Czarnogłówka[4], czarnogłówka zwyczajna, sikora czarnogłowa, sikora czarnogłówka (Poecile montanus) – gatunek małego ptaka z rodziny sikor (Paridae). Zamieszkuje Eurazję, przeważnie jest osiadły[3]. Bardzo liczny, nie jest zagrożony.
Zwykle wyróżnia się 14 podgatunków P. montanus[7][8]. Niektórzy badacze do P. montanus zaliczali także kilka podgatunków północnoamerykańskich (bardzo blisko spokrewnionych), obecnie uznawanych za osobny gatunek – sikorę jasnoskrzydłą (P. atricapillus). Za podgatunek czarnogłówki uznawano też sikorę syczuańską (P. weigoldicus)[2][7].
Występowanie
Zamieszkuje niemal całą Europę poza jej południowo-zachodnimi i południowo-wschodnimi częściami, lasy terenów umiarkowanych Azji po Półwysep Czukocki i Japonię oraz izolowany obszar w Azji Centralnej. Nie spotkamy jej w Irlandii i Hiszpanii. Wśród europejskich sikor jej areał jest największy.
W Polsce średnio liczny ptak lęgowy (lokalnie może być nieliczny lub liczny)[9]. Czarnogłówkę spotkać można w całym kraju, a w górach do wysokości ok. 1400 m n.p.m[potrzebny przypis]. W kraju to ptak przeważnie osiadły (lęgnący się tu i zimujący) i tylko w niektórych latach koczuje[10]. Wybrane osobniki wędrują do miejsc o łagodniejszym klimacie (do południowych granic areału). Późną jesienią obserwuje się przeloty sikor z północno-wschodniej Europy, które swe zimowiska mają w Europie Środkowej i Zachodniej.
Podgatunki
Wyróżnia się następujące podgatunki, które zamieszkują[7][2]:
P. montanus stoetzneri – północno-wschodnie Chiny.
Charakterystyka
Cechy gatunku
Charakterystyczne u czarnogłówki jest czarne upierzenie wierzchu głowy sięgające za kark do płaszcza
To niewielki ptak o dużej głowie i grubej szyi. Obie płcie ubarwione identycznie. Upierzenie na wierzchu brązowoszare, od spodu beżowobiałe. Na głowie matowo-czarna czapeczka sięgająca do krawędzi płaszcza, za karkiem ma kształt długiego i szerokiego krawacika, na podgardlu czarny szeroki „krawat” o rozmytych brzegach (u bardzo podobnej sikory ubogiej czapeczka jest błyszcząca i nie sięga do płaszcza, a śliniak jest dużo mniejszy i ma ostre brzegi). Na skrzydle przejaśnienie, biała wstawka (jest to pewna, lecz nie zawsze dobrze widoczna cecha odróżniająca od sikory ubogiej, która jej nie ma) – charakterystyczne białawe ubarwienie zewnętrznych chorągiewek lotek drugorzędowych, które przy złożonym skrzydle tworzą podłużny jasny pasek na brązowo-szarym tle, widoczny z daleka. Białe policzki. Dziób krótki, czarny. Boki ciała są płowe. Młode podobne do dorosłych. Gdy nie zna się jej śpiewu, łatwo ją przeoczyć.
Trudności w czasie obrączkowania i oznaczania sprawia duże podobieństwo do sikory ubogiej. U niej jednak sterówki są mniej więcej tej samej długości, podczas gdy u czarnogłówki zewnętrzne są przynajmniej o 5 mm krótsze niż środkowe, a ogon od spodu jest wyraźnie schodkowaty. Jest mniejsza od wróbla. Oprócz tego głowa czarnogłówki jest nieco większa i szersza, na której czapeczka nie błyszczy. To bardzo ruchliwy ptak, ale bardzo skryty i ostrożniejszy niż sikora uboga.
Śpiew czarnogłówki nagrany w RosjiTrudno zauważyć czarnogłówkę w gęstej roślinności, łatwiej ją jednak usłyszeć
Głos
Od sikory ubogiej można czarnogłówkę odróżnić także po głosie: wabi nosowym, ostrym „spici dedet da dee” lub niewyraźnym, szorstkim „dej-dej”, śpiew to fletowe, opadające dźwięki. Pieśń czarnogłówki jest wprawdzie nieco podobna, ale ma znacznie wolniejszy rytm niż u sikory ubogiej. Gdy jest w grupie, słychać piszczące „ti ti”. Jej gwiżdżąca piosenka „sju sju sju” w poszczególnych fragmentach lekko opada. To jej odgłosy często zdradzają obecność ptaka, bo słychać je prawie bez przerwy.
Warunki siedliskowe czarnogłówki nie są dokładnie sprecyzowane. Wybiera najczęściej miejsca wilgotne[10], zwłaszcza blisko wód stojących lub płynących, biotopy bagienne jak olsy. Nie zamieszkuje tylko jednego określonego typu zbiorowiska roślinnego i na danej wysokości nad poziomem morza, choć liczniejsza jest w średnich i wyższych leśnych położeniach górskich. Zasiedla też suche drzewostany iglaste, mieszane i bory ze starodrzewami. Na terenach lęgowych wynajduje spróchniałe drzewa, gdzie może wykuć dziuple.
