admirała Johna Jervisa (1735–1823)[39]. Wyspa zajmuje obszar 5 km²[33] a jej maksymalna wysokość wynosi 367 m n.p.m.[32] Wysoka zawartość żelaza w zastygłej lawie nadaje wyspie charakterystyczny czerwony kolor[50]. Występują tu m.in. legwany morskie, uszanki galapagoskie, flamingi chilijskie, pelikany brunatne oraz sule[50]. Nazwa wyspy upamiętnia Bartholomew Sulivana (1810–1890)[39] – oficera brytyjskiej marynarki, który był drugim oficerem na pokładzie HMS Beagle podczas wyprawy Darwina[51]. Powierzchnia wyspy wynosi 1,2 km²[33] a jej najwyższy punkt wznosi się na 114 m n.p.m.[32] Najbardziej charakterystycznym punktem wyspy jest skała Pinnacle Rock, utworzona przez zastygłą lawę, schłodzoną zaraz po erupcji przez wodę morską[51]. Wyspę zamieszkuje m.in. mała kolonia pingwinów równikowych[51]. Santiago (San Salvador, James)Angielska nazwa wyspy „James” upamiętnia króla Anglii Jakuba II Stuarta (1633–1701), hiszpańska „Santiago” to odpowiednik angielskiego „James”, pol. Jakub[39]. Wyspa jest znana też jako „San Salvador” w nawiązaniu do nazwy San Salvador nadanej pierwszej wyspie odkrytej przez Kolumba na Karaibach[39]. Santiago zajmuje obszar 585 km²[33] a jej najwyższe wzniesienie osiąga 907 m n.p.m.[32] W XIX wieku na wyspę przywieziono kozy, świnie i osły oraz przywleczono szczury i myszy, które stanowiły zagrożenie dla gatunków endemicznych[52]. Współcześnie wyspa jest niezamieszkana; próby osadnictwa w latach 30. XX wieku nie powiodły się, a w latach 20. i 60. XX wieku wydobywano tu sól[52]. Świń pozbyto się w 2000 roku a kóz i osłów w 2006, dzięki czemu na wyspę powrócił derkaczyk galapagoski (Laterallus spilonota)[52]. Występują tu również m.in. zięby Darwina i myszołowy galapagoskie[52]. Pinta (Abingdon)Hiszpańska nazwa wyspy pochodzi od Pinty – jednej z trzech karaweli Kolumba. Angielska nazwa upamiętnia szlachecki ród Abingdon[39]. Powierzchnia wyspy wynosi prawie 60 km²[33] a jej najwyższe wzniesienie 777 m n.p.m.[32] W 1971 roku na wyspie został znaleziony ostatni przedstawiciel żółwi słoniowych z podgatunku Chelonoidis nigra abingdoni – „Samotny George” (ang. Lonesome George)[53]. Na wyspie występują liczne ptaki, m.in. mewa widłosterna (Creagrus furcatus) i myszołów galapagoski (Buteo galapagoensis)[54]. Isabela (Albemarle)Hiszpańska nazwa wyspy została nadana na cześć królowej Izabeli (1451–1504), która sfinansowała wyprawę Kolumba, a nazwa angielska na cześć hrabiego Albemarle[39]. Z powierzchnią 4588 km²[33] i długością 120km[55] jest największą wyspą Galápagos[33]. Kształtem przypomina konika morskiego[55] lub Półwysep Apeniński. Wyspa powstała z połączenia sześciu wulkanów tarczowych, są to od północy na południe: Ecuador, Wolf (jednocześnie najwyższe wzniesienie na Isabeli – 1707 m n.p.m.[32]), Darwin, Alcedo, Sierra Negra i Cerro Azul[55]. Trzecia co do wielkości ludzka osada archipelagu – Puerto Villamil jest zlokalizowana przy południowo-wschodnim cyplu wyspy[55]. Żyją tu pingwiny, kormorany, legwany morskie, pelikany, głuptaki, myszołowy galapagoskie i gołębiaki plamiste[55]. Na brzegach kraterów wulkanów można spotkać legwany lądowe i żółwie słoniowe, jak również zięby Darwina[55]. Fernandina (Narborough)Hiszpańska nazwa wyspy upamiętnia króla Ferdynanda II Aragońskiego (1452–1516) sponsora wypraw Kolumba a angielska Johna Narborougha (1640–1688) oficera marynarki angielskiej[39]. Wyspa zajmuje powierzchnię 642 km²[33] a jej najwyższe wzniesienie – wulkan La Cumbre ma 1494 m n.p.m.