Departament II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych – służba specjalna, organ w strukturze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL, część Służby Bezpieczeństwa MSW, działający w latach 1956–1990, zajmujący się m.in. organizowaniem i prowadzeniem walki (kontrwywiad) ze szpiegowską działalnością wywiadów państw kapitalistycznych wymierzoną przeciwko Polsce Ludowej, w szczególności werbunkiem przez obce ośrodki wywiadowcze na terytorium PRL agentów wywiadu oraz ochroną tajemnicy państwowej.

Cywilna służba kontrwywiadowcza została utworzona 1 sierpnia 1944 roku w ramach Departamentu Kontrwywiadu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. W jego ośmiu wydziałach realizowano różne zadania operacyjne. Właściwie funkcje kontrwywiadowcze pełnił jedynie Wydział I. Jego szczegółowe zadania zostały określone następująco:

Schemat Resortu Bezpieczeństwa Publicznego:

kierownik – gen. dyw. Stanisław Radkiewicz

sekretariat – płk Julian Konar

komendantura – Stefan Sobczak

• Departament Kontrwywiadu – dyrektor płk Roman Romkowski
• Wydział Personalny – dyrektor mjr Mikołaj Orechwa
• Wydział Ochrony Rządu – dyrektor płk Leon Andrzejewski
• Wydział Cenzury – dyrektor Michał Rossner
• Wydział Więzień i Obozów – dyrektor Teodor Duda
• Samodzielny Wydział Wywiadu – dyrektor płk Stefan Antosiewicz
• Wydział Finansowy – dyrektor płk Edward Kalecki
• Wydział Kartotek
• Wydział Łączności i Techniki Operacyjnej
• Wydział Zaopatrzenia
• Wydział Kadr

1 stycznia 1945 (lub 31 grudnia 1944) roku PKWN został przekształcony w rząd tymczasowy, a dotychczasowe resorty otrzymały status ministerstw. Resort Bezpieczeństwa Publicznego zmieniono w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W połowie 1945 roku nastąpił nagły rozrost wewnętrzny w MBP. Między innymi rozkazem ówczesnego Ministra Bezpieczeństwa Publicznego gen. Stanisława Radkiewicza nr 51 z 6 września 1944 roku zlikwidowano Departament Kontrwywiadu, a Wydział I przekształcono w Departament I MBP. Zakres pracy operacyjnej poszerzono o zwalczanie wywiadów innych państw kapitalistycznych. Po okresie dynamicznej rozbudowy strukturalnej, w lipcu 1950 roku, w skład Departamentu I (kontrwywiadu) wchodziło 9 wydziałów z następującymi zakresami zadań:

• Wydział I – zwalczanie szpiegostwa prohitlerowskiego
• Wydział II – zwalczanie szpiegostwa brytyjskiego
• Wydział III – zwalczanie szpiegostwa francuskiego i włoskiego
• Wydział IV – zwalczanie szpiegostwa izraelskiego i arabskiego
• Wydział V – zwalczanie szpiegostwa amerykańskiego
• Wydział VI – przesłuchiwanie imigrantów powracających z krajów zachodnich
• Wydział VII – ochrona kontrwywiadowcza MSZ
• Wydział O – służba obserwacyjna, podsłuchy i operacje techniczne
• Wydział Ogólny – kancelaria obsługująca tłumaczenia, kadry, finanse i sprawy administracyjno-gospodarcze.

Departament I istniał do grudnia 1954 roku. Po utworzeniu Komitetu Do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego sprawy kontrwywiadu przejął Departament II. Jego strukturę w poważnym stopniu zreorganizowano.

W listopadzie 1956 roku Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego został rozwiązany rozkazem ministra spraw wewnętrznych Władysława Wichy numer 31/56:

W 1956 roku podstawowym zadaniem Departamentu II MSW było „organizowanie i przeprowadzanie walk ze szpiegowską działalnością wywiadów państw kapitalistycznych, wymierzoną przeciwko Polsce Ludowej”. Ponadto w związku z likwidacją Departamentu V Kds.BP (walka z wrogą działalnością w transporcie) oraz wzrostem wymiany towarowej z zagranicą, kontrwywiad otrzymał też rozkaz „ochrony polskiego transportu międzynarodowego (...) oraz handlu zagranicznego przed wrogą działalnością i szkodnictwem gospodarczym”.

