Czytelnia Akademicka we Lwowie – studenckie towarzystwo naukowe działające we Lwowie w latach 1867–1939.
Historia
Starania o powstanie Czytelni rozpoczęli studenci jeszcze na początku lat 60. XIX wieku. W 1862 roku przesłali oni do Namiestnictwa statut z prośbą o zatwierdzenie. Odpowiedź otrzymali 26 lutego 1867 roku. Zwołano Walne Zgromadzenie, ale z braku funduszy Czytelnia została otwarta dopiero 1 kwietnia 1867 roku[1][2]. Głównym jej zadaniem było wspieranie kształcenia młodzieży akademickiej oraz stworzenie miejsca spotkań towarzyskich dla niej. W tym celu Czytelnia organizowała odczyty naukowe, wykłady, spotkania towarzyskie. Od 1869 roku były organizowane tzw. rozprawy czwartkowe poświęcone głównie historii i historii literatury. W 1872 roku została zmieniona ich nazwę na wieczorki naukowo-literackie. Dodatkowo od 1872 roku wykłady w czytelni wygłaszali zaproszeni goście, między innymi profesorzy uniwersytetu. Od 1870 roku organizowane były wieczorki muzyczne[3].
Ważnym punktem w działalności Czytelni były obchody rocznic i świat narodowych. Obchody rocznicy śmierci Adama Mickiewicza zorganizowano po raz pierwszy w 1870 roku, a w kolejnym roku rocznicy powstania Konstytucji 3 maja[4]. W 1894 Czytelnia zainicjowała obchody kościuszkowskie[5].
W roku akademickim 1877/1878 z okazji 50 rocznicy J.I. Kraszewskiego zaplanowano wydanie albumu z pracami polskiej młodzieży. Album uczącej się młodzieży polskiej poświęcone Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu z powodu jubileuszu jego pięćdziesięcioletniej działalności literackiej wydano w 1879 roku, a Czytelnia pokryła koszty wydania tej publikacji[6] z funduszu żelaznego. Zainteresowanie zakupem było słabe i nie zwróciła się nawet ich połowa zainwestowanych pieniędzy[7][7]. W 1880 roku zamknięto sprzedaż odnotowując straty wynoszące 300 złr[8].
Od początku lat 80. XIX wieku Czytelnia przeżywała kryzys związany głównie z brakiem funduszy. Przyczyniły się do tego straty finansowe związane z wydaniem Albumu. i nieudane przedsięwzięcia. Brak pieniędzy spowodował upadanie działających kółek\ oraz częste zmiany Wydziałów[9]. W 1886 roku powstała komisja likwidacyjna, która sporządziła listę 487 dłużników ustalając, że kwota należności do ściągnięcia wyniosła 2748 złr[10][11]. Komisja rozpoczęła ściąganie długów, jako jedną z metod przyjmując publikację nazwisk dłużników w Kurierze Lwowskim[12][13]. Sytuację finansową poprawiły zwroty pieniędzy przez dłużników, oraz dotacje rady miasta Lwowa i Wydziału Krajowego[10]. 7 lutego 1887 roku w teatrze hr. Skarbka odbyło się przedstawienie ZbójcówSchillera z którego cały dochód przekazano na potrzeby Czytelni[14]. Od 1887 roku następuje powrót do lat świetności Czytelni. Odradzają się zamknięte kółka, powstają też nowe[15].
O znaczeniu Czytelni świadczy fakt wybrania podczas wiecu, który odbył się 24 października 1879 roku jej prezesa (lub wiceprezesa) reprezentantem wszystkich lwowskich studentów[16].
W 1879 roku powstał projekt połączenia Czytelni, Bratniej Pomocy i Biblioteki słuchaczy prawa. Niestety statut połączonych towarzystw nie został przez władze zatwierdzony[17].
