Po objęciu mołdawskiego tronu Cantemir podjął próby reform wewnętrznych państwa (m.in. w zakresie podatków, administracji, czy wojska), a także – z początku tajnie, potem oficjalnie – rozpoczął pertraktacje z carem Rosji, Piotrem I Wielkim, który prowadził działania wojenne przeciw Turcji. W kwietniu 1711 roku Mołdawia zawarła sojusz wojskowy i polityczny z Rosją. Na jego mocy Mołdawia oddawała się pod zwierzchnictwo rosyjskie, z obowiązkiem zapłaty niewielkiego trybutu oraz absolutną i dziedziczną władzą hospodarów. Cantemir miał też udzielić wsparcia wojskom rosyjskim w kampanii przeciwko Turcji.
W maju 1711 r. do Mołdawii wkroczyły wojska rosyjskie. Cantemir, korzystając z ich obecności, podporządkował sobie wielkie rody bojarskie. Jednak już w lipcu do Mołdawii wkroczyły wojska tureckie, które pokonały Rosjan w bitwie pod Stănilești. Kilka dni później Piotr Wielki został zmuszony do podpisania pokoju, w którym rezygnował ze swych roszczeń do opieki nad Mołdawią. W tej sytuacji Kantemir został zmuszony do ucieczki z kraju – do Rosji, gdzie żył z początku na Ukrainie, potem zamieszkał w Petersburgu, gdzie przy prestiżowej ulicy Niemieckiej wzniósł dla siebie pałac[4]. Piotr Wielki przyznał Cantemirowi tytuł książęcy. Odtąd Kantemir skupił się na działalności politycznej oraz naukowej. Pracował jako radca Piotra Wielkiego przy przeprowadzaniu reform oraz w kampaniach wojennych. W 1714 r. został członkiem Akademii Nauk w Berlinie.
Twórczość Cantemira jest bardzo obszerna, są to prace z zakresu filozofii, historii, geografii, etnografii, muzykologii, filologii i literatury pięknej. Większość dzieł została stworzona w Rosji i jest ściśle powiązana tematycznie z ojczystą Mołdawią. Kantemir jako jeden z pierwszych uczonych używał w swoich pracach języka rumuńskiego, podkreślał jego oryginalność oraz związki kulturowe Rumunów z rzymską Dacją.
Do napisania traktatu Dywan lub kłótnia mądrego ze światem (1698, rum. Divanul sau Gâlceava înțeleptului cu lumea) zainspirowały go dzieła autorów średniowiecznych, piszących o sprzeczności woli duszy z wolą ciała. Powieść alegoryczna Historia hieroglificzna (1705, rum. Istoria ieroglifică) jest pierwszą powieścią napisaną w języku mołdawskim i rumuńskim. Wydarzenia polityczne w Mołdawii z przełomu XVII i XVIII w. są w niej przedstawione jako spór o następstwo tronu, toczący się między państwem Lwa, rządzonym przez Jednorożca (tzn. Kantemira) a państwem Orła, którym włada Gawron (wołoski książę Konstantyn Brincoveanu). Barokowa budowa utworu zawiera liczne dygresje, wątki poboczne i rozważania filozoficzne[6]. W 1716 roku pod wpływem niemieckiego filozofa Leibniza i berlińskiej Akademii Nauk napisał po łacinie pracę pt. Descriptio Moldaviae (pol. Opis Mołdawii), pierwszą pracę naukową dotyczącą mołdawskiej historii, geografii, systemu politycznego, cerkwi prawosławnej, obyczajów i piśmiennictwa. Praca ta do dzisiaj posiada niemałą wartość naukową i literacką. Do opisu Mołdawii Kantemir załączył własnoręcznie nakreśloną mapę. W Europie i Azji stała się sławna jego Historia świetności i upadku Imperium Osmańskiego (1714–1716, łac. „Historia incrementorum atque decrementorum Aluae Othomanicae”), powstała na bazie jego wcześniejszych studiów źródeł orientalnych oraz doświadczeń zdobytych w czasie pobytu w Carogrodzie. Dzieło zostało przetłumaczone na język angielski, francuski i niemiecki. W Kronice starożytności Rzymiano-Mołdawiano-Wołochów (1717, łac. Hronicul vechimii romano-moldo-vlahilor) broni błędnej tezy o czysto rzymskim pochodzeniu Mołdawian i Wołochów (podobnie jak późniejsi przedstawiciele rumuńskiego odrodzenia narodowego z tzw. szkoły siedmiogrodzkiej).
Dzieła
1698 – Divanul sau Gâlceava înțeleptului cu lumea (Jassy).
1700 – Sacrosanctae scientiae indepingibilis imago
1705 – Istoria ieroglifică (w postaci rękopisu).
1714 – Monarchiarum physica examinatio
1714–1716 – Historia incrementorum atque decrementorum Aluae Othomanicae
1716 – Descriptio Moldaviae
1716–1717 – Vita Constantini Cantemyrii cognomento Senis, Moldaviae principis
1717 – Hronicul vechimii romano-moldo-vlahilor
1722 – Systema ili sostojanie magometanskoj religii
1871–1901 – Prinicpele Demetriu. Opere, 8 tomów (Bukareszt: Academia Română)
Tom I – Descriptio Moldaviae. 1872.
Tom II – Descrierea Moldovei, tradusă din textul original latinesc. 1875.
Tomy III i IV – Istoria Imperiului Otoman. Traducere de Dr. Ios. Hodosiu. 1876, 1883, 2 tomy
Tom V, Część I – Evenimentele Cantacuzinilor și Brâncovenilor din Țara-Muntenească. Część II – Divanul sau gâlceava înțeleptului cu lumea. 1878.
Tom VI – Istoria ieroglifică. Compendiolum universae logices institutionis Eucomium in B. Van-Helmont. 1883.
Tom VII – Vita Constantini Cantemyrii cognomento senis Moldaviae Principis. – Collectanea orientalia. 1883.
Tom VIII – Hronicul vechimii a Romano-Moldo-Vlahilor. 1901.
1973–1987 – Opere complete (Bukareszt).
1997 – Descriera Moldovei (Kiszyniów).
Galeria portretów
W wieku młodzieńczym (strój osmański).
W okresie panowania (1710–1711).
Na stronie tytułowej pierwszego wydania „Opisu Mołdawii” (1716).
↑Našinec, Jiří: Cantemir, Dimitrie: Děje hieroglifické, w: Slovník světových literárních děl (Praga: Odeon, 1988; tom 1 „A-L”, strona 153).
Bibliografia
Bădărău, Dan: Filosofia lui Dimitire Cantemir (1964).
Călinescu, George: Istoria literaturii române de la origini pînă în prezent (Bukareszt: Fundația Regală pentru Literatură și artă, 1941).
Demel, Juliusz: Historia Rumunii (Wrocław, Wydawnictwo im. Ossolińskich, 1970).
Kaczka, Mariusz: Działalność Dymitra Kantemira (1673–1723) – hospodara mołdawskiego, historyka, prozatora, filozofa, człowieka wczesnego oświecenia ze szczególnym uwzględnieniem okresu przed ucieczką do Rosji, w: Studenckie Zeszyty Historyczne Koła Naukowego Historyków Studentów UJ, z. 15 (Kraków, 2008; s. 81–92) (dostęp do wersji elektronicznej)