W marcu 1957 roku dyrektorowi Departamentu II MSW płk Ryszardowi Matejewskiemu podlegały następujące jednostki organizacyjne:

• Wydział I – zwalczanie wywiadu Stanów Zjednoczonych w Polsce i rozpracowanie jego ośrodków zagranicznych
• Wydział II – zwalczanie wywiadu Wielkiej Brytanii w kraju i za granicą
• Wydział III – zwalczanie wywiadu Republiki Federalnej Niemiec
• Wydział IV – odpowiadał za zwalczanie wywiadu Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Szwecji, Danii, Norwegii i Szwajcarii
• Wydział V – zwalczanie organizacji nacjonalistów ukraińskich, rosyjskich, białoruskich oraz litewskich
• Wydział VI – praca kontrwywiadowcza wśród obywateli polskich wyjeżdżających na Zachód w celach prywatnych oraz obywateli państw zachodnich przyjeżdżających w analogicznych celach do Polski lub stale tu zamieszkujących, a także osób zbiegłych za granicę i odmawiających powrotu do kraju, współpraca z WOP w zakresie nielegalnych przekroczeń granicy, koordynacja wymiany informacji Departamentu II z organami bezpieczeństwa pozostałych krajów socjalistycznych
• Wydział VII – nadzór nad pracą kontrwywiadowczą wśród obywateli polskich wyjeżdżających na Zachód (oraz do krajów demokracji ludowej) w celach służbowych i turystycznych oraz obywateli państw zachodnich przyjeżdżających w analogicznych celach do Polski, praca operacyjna wśród uczestników wycieczek wyjeżdżających z Polski do krajów socjalistycznych
• Wydział VIII – kontrola kontrwywiadowcza pracowników obcych ambasad i urzędów konsularnych oraz zdobywanie z tych terenów informacji wywiadowczych
• Wydział IX – praca kontrwywiadowcza wśród pracowników polskiego transportu zagranicznego (drogowego, kolejowego, lotniczego, rzecznego i morskiego) oraz załóg transportowych krajów kapitalistycznych przybywających do Polski
• Wydział X – analiza zdobytych informacji na temat działalności wywiadów państw zachodnich, kierunkach ich zainteresowań i metodach pracy, opracowywanie wniosków organizacyjnych i operacyjnych służących skuteczniejszemu funkcjonowaniu aparatu kontrwywiadowczego, gromadzenie danych o informacjach uzyskanych przez wywiady państw zachodnich, przygotowanie materiału informacyjnego dla celów operacyjnych (np. w grach wywiadowczych, dezinformacji itp.), prowadzenie kartoteki osób związanych z zagranicznymi ośrodkami wywiadowczymi, kartoteki uciekinierów i kartoteki możliwości agentury kontrwywiadowczej w kraju
• Wydział Ogólny – sprawy kadrowe, tłumaczeń, finansowe oraz administracyjno-gospodarcze.

We wrześniu 1959 roku powołano Wydział XI, a w listopadzie 1961 roku Wydział XII. W zakres ich kompetencji wchodziły:

• Wydział XI – zapobieganie działalności wywiadowczej prowadzonej przez przedstawicieli obcych firm, utrzymujących kontakty z Polską oraz kontrolę kontrwywiadowczą personelu Ministerstwa Handlu Zagranicznego, polskich centrali handlowych i przedsiębiorstw współpracujących z państwami zachodnimi, ponadto zwalczanie wszelkich form nadużyć gospodarczych w strefie obrotu z zagranicą
• Wydział XII – lokalizacja i analiza wrogich lub niezidentyfikowanych emisji radiowych w celu ustalenia ich ewentualnych powiązań ze służbami wywiadowczymi państw kapitalistycznych („RKW” – „Radiokontrwywiad”)

Departament II posiadał od końca lat czterdziestych własne przedstawicielstwo w Berlinie Wschodnim – Grupę Operacyjną „Karpaty”, która pełniła funkcję łącznikową w kontaktach z Wschodnioniemiecką Służbą Bezpieczeństwa (Stasi).