[32] Jest najmłodszą i najbardziej wysuniętą na zachód wyspą archipelagu[56]. Wyspa pozostaje niezamieszkana, a turyści mogą odwiedzać jedno miejsce Punta Espinoza – krajobraz ukształtowany przez świeży wulkanizm, gdzie występują legwany morskie i kormorany nielotne, a także kaktus Brachycereus nesioticus porastający zastygłe potoki lawy[56]. Wolf (Wenman)Hiszpańska nazwa wyspy wywodzi się od nazwiska niemieckiego geologa Theodora Wolfa (1841–1924), a angielska od tytułu szlacheckiego Wenman[39]. Wyspa zajmuje obszar 1,3 km²[33], a jej najwyższe wzniesienie wynosi 253 m n.p.m.[32] Na wyspie licznie występują ptaki morskie. Jedna z zięb Darwina, podgatunek darwinki ostrodziobej Geospiza difficilis, wobec niezwykle suchego klimatu, wykształcił niezwykłe nawyki żywieniowe: pije krew innych ptaków, głównie głuptaków galapagoskich i czerwononogich[57]. W wodach wokół wyspy występują rekiny młoty i żarłacze galapagoskie, a czasem rekiny wielorybie[57]. Darwin (Culpepper)Hiszpańska nazwa wyspy upamiętnia Charlesa Darwina (1809–1882), który badał wyspy Galapagos podczas swojej wyprawy badawczej HMS Beagle; nazwa angielska upamiętnia angielskiego botanika Nicholasa Culpepera (1616–1654)[35]. Powierzchnia wyspy to ok. 1,1 km²[33] a najwyższe wzniesienie – 168 m n.p.m.[32] Na wyspie licznie występują ptaki morskie, jest to jedyne miejsce na Galapagos, gdzie gnieździ się rybitwa czarnogrzbieta. Wiele endemicznych gatunków ptaków gniazduje na „Łuku Darwina” – charakterystycznej formacji skalnej przy południowo-wschodnim brzegu wyspy[58]. W wodach wokół wyspy występują rekiny młoty i rekiny wielorybie, żółwie morskie, manty, delfiny oraz różne ryby pelagiczne[58]. Flora i faunaWyspy słynne są z licznych endemitów – ponad 80% wszystkich ptaków lądowych, 97% gadów i ssaków lądowych, ponad 20% gatunków morskich, a także 30% wszystkich roślin występujących na wyspach to gatunki endemiczne[59]. FloraNa wyspach występuje ok. 552–614 rodzimych gatunków roślin naczyniowych oraz ok. 825 gatunków introdukowanych, przy czym ok. 100 z nich to gatunki inwazyjne[60]. Na wyspach wyróżnić można trzy strefy wegetacji:
Fauna,_Gal%C3%A1pagos_Islands,_Ecuador_-_foraging_under_water_(5755672016).jpg) .jpg)  Na 57 gatunków zaobserwowanych ssaków, 16 to endemity a 8 to gatunki, które wyginęły (5 gatunków wyginęło zanim na archipelag przybyli ludzie)[65]. Gady reprezentowane są przez wiele gatunków jaszczurek (legwany lądowe i morskie, jaszczurki lawowe, gekony), 1 żółwi i 4 węży[66]. Na wyspach nie występowały płazy[67]. Na 178 gatunków zaobserwowanych tam ptaków, aż 56 nie występuje nigdzie indziej[68]. 51% wszystkich organizmów na wyspie to bezkręgowce lądowe, przy czym dokładna liczba gatunków nie jest znana – w 2001 roku liczba gatunków opisanych w literaturze wynosiła 2289, a prawie 52% z nich to endemity[69]. Niektóre gatunki endemiczne występujące na Galapagos:
do 15 tys. w 2001 roku[71]
