Carl Gustav Carus

Carl Gustav Carus
Ilustracja
Carl Gustav Carus w 1844 roku
(mal. Julius Hübner)
Data i miejsce urodzenia

3 stycznia 1789
Lipsk

Data i miejsce śmierci

28 lipca 1869
Drezno

Zawód, zajęcie

lekarz, przyrodnik,
filozof, malarz, grafik

Narodowość

niemiecka (Królestwo Saksonii)

Alma Mater

Uniwersytet w Lipsku

Uczelnia

Uniwersytet Techniczny w Dreźnie[a]

Stanowisko

profesor położnictwa
i kierownik kliniki położniczej

Multimedia w Wikimedia Commons

Carl Gustav Carus (ur. 3 stycznia 1789 w Lipsku, zm. 28 lipca 1869 w Dreźnie) – niemiecki przyrodnik, lekarz (położnik), anatom, psycholog i filozof przyrody, współtwórca podstaw biologii ewolucyjnej; malarz, grafik i teoretyk malarstwa epoki romantyzmu, reprezentujący myślenie emblematyczne; w latach 1815–1827 profesor Królewskiej Saksońskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Dreźnie[a], członek Akademii Leopoldina (prezes w latach 1862–1869), lekarz saksońskiej rodziny królewskiej, przyjaciel Goethego.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 3 stycznia 1789 roku w Lipsku, w rodzinie właściciela farbiarni (August Gottlieb Ehrenfried Carus, 1763–1842). Początkowo uczył się w domu. Mając pięć lub sześć lat przez ok. rok mieszkał u dziadków w Mülhausen, gdzie jego pierwszym nauczycielem był wuj – teolog, przyrodnik i chemik, zainteresowany związkami przyrody i ducha, który wywarł silny wpływ na rozwój inteligencji i osobowości chłopca[1].

W latach 1801–1804 uczęszczał do Thomasschule w Lipsku. W szkole nauczycielem rysunku był Julius Athanasius Dietze (1770–1843)[2][3][b]. W wieku 15 lat rozpoczął studia na Uniwersytecie w Lipsku. Początkowo uczęszczał na zajęcia z chemii, fizyki, botaniki i zoologii. Gdy wskutek wojen napoleońskich pogorszyła się materialna sytuacja rodziców, August G.E. Carus oczekiwał takiej zmiany kierunku kształcenia syna, aby było to korzystne dla farbiarni. Carl Gustav nie spełnił oczekiwań ojca. Pod wpływem sugestii dalekiego krewnego, filozofa i psychologa Friedricha Augusta Carusa(inne języki), zdecydował się od 1806 roku studiować medycynę. Jego nauczycielami byli Johann Christian Rosenmüller (anatom, chirurg) i Johann Christian Jörg(inne języki) (położnik, ginekolog, pediatra)[4].

W tymże czasie rozwijał swoje umiejętności graficzne, m.in. w towarzystwie dwóch przedstawicieli artystycznie uzdolnionej rodziny Tischbein(inne języki) (Johann Friedrich August Tischbein(inne języki) i Johann Heinrich Wilhelm Tischbein, przyjaciel Goethego)[5]. Uczył się też w „Akademii Oesera(inne języki)”[c], przekształconej później w Hochschule für Grafik und Buchkunst Leipzig(inne języki) (HGBL). Jego mistrzem był portrecista Veit Hanns Schnorr von Carolsfeld(inne języki)[2][b]. Od 1813 roku odwiedzał pracownię Johanna Christiana Klengela(inne języki) (1751–1824), w której uczył się malarstwa olejnego kopiując jego dzieła (Klengel jest znanym twórcą pejzaży okolic Drezna)[2].

Okres aktywności zawodowej

Lipsk
Autoportret (1822)

Studia na Wydziale Filozoficznym ukończył w 1811 roku, w wieku 22 lat. Kilka miesięcy później obronił pracę doktorską nt. Entwurf einer allgemeinen Lebenslehre (w języku łacińskim). Na Wydziale Medycznym pod koniec tegoż roku obronił drugą pracę doktorską nt. De uteri rheumatismo (o reumatycznym zapaleniu tkanki mięśniowej macicy).