Od 1895 roku Czytelnia opiekowała się polskim gimnazjum w Cieszynie. Członkowie Czytelni zbierali składki, a Czytelnia fundowała stypendium dla niezamożnego ucznia[22].
Z okazji 500–lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego czytelnia ogłosiła konkurs historyczny, który został rozstrzygnięty w styczniu 1908 roku. Komisja konkursowa nagrodziła Adama Skałkowskiego za dwie prace: Jan Henryk Dąbrowski i O cześć imienia polskiego. Laureat (były prezes) kwotę 1332,14 koron przekazał Czytelni Akademickiej we Lwowie, za co został mianowany jej członkiem założycielem[23].
W okresie XX–lecia międzywojennego czytelnia stała się ośrodkiem skupiającym młodzież akademicką Lwowa. Jej przewodniczący był równocześnie prezesem Związku Narodowego Polskiej Młodzieży Akademickiej[24][25].
W listopadzie 1937 roku za zbojkotowanie obchodów 11 listopada rektor Uniwersytetu zawiesił zarząd Czytelni i powołał zarząd tymczasowy ze Zbigniewem Lachowiczem na czele[26]. Po kilku dniach rektor przyjął argumenty przedstawicieli Czytelni, że zarząd z winy przewodniczącego nie został zaznajomiony z pismem zapraszającym do udziału w defiladzie i cofnął swoją decyzję[27].
W 1938 roku Czytelnia znalazła się w gronie organizacji domagających się getta ławkowego. Rektor Kulczyński w rozporządzeniu z 9 stycznia nakazał zajmowanie studentom należącym do Czytelni Akademickiej, Bratniej Pomocy studentów UJK, Wzajemnej Pomocy Medyków, Kola Studentek i Biblioteki Słuchaczów Prawa miejsc po prawej stronie sali, a studentom należącym do stowarzyszeń akademickich żydowskich po lewej stronie z przodu[28].
28 lutego 1939 roku doszło do zamieszek na terenie Uniwersytetu podczas wykładu Stanisława Szczotki z Krakowa[29]. W wyniku dochodzenia ustalono, że sprawcy napadu zebrali się i zostali uzbrojeniu w lokalu Czytelni Akademickiej[30] i w marcu 1939 roku lokal Czytelni z polecenia Ministerstwa Oświaty został opieczętowany[31]. Zawieszono również działalność Czytelni i Bratniej Pomocy[32].
Dom Akademicki im. Adama Mickiewicza
Dom Akademicki im. Adama Mickiewicza we Lwowie
W 1888 roku profesorowie uniwersytetu zadeklarowali, że zbudują dla studentów dom akademicki i rozpoczęli zbiórkę pieniędzy. Po 8 latach, w 1896 roku, do sprawy wrócili członkowie Czytelni Akademickiej. Wybrano komitet i za zgodą namiestnictwa rozpoczęto zbieranie funduszy, lecz wciąż były one zbyt małe, aby rozpocząć budowę. W 1903 roku powstał Komitet Obywatelski Budowy Domu Akademickiego, na którego czele stanął Tadeusz Skałkowski. Komitet uzyskał zgodę na połączenie funduszy zebranych przez profesorów z pieniędzmi zgromadzonymi przez studentów. Utworzono fundację Dom Uniwersytecki. Czytelnia przyrzekla przekazać na cele budowy cały swój fundusz żelazny wynoszący 3000 koron[33]. Warszawski lekarz Stanisław Hassewicz przyrzekł przekazać 20 tysięcy koron jeśli budowa rozpocznie się przed 1 maja 1905 roku. W ramach uznania został mianowany członkiem honorowym czytelni[34].
W 1904 roku postanowiono kupić działkę wydzieloną z ogrodu hrabiny Felicji Skarbkowej[34], a gdy przez dwa lata nie udało się sfinalizować zakupu, podjęła ona w kwietniu 1906 roku decyzję o podarowaniu jej Komitetowi[35]. 4 listopada 1906 roku z udziałem biskupa Bandrowskiego wmurowano kamień węgielny[36], a budynek poświęcono 16 listopada 1907 roku[37].