Historia  ,_Biologist_(2550753587).jpg)  OdkrycieWyspy Galapagos zostały odkryte przypadkiem 10 marca 1535 roku przez biskupa Panamy Tomása de Berlangę (1487–1551)[6][83], który z rozkazu Karola V Habsburga był w drodze z Panamy do Peru, by zażegnać toczące się tam spory po podboju Inków[b][84][6]. Podczas podróży żeglarzy zaskoczyła cisza na równiku (ang. doldrums) i statek biskupa zaczął dryfować, a następnie został porwany silnym prądem morskim ku wyspom[4][6]. Załodze zaczęło brakować wody pitnej, co zmusiło marynarzy do poszukiwania jej na wyspach[84]. Zamiast wody, znaleźli foki, wielkie żółwie, legwany i ptaki[4]. Dwóch członków załogi zmarło i dziesięć koni padło, pozostali, by przeżyć żuli miąższ kaktusów[4]. Wrażenia z pobytu na wyspach de Berlanga zawarł w swoim sprawozdaniu dla Karola V – znalazły się w nim pierwsze opisy wielkich żółwi i legwanów[4]. De Berlanga zwrócił uwagę na to, że ptaki na wyspach nie czują lęku przed człowiekiem[4]. Raport de Berlangi posłużył za źródło informacji dla flamandzkiego kartografa Abrahama Orteliusa, który umieścił je na mapie opublikowanej w 1574 roku, pod nazwą Isolas de Galápagos[6]. Także w latach 70. XVI wieku wyspy pojawiły się jako Insulae de los Galápagos na mapie drugiego flamandzkiego kartografa Merkatora[4]. PiraciOd późnego XVI do wczesnego XVII wieku wyspy używane były przez piratów jako baza wypadowa do wypraw na hiszpańskie porty kolonialne[85]. Piraci odwiedzali wyspy, aby znaleźć wodę i zrobić zapasy mięsa z żółwi, ukrywali też tu zrabowane Hiszpanom dobra[85]. W latach 80. XVII wieku na wyspy przybyli angielscy bukanierzy William Dampier (1652–1715) i Ambrose Cowley[86]. W 1684 roku Cowley sporządził pierwszą mapę nawigacyjną wysp[8] a poszczególnym wyspom ponadawał nazwy od nazwisk brytyjskich rodów szlacheckich[9], którzy popierali bukanierów[85]. Najprawdopodobniej to właśnie bukanierzy przywlekli na swoich statkach na wyspy szczury[85]. Dampier opisał jako jeden z pierwszych wysp Galapagos pod kątem przyrodniczym w swojej relacji z wyprawy „Nowa podróż dookoła świata” (ang. A New Voyage Round the World), która ukazała się drukiem w 1697 roku[86]. Był to zarazem pierwszy opis wysp w języku angielskim[86]. Dampier wprowadził do języka angielskiego ponad 1000 nowych słów, m.in. pojęcie „lew morski” (ang. sea lion)[86]. Około 1708 roku na wyspach znalazł się Alexander Selkirk (1676–1721) – rozbitek, prawdopodobnie pierwowzór postaci Robinsona Crusoe’a, który przypłynął na jednym ze statków korsarza Woodes’s Rogersa (1679–1732)[85]. Rogers podjął Selkirka z Juan Fernández i udał się na Galapagos, by podreperować swoje dwa statki[85]. W 1790 roku przybyła na Galapagos pierwsza wyprawa badawcza pod kierownictwem Alessandro Malaspiny (1754–1810), jednak sprawozdania z tej wyprawy zaginęły[85]. WielorybnicyPod koniec XVIII wieku wieloryby na Atlantyku zostały wytrzebione i wielorybnicy poszukiwali nowych akwenów do ich połowu, zapuszczając się na Pacyfik[87]. Pierwszych połowów na Pacyfiku dokonał Kapitan James Shields of Emilia ok. 1788 roku, a do 1790 roku przynajmniej dziewięć angielskich statków wielorybniczych działało w regionie[87]. W 1791 roku dołączyli do nich Amerykanie z