W następnym roku podjął pracę dydaktyczną i naukową w dziedzinie zootomii (głównie anatomii porównawczej), mało wówczas znanej w Niemczech[2]. Swoje zdolności i umiejętności graficzne wykorzystał m.in. opracowując miedzioryty 20 ilustracji do podręcznika anatomii porównawczej, wydanego w 1818 roku[6].

Aby zaspokoić potrzeby rodziny, poza zajęciami akademickimi pracował m.in. jako lekarz w Szpitalu św. Jakuba(inne języki) i asystent lekarza w szpitalu położniczym (Triersches Institut(inne języki) „prof. Jörgs(inne języki) Entbindungsinstitut”). Po bitwie pod Lipskiem (1813) brał udział w pomocy ofiarom epidemii tyfusu i cholery; zaraził się i ciężko chorował. Wkrótce po wyzdrowieniu opublikował pierwszy ważny artykuł nt. reprezentacji układu nerwowego u zwierząt różnych gatunków (zob. ewolucja układu nerwowego), który został przyjęty z uznaniem (m.in. przez Friedricha Burdacha, wcześniejszego nauczyciela Carusa). Wiosną 1814 roku otrzymał propozycję objęcia stanowiska tymczasowego profesora anatomii i fizjologii w Universität Dorpat w dzisiejszym Tartu. Niepewnej oferty nie przyjął[2].

Drezno
Carl Gustav Carus

Wkrótce, mając 25 lat, objął w Dreźnie kierownictwo szpitala położniczego w Szkole Medycyny i Chirurgii[a][2]. W Dreźnie poznał kilku przedstawicieli niemieckiego romantyzmu (m.in. Ludwig Tieck, Carl Maria von Weber, Caspar David Friedrich).

Carl Gustav Carus,
Jodłowy las w mglisty poranek

W 1818 roku zaprzyjaźnił się z C.D. Friedrichem, którego obrazy go zachwyciły (zob. np. Wędrowiec nad morzem mgły, 1818) i z którym dzielił rozumienie sztuki i natury (razem wędrowali w plenery nad Bałtyk[1], m.in. na wyspę Rugia[7][8]). Pod wpływem przyjaciela namalował serię pejzaży (niektóre z nich długo przypisywano Friedrichowi). Dwa lata później Friedrich namówił go do wysłania obrazów Karczma na Brocken i Jodłowy las do Goethego[2]. Na prośbę Goethego jego zaufany doradca, malarz Heinrich Meyer(inne języki), ocenił obrazy i przyrównał je do pejzaży Jacoba van Ruisdaela[2].

Rozpoczęta korespondencja Carusa z Goethem trwała co najmniej do 1828 roku. Jej część – szesnaście wcześniej niepublikowanych listów Carusa – dołączył Stefan Grosche do swojej rozprawy doktorskiej z 1993 roku[9][10]. Zdaniem autora lektura tych listów prowadzi do wniosku, że Carus oczekiwał przede wszystkim opinii Goethego o swoim malarstwie, natomiast Goethe był najbardziej zainteresowany naukowymi badaniami lekarza i przyrodnika z Drezna (Carus wysłał do Weimaru m.in. swój podręcznik zootomii, a Goethe trzykrotnie cytował jego prace w Heften zur Morphologie)[2].

Obraz „Goethe Denkmal”, namalowany po śmierci Goethego (1832)[11] wyraża emocje malarza językiem alegorii i metafor (przykład „myślenia emblematycznego”[1])

Prawdopodobnie obaj romantycy różnie rozumieli teorię koloru (zob. też Goethe w historii badań barwy). S. Grosche przypuszcza, że z tego powodu Goethe nie odpowiedział na list z 25 lutego 1823 roku, do którego Carus dołączył swój esej Über Farberzeugung durch Dämpfung des Lichtes nach (o generowaniu kolorów przez tłumienie światła)[2].