Od 28 lutego 1961 podobną placówkę – Grupę Operacyjną „Wisła” utworzono w stolicy Związku Radzieckiego, Moskwie. Jej funkcje ograniczały się wyłącznie do kontrolowania (we współpracy i pod kontrolą KGB) polskich obywateli, przybywających turystycznie lub służbowo do Związku Radzieckiego (w tym delegatów PRL w RWPG, przedstawicieli central handlowych oraz korespondentów prasowych). Od 1985 Grupa Operacyjna „Wisła” zaczęła działać na polu wywiadu politycznego. Jej meldunki stanowiły dla władz PRL jedno ze źródeł informacji zarówno na temat sytuacji wewnętrznej ZSRR jak i radzieckich ocen biegu wydarzeń w Polsce^[1].

Poza ZSRR i NRD ścisłą współpracę nawiązano również ze służbami czechosłowackimi. Rzadsze kontakty utrzymywano z kontrwywiadami Węgier, Rumunii i Bułgarii.

Kontrwywiad zatrudniał w całym kraju, w Wydziałach II KW MO („Wydział II ds. kontrwywiadu – Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej”) i w Sekcjach II KP MO („Sekcja II ds. kontrwywiadu i walki z działalnością antypaństwową w kraju – Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej”), około 1800 pracowników, z czego 500-600 pracowało w warszawskiej centrali. Np. 27 lutego 1957 roku w centrali Departamentu II MSW pracowało ponad 600 osób, zaś w końcu 1962 roku – 533 osoby.

Przygotowanie kadr odbywało się w działającym od czerwca 1947 roku Centrum Szkolenia (najpierw MBP, później na Kds.BP i MSW) w Legionowie koło Warszawy. Jednak w przeciwieństwie do pionu wywiadowczego (tj. Departamentu I MSW), pracowników kontrwywiadu częściej dokształcano w szkołach wywiadu i kontrwywiadu w Związku Radzieckim. Doszkalanie wybranych pracowników Departamentu II w ZSRR trwało jeszcze w latach osiemdziesiątych^[2].

Kolejno w MBP/KdsBP/MSW działali tzw. radzieccy doradcy, którzy kontrolowali działania polskich służb specjalnych i upewniali się, czy zadania przekazane z Moskwy są rzetelnie wykonywane. Jeszcze w lipcu 1953 roku w Departamencie I MBP (kontrwywiad) działało aż ośmiu radzieckich doradców. Dowodził nimi radziecki pułkownik Adam Gajewski. Trzy lata później ich liczba znacznie się zmniejszyła. Po założeniu oficjalnej rezydentury Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR w Warszawie „doradców” zastąpili oficerowie łącznikowi. Szef oficerów łącznikowych ds. kontrwywiadu objął stanowisko II zastępcy szefa Misji Łącznikowej KGB przy MSW. Pierwszym zastępcą był szef oficerów łącznikowych KGB do spraw wywiadu.

Po dojściu do władzy Władysława Gomułki pętla radziecka wokół cywilnych i wojskowych PRL-owskich służb specjalnych znacznie się poluźniła. Tym niemniej, według oceny jednego z byłych pracowników Departamentu I, po 1956 roku i w latach sześćdziesiątych uzależnienie od Rosjan było nadal ogromne, tylko już nie tak jawne jak pod koniec lat 40. i początku 50.

Kontrwywiad, mimo pierwotnego założenia, nie skończył z praktyką przekazywania nazwisk informatorów sowieckiemu wywiadowi zagranicznemu („PGU”). Było to na porządku dziennym w MSW, a wcześniej w MBP i informacji wojskowej (GZI).