W Polsce występują dwie populacje czarnogłówki: jedna jest związana z podmokłymi zadrzewieniami, nadrzecznymi łozowiskami i zakrzewieniami liściastymi (zwłaszcza łęgowymi), czasem są to nadwodne zarośla wierzbowe[10]; druga z suchymi, młodymi, niskimi lasami sosnowymi i sosnowo-świerkowymi[10]. Czasem widywana w zdziczałych sadach. W przeciwieństwie do sikory ubogiej, zamieszkuje też niewielkie zadrzewienia śródpolne[potrzebny przypis].
Często czarnogłówki spotyka się w gęstej roślinności niezbyt wysoko nad ziemią, a szczególnie w pobliżu zbiorowisk pokrzyw, gdzie dość trudno ją dostrzec. Ponieważ jest wobec człowieka nieufna, tereny bardziej zurbanizowane pozwala zasiedlać sikorze ubogiej.
Okres lęgowy
Czarnogłówki pierwszy raz przystępują do lęgów mając rok[11].
Jaja z kolekcji muzealnejPoecile montanus borealis
Gniazdo
W wykutej przez siebie lub opuszczonej przez bogatkę dziupli w przynajmniej częściowo spróchniałym lub martwym drzewie (niekiedy mogą jedynie poszerzyć istniejącą już lukę w korowinie drewna)[11]. Wykuwają ją oboje rodzice, co wyjątkowe u sikor. Samiec jest jednak potrzebny, bo wykucie dziupli i wysłanie jej (gęsto włóknami roślinnymi, piórami, włosiem, puchem i trawami) sprawia tym niewielkim ptakom wiele trudności. Podobne zachowanie wykazuje sikora uboga, ale rzadziej. Inne sikory zajmują tylko gotowe dziuple. Czasem korzysta także ze skrzynek lęgowych, wykrotów i zakamarków kory. Czarnogłówka tylko wyjątkowo zajmuje utworzone przez inne ptaki dziuple. Pary są monogamiczne.
Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg[11], składając w kwietniu–maju 4 do 11, wyjątkowo 13[11] zmiennie czerwonobrązowych, plamistych, białawych jaj.
Wysiadywanie i opieka nad pisklętami
Jaja wysiadywane są przez okres 13–15 dni przez samicę[11]. W tym czasie samiec przynosi jej pokarm. Potem rodzice karmią młode razem. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 17–20 dniach, wtedy też stają się lotne[11]. Pomimo to rodzice nadal przez pewien czas je karmią.
Pożywienie
Czarnogłówka unika obecności człowieka, stąd zimą rzadko odwiedza karmniki
Poluje na owady, głównie gąsienice motyli w okresie lęgowym, ale i inne stadia rozwojowe, pająki, a jesienią oraz zimą zjada miękkie nasiona oraz drobne owoce[11].
Zwierzęcą zdobycz zbiera zwykle z roślin. Żeruje głównie na dolnych gałązkach drzew, krzewów i zarośli, jak i w roślinności zielnej. Gdy szuka pokarmu, często zawisa na gałązkach brzuchem do góry. Rzadko zlatuje na ziemię[potrzebny przypis]. Potrafi ścigać owady w powietrzu. Ze względu na płochliwość nie odwiedza zbyt często karmników. Wraz z nastaniem jesieni gromadzi zapasy na zimę – wciska pająki, owady i nasiona w zakamarki kory lub pod rosnące na niej porosty[11]. Zimą zbiera się w mieszane stada złożone z pełzaczy, innych sikor, mysikrólików, dzięciołów i kowalików, które razem szukają pokarmu i wzajemnie ostrzegają się przed drapieżnikami[11][10].
Status i ochrona
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje czarnogłówkę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)[3]. Liczebność samej tylko populacji europejskiej szacuje się (2015) na 61–88,4 milionów dorosłych osobników, a ponieważ Europa stanowi około 35% zasięgu tego ptaka, jego światową liczebność wstępnie szacuje się na 175–253 miliony dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].
Na terenie Polski czarnogłówka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja czarnogłówki w Polsce liczyła 230–292 tysięcy par lęgowych[14]. W pierwszych latach XXI wieku odnotowano silny spadek liczebności tego ptaka; po 2010 roku liczebność zaczęła rosnąć, ale w 2016 roku gatunek był nadal o około 30% mniej liczny niż w roku 2000[15].
↑Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 684. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego nieliczny oznacza zagęszczenie 1–10 par na 100 km², średnio liczny – 10–100 par na 100 km², a liczny – 100–1000 par na 100 km².
↑ abcdefLarsL.SvenssonLarsL. i inni, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III, poprawione i zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 354, ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2024-02-09].
↑ abcdefghijklMichałM.RadziszewskiMichałM. i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 288, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-02-09].
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020. Brak numerów stron w książce
