Empuzjon. Horror przyrodoleczniczy – powieść wydana przez Olgę Tokarczuk 1 czerwca 2022 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego. Jest to jej pierwsza książka wydana po otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla^[1].

Książką opowiada historię lwowskiego studenta inżynierii wodno-kanalizacyjnej Mieczysława Wojnicza chorującego na gruźlicę. Przyjeżdża do Görbersdorfu do gmachu ośrodka leczniczego, położonego u podnóż gór, w nadziei, że powietrze i nowoczesne metody leczenia polepszą jego stan zdrowia. W pensjonacie poznaje on innych kuracjuszy z różnych zakątków świata, którzy prowadzą dyskusje^[2]. Już na początku jego pobytu samobójstwo popełnia żona gospodarza pensjonatu. Okazuje się, że nagłe zgony w okolicy są częste. Co roku we wsi zdarzają się tajemnicze wypadki, lecz nie sposób dojść, co jest prawdą, a co plotką i wytworem wyobraźni^[3].

Przyroda jest równoprawnym z ludźmi bohaterem tej powieści, ale szczególnie ważną rolę odgrywają grzyby^[3]. Pewnego dnia kuracjusze wybierają się na spacer i trafiają na wielką obfitość rosnących na polanach kurek i prawdziwków wśród buków. Kuracjusze przejęli przepis na znakomitą nalewkę z grzybków. Popijają ją po troszeczku od rana do wieczora i bardzo trudno dojść, jak bardzo jej działanie wpływa na ich odbiór rzeczywistości. Grzyby te w pewnym momencie powieści objawiają się jako narrator. W pewnym sensie wpływają na zachowanie bohaterów powieści raczących się halucynogenną nalewką^[3].

W utworze ważną rolę odgrywa feminizm. Choć kobiety wspominane są w dyskusjach, nie odgrywają one w utworze większej roli. Tematyka rozmów kuracjuszy, mimo dominacji mężczyzn, sprowadza się do tematu kobiet i tego, co jest „babskie”, czyli wszelkich przejawów słabości, czy podporządkowania^[1]. Kluczowym symbolem tego zjawiska są Tuntschi, twory stworzone z materii leśnej, które pełnią funkcję obiektów do zaspokajania potrzeb erotycznych pasterzy i węglarzy^[4].

W książce zostały wykorzystane parafrazy mizoginistycznych wypowiedzi różnych osób, m.in.: Platona, Aureliusza Augustyna, Johna Miltona, Wiliama Szekspira, Friedricha Nietzschego czy Karola Darwina^[2].

Empuzjon nawiązuje do „Czarodziejskiej góry” Tomasza Manna^[5]. Obie powieści rozgrywają się przed I wojną światową w górskich sanatoriach dla chorych na gruźlicę, a protagonistami są młodzi inżynierowie. W obu utworach pacjenci pensjonatów prowadzą polityczne debaty^[4] podczas narastającej w tle niemal niezauważalnej grozy^[6].

Akcja rozgrywa się we wrześniu 1913 roku w uzdrowisku (sanatorium leczącego „choroby płucne i gardlane”) w Görbersdorfie (obecnie Sokołowsko na Dolnym Śląsku), w pierwszym na świecie sanatorium leczącym gruźlicę^[1][7].

Ważną rolę w utworze odgrywają dwa miejsca: pensjonat Opitza i otwarta przestrzeń Görbersdorfu. Zauważalny jest tu kontrast kultury miejscowości z otaczająca ją naturą Görbersdorfu. Miejsce to jest odizolowane od zewnętrznego świata. Znajduje się ono w dolinie otoczonej górami, porośniętej przez lasy. Według doktora Semperweißa chroni to wieś przed wiatrem, a obecność podziemnego jeziora powoduje, że w Görbersdorfie panuje wyższa temperatura niż w sąsiednich miejscowościach, co sprzyja zdrowiu mieszkańców i nadaje klimatowi właściwości lecznicze^[7].