W sprawozdaniu Departamentu II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych za lata 1957–1962 stwierdzono:

W konsekwencji podstawowa forma pracy kontrwywiadu polegała na:

W wyniku prowadzonych rozpracowań stwierdzono, iż w latach 1961–1962:

Według byłego funkcjonariusza Centralnej Agencji Wywiadowczej Alexa Shattona w drugiej połowie lat pięćdziesiątych działania Amerykanów na kierunku polskim były zupełnie chybione. Połowa zwerbowanych przez CIA agentów w rzeczywistości pracowała dla polskiego kontrwywiadu lub wywiadu, a większość operacji prowadzonych w celu dotarcia do istotnych danych zakończyła się niepowodzeniem. Ogółem w latach 1957–1962 aresztowano za szpiegostwo 179 osób, z czego 91 współpracowało z wywiadem amerykańskim, 31 z zachodnioniemieckim, 16 z brytyjskim i 14 z francuskim (por. tabele).

Departament II MSW i jego terenowe ekspozytury zajmujące się kontrwywiadem między 1957 a 1962 rokiem aresztowały 753 osoby, w tym 179 za szpiegostwo, jego usiłowanie i pomocnictwo (pozostałe 574 osoby za inne przestępstwa):

Na ogólną liczbę 179 aresztowanych za szpiegostwo z poszczególnymi wywiadami współpracowało:

• z wywiadem amerykańskim – 91 osób
• z wywiadem zachodnioniemieckim – 31 osób
• z wywiadem angielskim – 16 osób
• z wywiadem francuskim – 14 osób

Dobre rezultaty służba kontrwywiadu osiągnęła również w zakresie kontroli personelu obcych przedstawicielstw w Polsce:

Jednocześnie w zakresie walki z nadużyciami gospodarczymi w handlu zagranicznym:

W konkluzji raportu zwrócono uwagę na potrzebę starannego doboru kadr w instytucjach działających na zasadzie styczności z cudzoziemcami, ścisłą kontrolę osób wyjeżdżających za granicę, a także konieczność zaostrzenia przepisów kodeksu karnego.

W styczniu 1982 roku ówczesny minister spraw wewnętrznych gen. dyw. Czesław Kiszczak zarządził znaczne zmiany w strukturze całego MSW. Dotychczasowy Departament I i Departament II, pracujące oddzielnie, zostały połączone w jedną służbę – wywiadu i kontrwywiadu, na czele której stanął gen. bryg. Władysław Pożoga:

• Szef Służby Wywiadu i Kontrwywiadu, podsekretarz stanu gen. bryg. Władysław Pożoga
• Departament I
• Departament II
• Biuro Paszportów
• Biuro A
• Biuro RKW.

W następnych latach dokonano ponownych zmian: Departament I przemianowano na Departament Wywiadu i Departament II na Departament Kontrwywiadu (bez zmiany zakresu zadań), do Służby Wywiadu i Kontrwywiadu włączono Wojska Ochrony Pogranicza, Biuro A przemianowano na Biuro Szyfrów. Stan na luty 1990 roku był następujący:

• Szef Służby Wywiadu i Kontrwywiadu
• Departament Wywiadu
• Departament Kontrwywiadu
• Biuro Szyfrów
• Wojska Ochrony Pogranicza.

Szefostwo Służb MSW według stanu na maj 1982 roku:

• I Zastępca Ministra – podsekretarz stanu gen. dyw. Bogusław Stachura
• Szef Służby Bezpieczeństwa – podsekretarz stanu gen. bryg. Władysław Ciastoń
• Szef Służby Wywiadu i Kontrwywiadu – podsekretarz stanu gen. bryg. Władysław Pożoga
• Szef Służby Zabezpieczenia Materiału – podsekretarz stanu gen. bryg. Stanisław Zaczkowski
• Komendant Główny Milicji Obywatelskiej – gen. bryg. Józef Beim
• Szef Wojsk MSW – dyrektor Generalny gen. bryg. L. Czybiński
• Szef Służby Kadr i Doskonalenia Zawodowego – dyrektor generalny gen. bryg. B. Jedynak
• Szef Służby Zabezpieczenia Operacyjnego – dyrektor generalny gen. bryg. K. Straszewski
• Szef Służby Polityczno-Wychowawczej – dyrektor generalny gen. bryg. E. Tarała.