Według autorów innych publikacji wieloletnia korespondencja Goethego i Carusa świadczyła o głębokim wzajemnym zrozumieniu (osobiście spotkali się tylko raz). Dotyczyła szerokiego zakresu wspólnych zainteresowań – związków przyrody, sztuki i nauki, w tym ich stosunku do romantyzmu i do powiązań sztuki z psychologią. Przez około dziesięć lat wymieniali listy, eseje, obrazy, urządzenia optyczne, rysunki z komentarzami dot. korzeni, kości, skamielin i in.[12]

C. Carus, Mnemosyne (1848)[13], szkice literackie, m.in. na temat muzyki, literatury i in.

Dowodem trwałości przywiązania Carusa do Goethego jest nie tylko alegoryczny obraz „Goethe Denkmal”, namalowany po jego śmierci, a również treść serii publikacji oraz opracowanie sześciu grafik (węgiel), zainspirowanych przez Fausta[12].

O pozycji Carla Gustava Carusa w Dreźnie świadczy powierzenie mu funkcji lekarza rodziny królewskiej. Zajmując tę pozycję nie ograniczał się do medycznej opieki nad członkami rodziny i dworu. Jako uczestnik podróży Fryderyka Augusta II i księcia Jerzego pełnił funkcję kronikarza, co zaowocowało wydaniem książek:

1844 – The King of Saxony's Journey Through England and Scotland in the Year 1844[14]
1854 – Sicilien und Neapel (dziennik zimowej podróży księcia Jerzego, 1853–1854)[15]

Carus opisał również wrażenia ze swoich podróży po Niemczech, Francji i Szwajcarii[16]. O jego głębokich doznaniach w czasie podróży do Egiptu (kończył wówczas studia medyczne) wspomniał Jürgen Thorwald, opisując początki egiptologii. Zwrócił uwagę, że jeszcze w 1810 roku Carl Gustav Carus, zaskoczony widokiem szczątków staroegipskich budowli, zawołał z zachwytem[17]:

Takie budowle nie mogą być niczym innym jak znakami prastarej zapomnianej nauki,
której wielkość mogłaby zawstydzić ludzkość XIX wieku.

Ostatnie lata życia

Za swoje badania otrzymał liczne medale i inne wyróżnienia, jednak w ostatnich latach czuł się samotny i niezrozumiany, podobnie jak Goethe, określany jego „podziwianym nauczycielem”. Starzejący się Carus głęboko przeżył serię zgonów – śmierć córki Eugenii (1852), Idy von Lüttichau(inne języki), „bratniej duszy” (1856), żony Caroline (1859), córki Mariane, często określanej jako ulubiona (1868)[2].

W latach 60. XIX w. opublikował m.in. Vergleichende Psychologie oder Geschichte der Seele in der Reihenfolge der Thierwelt[18] (w wolnym tłumaczeniu: psychologia porównawcza lub historia duszy w porządku świata zwierząt, zob. psychobiologia) oraz Natur und Idee oder das Werdende und sein Gesetz[19] (natura i idee lub byt i jego prawo), o której Adolf Meyer napisał, że taką książkę[2]:

… in jedem Jahrhundert nur einmal geschrieben werden kann

można napisać tylko raz w każdym stuleciu

Zmarł 28 czerwca 1869 roku w Dreźnie[16].

Obszary działalności

Carus był flozofem przyrody XIX wieku, pozostającym w kręgu myśli Friedricha von Schellinga, Lorenza Okena i – przede wszystkim – Goethego (zob. Goethe, Teoria poznania, 1886). Zgodnie z zasadą goetheanizmu łączył metody doświadczalne z holistycznym pojmowaniem świata (zob. Jan Smuts, Holism and Evolution, 1926[20][21][d]).

Dążył do poznania Wszechświata traktowanego jako „jedność” – system współistniejących i zmiennych części (organizmów o różnym stopniu złożoności i elementów nieożywionych), „całość przeniknięta życiem”[e]. Jako anatom, fizjolog i praktykujący lekarz gromadził informacje o świecie głównie dzięki obserwacjom morfologicznym, jako filozof przyrody i wrażliwy na piękno artysta malarz[f] poszukiwał zależności między psyche i soma – duszą i ciałem (zob. dualizm kartezjański, John Lock i świat „idei” jako byt „sam w sobie”, epistemologia)[4][22].