ośrodka wielorybniczego w Nantucket[87]. Na zlecenie admiralicji brytyjskiej i firmy wielorybniczej Samuel Enderby & Sons[87], w 1793 roku na wyspy przybył kapitan James Colnett (1753–1806), by sprawdzić czy archipelag nadaje się na bazę dla wielorybników angielskich[85]. Sporządził wówczas pierwsze dokładne mapy nawigacyjne regionu[85][7], które opublikowano w 1798 roku[87]. W regionie zastał liczne foki i kaszaloty, które miały tu zarówno swoje żerowiska, jak i tereny godowe[87]. Od tego czasu przez ponad sto lat – aż do odkrycia w 1819 roku nowych akwenów w pobliżu Japonii[87] – wyspy były wykorzystywane jako źródło mięsa i wody przez wielorybników i łowców fok[85]. Wielorybnictwo było bardzo dochodowym interesem w pierwszej połowie XIX wieku, co spowodowało zdziesiątkowanie nie tylko wielorybów, ale też olbrzymich żółwi z Galapagos[85]. W latach 1811–1844, wielorybnicy mieli zabrać z wysp ponad 15 tys. żółwi, a podczas swojej długiej działalności w regionie zabrali ich najprawdopodobniej 100 tys.[85] W 1890 roku kotiki galapagoskie zostały uznane za wymarłe[87]. Pod koniec XVIII wieku na Floreanie usytuowano punkt pocztowy – beczkę, do której marynarze z przepływających statków mogli wrzucać listy, a inni w drodze do Stanów Zjednoczonych i Anglii je zabierali[85][7]. Zatoka, przy której znajdowała się beczka została nazwana Post Office Bay[85]. Oryginalna beczka uległa zniszczeniu, jednak do dziś znajduje się tu skrzynka pocztowa[85]. W 1813 roku na wyspy przybyli Amerykanie na pokładzie fregaty „Essex”, którzy z uwagi na toczącą się wojnę z Wielką Brytanią rozprawili się z jej tamtejszą flotą wielorybniczą[7]. Odtąd wielorybnictwo na Pacyfiku stało się domeną amerykańską[87]. Kapitan fregaty David Porter wypuścił na wyspę Santiago cztery kozy, by się tam pasły[7]. Kozy jednak uciekły, stając się zagrożeniem dla gatunków lokalnych[7]. Porter, jako jeden z pierwszych, opisał różnice pomiędzy żółwiami na poszczególnych wyspach archipelagu[87]. Galapagos i teoria ewolucjiPrawdziwy rozgłos wyspy Galapagos uzyskały w XIX w. dzięki wyprawie Charlesa Darwina, który zaokrętował się jako przyrodnik podczas rejsu HMS Beagle na wodach Ameryki Południowej[88]. Beagle przybył na wyspy 15 września 1835 roku[88]. Darwin zbadał cztery wyspy: San Cristóbal (w dniach 17–22 września), Floreanę (24–27 września), Isabelę (29 września – 2 października) oraz Santiago (8–17 października)[88]. Podczas 22-dniowego pobytu na wyspach Darwin zebrał okazy 186 gatunków, z czego 97 dotąd nieznanych[89] oraz sporządził szczegółowe opisy geologiczne wysp[90]. W swoich badaniach Galapagos Darwin koncentrował się raczej na geologii niż na biologii wysp[91]. Wizyta Darwina na Galapagos miała miejsce przed sformułowaniem jego teorii ewolucji[88]. Na poparcie jego teorii ewolucji niejednokrotnie wskazywano zjawiska przyrodnicze, zaobserwowane na archipelagu, w szczególności badania ptaków[92], które później nazwano ziębami Darwina[93]. Jednak w swoich notatkach z wyprawy Darwin prawie w ogóle o nich nie wspomina[92]. Ponadto Darwin nie oznaczał zebranych okazów łuszczaków według wysp, lecz na podstawie notatek innych uczestników, w tym kapitana Beagle Roberta