W związku ze zmianą ustroju politycznego w Polsce na przełomie lat 80. i 90. XX wieku w cywilnych i wojskowych służbach specjalnych PRL zaszły generalne zmiany.

W maju 1990 roku powołano Urząd Ochrony Państwa, zajmujący się wywiadem, kontrwywiadem i wewnętrznym bezpieczeństwem państwa, czyli zadaniami, które wykonywały dawne Departament Wywiadu MSW, Departament Kontrwywiadu MSW oraz nowo powołana po 1988 struktura Służba Bezpieczeństwa (pozostała struktura dawnej SB lecz bez I i II departamentu), która pod koniec swej działalności miała w swej strukturze Departament Ochrony Konstytucji i Porządku Państwa, Departament Ochrony Gospodarki, Departament Studiów i Analiz, Biuro Śledcze, Biuro Ochrony Rządu, Nadwiślańskie Jednostki Wojskowe i Zarząd WSW Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

W 2002 roku nastąpiła zasadnicza restrukturyzacja. UOP został podzielony na dwie odrębne instytucje: Agencję Wywiadu i Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, z których druga jest następcą Departamentu II MSW.

Kierownik Wydziału Operacyjnego (Kontrwywiadu) RBP:

• kpt./mjr/ppłk Roman Romkowski (1 sierpnia 1944 r. – 31 grudnia 1944 r.)

Dyrektorzy Departamentu I MBP / Departamentu II KdsBP:

• ppłk/płk Roman Romkowski (1 stycznia 1945 r. – 14 stycznia 1946 r.)
• płk Ludwik Sielicki (5 lutego 1946 r. – 30 września 1946 r.)
• płk Adam Gajewski (1 grudnia 1946 r. – 31 marca 1948 r.)
• ppłk Artur Jastrzębski (1 kwietnia 1948 r. – 20 czerwca 1948 r.)
• ppłk/płk Stefan Antosiewicz (1 września 1948 r. – 9 grudnia 1954 r.)
• ppłk Edward Leśniewski (p.o.) (1 stycznia 1955 r. – 14 marca 1955 r.)
• ppłk/płk Edward Leśniewski (15 marca 1955 r. – 27 listopada 1956 r.)

Dyrektorzy Departamentu II MSW:

• płk Ryszard Matejewski (28 listopada 1956 r. – 28 stycznia 1965 r.)
• płk Mikołaj Krupski (4 lutego 1965 r. – 9 maja 1973 r.)
• płk/gen. bryg. Władysław Pożoga (10 maja 1973 r. – 22 września 1980 r.)
• płk/gen. bryg. Zdzisław Sarewicz (20 października 1980 r. – 26 września 1983 r.)
• płk/gen. bryg. Janusz Sereda (26 września 1983 r. – 12 czerwca 1990 r.)
• płk Andrzej Sroka (p.o.) (15 listopada 1989 r. – 31 lipca 1990 r.)

Dep. II m.in. zainstalował system podsłuchowy w Ambasadzie Królestwa Hiszpanii w Warszawie, czynny w okresie 1979-1987, zdobył informacje o wielu OZI CESID, pośród których byli m.in. Alojzy Orszulik, Adam Michnik, Maciej Stasiński i Jacek Czaputowicz.^[3][4]

• LeszekL. Pawlikowicz LeszekL., Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956–1964, wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004, ISBN 83-7399-074-7, OCLC 60583456 . Brak numerów stron w książce
• Marcin Malinowski Służby wywiadowcze MSW i Polonia, 1999
• Henryk Piecuch Brudne gry – ostatnie akcje służb specjalnych, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1998