• Mieczysław Wojnicz – główny bohater, pochodzący ze Lwowa i chorujący na gruźlicę, a także doświadczający napadów paniki i zaburzeń lękowych. Od najmłodszych lat zmagał się już się z lękiem związanym z podejrzewaniem bycia pod stałą obserwacją. Zakrywa okna zasłonami oraz zakleja dziurki od klucza papierowymi kulami. Sprawdza także szczeliny w drzwiach, otwory w ścianie, a nawet miejsce pod obrazem. Jest on osobą nieśmiałą i wrażliwą. Unika kontaktu z innymi Polakami.
• Wilhelm Opitz – właściciel pensjonatu dla panów.
• Longin Lukas – katolik, tradycjonalista oraz nauczyciel gimnazjalny pochodzący z Królewca.
• August August – socjalista, filolog klasyczny oraz pisarz z Wiednia.
• Thilo von Hahn – student malarstwa pochodzący z Berlina.
• Walter Frommer – teozof pochodzący z Breslau (postać pojawia się także w innej powieści Olgi Tokarczuk E.E.).

Narracja w powieści występuje w dwóch formach: narracja trzecioosobowa, która cechuje się neutralnym tonem, a także wszechwiedząca narracja pierwszoosobowa, która używa formy „my” w rodzaju żeńskim^[8].

Tytuł pochodzi od greckiej bogini strachu Empusy, która była również widmem w Hadesie. Empuzjon oznacza miejsce, w którym mieszkają czarownice – empuzy, tak jak nazywał je Arystofanes w Żabach. W powieści Olgi Tokarczuk tytułowy Empuzjon to lasy Görbersdorfu, gdzie miały uciekać oskarżone o czary kobiety^[1][9][10].

Podtytuł książki horror przyrodoleczniczy powiązany jest z tytułem głównym, jako iż empuzy przypominają istoty z horroru. Akcja samej książki rozgrywa się natomiast w uzdrowisku Görbersdorfu, gdzie to przyroda odgrywała ważną rolę w leczeniu pacjentów^[11].

• Rozdział 1 – Pensjonat dla Panów
• Rozdział 2 – Schwärmerei
• Rozdział 3 – Bażanci dystans
• Rozdział 4 – Choroby piersiowe i gardlane
• Rozdział 5 – Dziury w ziemi
• Rozdział 6 – Pacjenci
• Rozdział 7 – Biada mi, biada!
• Rozdział 8 – Symfonia kaszlu
• Rozdział 9 – Tuntschi
• Rozdział 10 – Kulminacja geometrii
• Rozdział 11 – Białe wstążki, ciemna noc
• Rozdział 12 – Pan Pląs
• Rozdział 13 – Duchy
• Rozdział 14 – Wykres temperatury
• Rozdział 15 – Najsłabsze miejsce w duszy
• Rozdział 16 – Osoba w jednym bucie
• Epilog
• Słowniczek nazw miejscowości
• Nota autorska

Utwór był pisany w czasie pandemii, a inspiracją autorki do napisania utworu było zrozumienie tego, jak bardzo teksty kultury przesiąknięte są mizoginią^[12]. Książka została zapowiedziana przez Olgę Tokarczuk w październiku 2019 roku po jej powrocie ze Sztokholmu, gdzie odbierała literacką Nagrodę Nobla^[13].

Do końca roku 2022 książka sprzedała się w 200 tys. egzemplarzy^[19]. W 2023 roku książka została przetłumaczona przez Petra Vidláka na język czeski^[20]. W 2023 roku książka została przetłumaczona przez Kruma Krumova na język bułgarski^[21]. W 2024 roku pojawi się angielskie tłumaczenie książki Empusium przez Antonię Lloyd-Jones^[22].

12 maja 2023 w Teatrze Śląskim w Katowicach premierę miała sceniczna adaptacja powieści w reżyserii Roberta Talarczyka^[23].