FitzRoya, przyporządkowywał poszczególne okazy do poszczególnych wysp[94]. Dopiero w okresie późniejszym zdał sobie sprawę z doniosłości swojej kolekcji ornitologicznej z Galapagos w kontekście ewolucji[91]. Ornitolog John Gould (1804–1881) zwrócił mu uwagę, że zebrane okazy ptaków z poszczególnych wysp, uważanych przez Darwina za mieszaninę kacykowatych, grubodziobów i łuszczaków, na tyle różnią się od siebie, że mogą być odrębnymi, choć ze sobą spokrewnionymi, gatunkami zięb[91], później nazwanych ziębami Darwina. Na podstawie tych i innych obserwacji, Darwin później wysnuł wniosek, że ptaki te miały wspólnego przodka, ale żyjąc na różnych wyspach, rozwinęły się w osobne gatunki[91]. OsadnictwoOkoło 1807 roku na Floreanie osiadł pierwszy osadnik – Patrick Watkins[95], nazywany Irish Pat z racji swojego irlandzkiego pochodzenia[96]. Watkins miał trudnić się wymianą ziemniaków i tytoniu za rum[95]. Miał również brać niektórych marynarzy w niewolę, a w 1809 roku opuścić wyspę na skradzionej łodzi z kilkoma więźniami[97]. Do Guayaquil w Ekwadorze przybył jednak sam[97]. Historia Watkinsa zainspirowała Hermana Melville’a (1819–1891) do napisania opowiadania „Wyspa Hooda i pustelnik Oberlus”, jednego z dziesięciu szkiców składających się na cykl „Encantadas, czyli Wyspy Zaczarowane”[96]. Floreana i inne wyspy pozostawały niezamieszkane do 1832 roku[97]. W 1831 roku generał José de Villamil (1789–1866) zlecił analizę potencjału gospodarczego wysp, która wypadła pomyślnie i w 1832 roku de Villamil doprowadził do aneksji Galapagos przez Ekwador[96]. Wyspy zostały zajęte przez wojska ekwadorskie 12 lutego 1832 roku[96]. Dowodzący operacją porucznik Ignacio Hernandez nadal wyspom nowe nazwy, m.in. Floreanie[96]. Również archipelag otrzymał nową nazwę „Archipelago de Ecuador”. Hernandez zarekomendował rządowi Ekwadoru urządzenie na wyspach kolonii karnych, które powstały na Floreanie i San Cristóbal[96]. Pierwszym gubernatorem wysp został de Villamil, który rozpoczął ich kolonizację[96]. Pierwszymi osadnikami byli żołnierze, którzy przywieźli na wyspy osły, kozy, świnie i bydło domowe i wycięli lasy na Floreanie, by urządzić pastwiska[96]. Zajmowali się zbieraniem porostów do ekstrakcji barwników oraz pozyskiwaniem mięsa i oleju z żółwi, które sprzedawali przepływającym statkom lub odsyłali do kontynentalnego Ekwadoru[96]. De Villamil opuścił Floreanę w 1837 roku, a jego następcą został pułkownik Jose Williams[96]. Kolonizacja wysp zakończyła się niepowodzeniem w 1852 roku[96]. Kolejne próby kolonizacji podejmowali przedsiębiorcy prywatni, m.in. Manuel Julián Cobos, który założył na San Cristóbal plantacje trzciny cukrowej i kawy[96]. Cobos zginął podczas zamieszek wywołanych przez swoich pracowników, których zmuszał do pracy[96]. Od 1860 roku José Valdizán rozpoczął pozyskiwanie barwników z porostów na Floreanie, co jednak nie trwało długo z uwagi na postęp w produkcji barwników syntetycznych[96]. W 1893 roku Antonio Gil podjął kolejną próbę kolonizacji Floreany, ale zarzucił plany i podjął wysiłki kolonizacji Isabeli, gdzie założył dwie osady Puerto Villamil i Santo Tomás[96]. W 1905 roku 200 osób mieszkało na Isabeli, zajmując się głównie eksportem siarki