12 listopada 1907 roku został podpisany akt fundacji Dom Akademicki imienia Adama Mickiewicza, w skład której weszli: Felicja Skarbkowa lub jej spadkobiercy, Czytelnia Akademicka i Bratnia Pomoc studentów Uniwersytetu Lwowskiego[38]. Zgodnie z aktem fundacji zarówno Czytelnia, jak i Bratnia Pomoc miała prawo do lokalu w domu akademickim. W skład rady fundacji wchodzili: rektor lub delegaci Senatu Uniwersytetu, delegat Wydziału Krajowego, reprezentant rodziny Skarbków, przewodniczący lub zastępca Czytelni Akademickiej, przewodniczący lub zastępca Bratniej Pomocy[39].
W skład zarządu domu akademickiego wchodzili przewodniczący Czytelni i Bratniej Pomocy oraz delegaci obu towarzystw[39].
Kółka
Od 1878 roku[40] w ramach Czytelni działały kółka: filozoficzne, literackie, przyrodników, muzyczne, stenografów, germanistów, szermiercze czy prawniczo-ekonomiczne. Czasem zawieszały one działalność na kilka lat, by wznowić swoją działalność[41]. Najstarszym było kółko historyków, które powstało 8 lutego 1878 roku. Jego członkowie zbierali materiały do bibliografii historii polskiej, która na podstawie zgromadzonych przez kółko materiałów została wydana przez Ludwika Finkla w 1892 roku[42]. W 1878 roku w ramach Czytelni zaczyna działać kółko przyrodnicze, które zostało „przygarnięte” bo przez jakiś czas działało samodzielnie. Rok później, w 1879 roku, „przygarnięto” kółko matematyczne[40]. W tym samym roku powstały jeszcze dwa kółka: filologów i literackie, w 1880 krajoznawcze, a w 1883 muzyczne i klub zdrowia[43]. Podczas kryzysu finansowego Czytelni większość kółek upadła. Dopiero poprawa sytuacji finansowej po 1887 roku spowodowała ich odrodzenie. Powstawały nowe: filozoficzne (1887), słowiańskie(1888)[15]. Do kółka słowiańskiego zapisało się w momencie powstania około 40 członków. Wśród nich znalazło się kilku Ukraińców, Bułgar i Serb[44].
W październiku 1887 roku powstało kółko Wygoda, które zimą dostarczało studentom tanią herbatę i przekąski. Podczas wakacji zaprzestało ono działalności z braku zainteresowania, jednak wznowiło działalność jesienią 1888 roku[45].
Kółko prawników wysłało do Sejmu Krajowego petycję o powstanie katedry prawa polskiego na równi z istniejącą katedra prawa niemieckiego. Zyskała ona poparcie nie tylko Sejmu, ale również prasy lwowskiej i towarzystw prawniczych[43].
W XX–leciu międzywojennym powstały kolejne kółka taki jak: dla spraw Ligi Narodowej, przyjaciół Czechosłowacji, klub towarzyski i klub szachistów[24].
Statut
Pierwszy statut powstał w 1862 roku. Został zatwierdzony przez Namiestnictwo dopiero 26 lutego 1867 roku[46]. W 1870 roku zmieniono statut wprowadzając możliwość zapisu do Czytelni studentów Akademii Technicznej[47]. Po raz kolejny statut został zmieniony w 1872 roku. Wprowadzono do niego możliwość nadawania tytułu członka honorowego, w 1873 członka wspierającego, a w 1876 roku członka założyciela[46].
Kolejna zmiana miała miejsce w 1874 roku. Objęła ona między innymi zasady rozliczania odsetek z funduszu żelaznego[48].