i wapnia oraz pozyskiwaniem mięsa żółwi i oleju z ich tłuszczu[96]. Ponadto w różnych okresach czasu (z przerwami) pozyskiwano sól z wody morskiej w zatoce James Bay na wyspie Santiago, która służyła do konserwacji ryb[96]. W 1925 roku Norwegowie skolonizowali Floreanę i San Cristóbal, a następnie Santa Cruz, zajmując się rybołówstwem[96]. Od 1929 roku na Floreanę zaczęli przyjeżdżać koloniści niemieccy, m.in. berliński lekarz Friedrich Adolf Ritter z partnerką Dore Strauch, kolońska rodzina Wittmerów oraz tajemnicza baronessa Eloise Wagner de Bosquet z towarzyszącymi jej mężczyznami[96]. W 1934 roku wydarzyła się tragedia, która pozostaje niewyjaśniona do dziś, w prasie niemieckiej nazywana Galápagos-Affäre (pol. afera Galápagos)[98]. Baronessa i jeden z jej towarzyszy zniknęli w niewyjaśnionych okolicznościach, doktor Ritter uległ śmiertelnemu zatruciu pokarmowemu, a ciało innego mieszkańca kolonii zostało znalezione zmumifikowane na Marchenie[96]. Historie te opisały w swoich wspomnieniach Dore Strauch – Satan Came To Eden (1943) oraz Margret Wittmer – Postlagernd Floreana. Eine moderne Robinsonade auf den Galápagos-Inseln[98]. W 2013 roku powstał film dokumentalny The Galapagos Affair: Satan came to Eden w reżyserii Dayny Goldfine i Dana Gellera[99]. Podczas II wojny światowej, ze względu na strategiczne położenie w pobliżu Kanału Panamskiego, rząd Ekwadoru zezwolił USA założyć bazę lotniczą United States Air Force na Baltrze, która została wybudowana w 1942 roku[100]. W 1943 roku stacjonowało tu 2474 wojskowych i 700 cywili, podczas gdy wszystkich osadników na wyspach było wówczas ok. 810 osób[100]. Przybycie tak wielu ludzi zwiększyło zapotrzebowanie na słodką wodę i żywność[100]. Na San Cristóbal zbudowano wodociąg, a wodę na Baltrę transportowano barkami drogą morską[100]. Zbudowano wówczas również pierwsze lotnisko na wyspach[100]. Baza wojskowa została zamknięta w 1946 roku[100]. W 1944 roku rząd Ekwadoru założył na Isabeli więzienie, w którym w 1958 roku doszło do rebelii, która doprowadziła do zamknięcia placówki i likwidacji kolonii karnych w 1959 roku[96]. Park Narodowy GalapagosNajnowsza historia Wysp Żółwich rozpoczęła się w 1959 roku, gdy powstał Park Narodowy Galapagos, chroniący ponad 97% obszaru archipelagu[101]. Do ochrony wysp w 1959 roku została założona na prawie belgijskim Fundacja Karola Darwina, a w 1964 roku w Puerto Ayora na wyspie Santa Cruz założono Stację Badawczą im. Karola Darwina[102]. W 1965 roku zapoczątkowano program repatriacji żółwi słoniowych, a w 1971 roku odkryto „Samotnego George’a”[102]. W 1984 roku Park Narodowy Galapagos został ogłoszony rezerwatem biosfery UNESCO[102]. Od 1978 roku wyspy znajdują się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, w 2001 roku wpis został poszerzony przez włączenie rezerwatu morskiego[103]. Rezerwat Morski Galapagos  W 1974 roku powstał pierwszy plan zarządzania parkiem narodowym (hiszp. Plan de Manejo del Parque Nacional de Galápagos), który rekomendował utworzenie morskiej strefy chronionej, obejmującej obszary w pasie 2 mil morskich wokół wysp[104]. W 1986 roku dekretem Nr. 1810-A ustanowiono Rezerwat Zasobów Morskich Galapagos (hiszp. Reserva de