W 1884 roku próbowano poradzić sobie z narastającym kryzysem w Czytelni poprzez zmianę statutu i wprowadzenie do niego zapisu zgodnie z którym studenci mogliby należeć do towarzystwa jeszcze przez 4 lata po uzyskaniu absolutorium, ale zmiany te nie zostały zatwierdzone[49].
Biblioteka
Każdy kolejny Wydział starał się wzbogacać zbiory biblioteki zarówno drogą kupna, jak i darowizn. Problemem był jednak fakt, że niektórzy byli członkowie czytelni nie zwracali pożyczonych, często cennych książek. W ich odzyskaniu nie pomagały nawet anonse w prasie z podaniem nazwisk dłużników. W roku akademickim 1874/1875 roku biblioteka była czynna przez 2 godziny dziennie, a podczas wakacji 1 godzinę dziennie[50]. Na początku roku akademickiego 1876/1877 został udostępniony czytelnikom katalog biblioteki[51].
Prawie wszystkie dzienniki polskie przychodziły do czytelni bezpłatnie. W 1885 roku podjęto decyzję o rezygnacji z krakowskiego Czasu, który nie tylko chciał publikować informacji o działalności Czytelni, a dodatkowo zażądał opłacenia prenumeraty[52].
Biblioteka pozyskiwała książki dzięki darowiznom polskich autorów i wydawców[53].
Czasopismo Akademickie
Od 1896 roku wychodziło „Czasopismo Akademickie”. Czytelnia nie była jego wydawcą, ale w skład redakcji wchodzili jej członkowie. W 1889 roku po wydaniu 5 numerów pismo miał spory deficyt i podjęto decyzję o jego zamknięciu[53].
Zgodnie ze statutem do towarzystwa należeli członkowie: zwyczajni, honorowi, założyciele i wspierający.
Członek zwyczajny miał prawo uczestniczenia w Walnych Zebraniach, wybierania władz, korzystania z oferty towarzystwa, wprowadzania gości. Jedna piąta członków mogli zażądać zwołania walnego zgromadzenia. Opłata wstępna wynosiła 1 zlr, a składka roczna 3 złote[86]. W 1907 roku składka roczna wynosiła 8 koron, a wpisowe 2 korony[87]. Zgodnie z paragrafem 15 statutu można było je wpłacać w dwóch ratach: pierwsza od 1 października do 31 stycznia, a druga od 1 lutego do 30 września[86]. Wielu studentów wykorzystywało ten zapis nie płacąc składki w drugim półroczu[51], a liczba członków spadała co widać w danych umieszczonych w tabeli. Na przykład z 355 zapisanych w 1877 roku drugiej raty nie zapłaciło aż 156[88].
Pod koniec lat 60. i 70. XIX wieku członkowie Czytelni mogli kupić ze zniżką bilety do teatrów polskiego i „ruskiego”, na koncerty muzyczne, wystawy, imprezy, a w 1870 roku na wystawę obrazów Artura Grottgera[91][92].
Członkiem założycielem mógł zostać każdy, kto wpłacił na rzecz czytelni przynajmniej 50 złr[93] (w 1907 roku 100 koron) lub przekazał dar w książkach[87].
Lokalizacja
Początkowo Czytelnia mieściła się w kilku pokoikach przy ulicy Chorążczyzny. We wrześniu 1886 roku przeniosła się na II piętro kamienicy Lewakowskich w Rynku[94]. 1 czerwca 1888 roku została przeniesiona do kamienicy nr 24 w Rynku[95].
W roku akademickim 1906/1907 Czytelnia mieściła się w Pasażu Mikolasza i miała filię przy ulicy Zachryewicza 5. Po otwarciu 1 października 1907 roku domu akademickiego im. Adama Mickiewicza przy ulicy Łozińskiego 7 Czytelnia przeprowadziła się do pomieszczeń na parterze z czynszem rocznym 2 tysiące koron. Biblioteka znalazła swoje miejsce w oficynie, a w mezaninie umieszczono bilard[96].
.jpg)