Recursos Marinos de Galápagos (RRMG))[104], obejmujący ochroną wody w pasie 15 mil morskich wokół wysp[105]. Rezerwat Morski Galapagos (hiszp. Reserva Marina de Galápagos (RMG), ang. Galapagos Marine Reserve (GMR)) chroniący wody wysp i okalające wyspy powstał w 1998 roku[106]. Obejmuje obszar 133 km² i jest drugim pod względem wielkości tego typu rezerwatem na świecie[106]. Ochroną objęte są wszystkie wody śródlądowe (50 100 km²) oraz wody morskie w pasie 40 mil morskich od brzegu wysp[106]. Na terenie rezerwatu występuje 2900 gatunków morskich, z czego 25% to gatunki endemiczne[106]. Z uwagi na występowanie licznych wielkich ssaków morskich, w 1990 roku ustanowiono tu sanktuarium wielorybów (hiszp. Santuario de Ballenas)[106][104]. W 2016 roku, by chronić największe skupisko rekinów na świecie (największa biomasa ryb koralowych świecie, złożona w głównej mierze z rekinów – średnio 17,5 t ha−¹[107]), wokół wysp Darwin i Wolf utworzono sanktuarium rekinów zajmujące obszar 15 tys. mil kwadratowych[108][101]. Na terenie sanktuariów wszelkie połowy są zabronione – 32% wód wokół Galapagos jest chronionych przed jakąkolwiek działalnością rybołówczą[108]. Rybołówstwo przemysłowe jest zabronione na terenie rezerwatu na mocy ustawy z 1998 roku[106]. Dozwolone jest rybołówstwo tradycyjne przez lokalnych rybaków[109]. Działalność ta przyczyniła się do redukcji liczby osobników w obrębie wielu gatunków, m.in. strzykwy Isostichopus fuscus oraz homara Panulirus penicillatus[109]. Połów strzykw był wyjątkowo lukratywny i przyciągnął w latach 90. XX wieku wielu rybaków z kontynentalnej części Ekwadoru[109]. Problemem jest kłusownictwo i nielegalne połowy rekinów w celu pozyskania ich płetw cenionych na rynku azjatyckim[101][110]. Z uwagi na wyczerpywanie zasobów morskich, w latach 2007–2010 wyspy Galapagos były umieszczone na liście zagrożonego dziedzictwa światowego UNESCO[109][111]. GospodarkaTurystykaTurystyka jest głównym źródłem dochodu dla prowincji Galapagos, a jednocześnie największym zagrożeniem dla środowiska wysp[112]. Jeszcze w 1974 roku plan zarządzania turystyką w regionie ustanawiał maksymalną liczbę turystów rocznie na 12 tys.[113] Liczba turystów jednak stale rosła, a większość zysków z turystyki pozostawało w rękach operatorów turystycznych – w okresie 1999–2005, kiedy liczba odwiedzających wyspy rosła w tempie ok. 14% rocznie, dochód na osobę rósł w tempie mniej niż 2% rocznie, a wzrost ten był w większej mierze spowodowany zmniejszeniem liczby ludności niż rzeczywistym wzrostem dochodu[112]. Turystyka związana z morzem daje zatrudnienie ponad dwóm trzecim wszystkich pracujących na wyspach, przynosząc dochód 178 milionów USD rocznie[101]. W 2013 roku wyspy odwiedziło ponad 204 tys. turystów – 13% więcej niż w roku poprzednim[114], a w 2014 roku ponad 215 tys. – 6% więcej niż w 2013 roku[115]. Najwięcej turystów przybywa z kontynentalnego Ekwadoru (31%), Stanów Zjednoczonych (29%), Kanady (5%), Wielkiej Brytanii, Argentyny i Niemiec (4%), Australii (3%), Szwajcarii i Francji (2%)[115]. Zobacz teżUwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Information related to Galapagos |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