Poszukiwania „jedności przenikniętej życiem”

C.G. Carus, Zwanzig Kupfertafeln zur Zootomie (1818), Tafel XI[6]

Carus należał do pionierów eksperymentalnej zootomii, a zwłaszcza anatomii porównawczej zwierząt (porównawcza osteologia, anatomia owadów i in.). Wykorzystując swoje zdolności i umiejętności plastyczne rysował i wykonywał miedzioryty anatomicznych części organizmów różnych gatunków, analizując ich podobieństwa i różnice, m.in. podobieństwa części homologicznych (zob. np. ogólny plan budowy kończyn)[g]. Wyniki tych badań zostały opublikowane m.in. An introduction to the comparative anatomy of animals (1827)[23] i Ur-Theilen des Knochen- und Schalengerüstes (1828)[24][h]. Stały się jedną z podstaw biologii ewolucyjnej (Alfred Wallace i Karol Darwin zaprezentowali swoją koncepcję powstawania gatunków trzydzieści lat później)[5].

Badania Carusa w dziedzinie anatomii porównawczej dotyczyły m.in. podobieństw i różnic między człowiekiem i zwierzętami (opublikował np. pracę nt. anatomii ręki pt. Über Grund und Bedeutung der verschiedenen Formen der Hand in verschiedenen Personen[25]) oraz pomiędzy ludźmi różnych populacji (np. Über die typisch gewordenen Abbildungen menschlicher Kopfformen, 1863)[26]. Był uznawany za współtwórcę frenologii[27].

Na podstawie zgromadzonej wiedzy anatomicznej i fizjologicznej zaproponował system działania całości (jedności „przenikniętej życiem”[22]), uwzględniający klasyfikację organizmów, opisany np. w Lehrbuch der vergleichenden Zootomie: mit stäter Hinsicht auf Physiologieausgearb., und durch zwanzig Kupfertafeln erläutert (1834)[6]. Rozważania filozoficzne prowadził pod wpływem myśli Arystotelesa i Platona oraz Fryderyka W.J. von Schellinga i Johanna Wolfganga von Goethego (goetheanizm). Zgodnie z myślą Arystotelesa poszukiwał w przyrodzie jedności, opisanej w Księdze Ι (X) Metafizyki. Rozwijającą się jedność lub wielość w jedności Carus nazywał Boskością, objawiającą się poprzez organizację życia – nieskończenie liczne i nieskończenie różne byty lub organizmy, powstające w czasie i przestrzeni[28]. Jego graficzną ilustracją są koncentryczne kręgi, odgraniczające sfery zajęte przez organizmy o stopniowo coraz bardziej złożonej budowie, od najprostszych w strefie zewnętrznej (Protozoa, Radiolaria), poprzez Articulata i in. do człowieka w centrum[29][30]. Według Carusa centralna pozycja człowieka w opisywanym systemie jest związana ze stopniem złożoności jego organizmu, a nie oznacza dominacji gatunku nad innymi bytami. Wszystkie organizmy – części biologicznego systemu[i] – współdziałają analogicznie jak narządy każdego z nich[31] System idei, np. system wierzeń i praktyk religijnych, leży poza systemem biologicznym[28].

Zaproponowaną teorię Boskości – twórczej siły (por. demiurg, idea) będącej poza przestrzenią i czasem – Carus nazwał „enteizmem”[28][32] (zob. „Pan-enteizm”[33], panteizm Spinozy, koncepcje epistemologiczne Tomasza z Akwinu, teocentryzm).

Carl Gustav Carus był lekarzem-romantykiem, zwracającym uwagę na duchowość człowieka, uczucia i emocje. Wiązało się z tym zainteresowanie metodami terapii, które współcześnie wchodzą w zakres medycyna niekonwencjonalnej, m.in. koncepcjami F.A. Mesmera („mesmeryzm”, magnetyzm zwierzęcy[34][35]; opublikował m.in. Ueber Lebensmagnetismus und über die magischen Wirkungen überhaupt[36]. Jako jeden z pierwszych lekarzy, zainteresowanych pograniczem między psychologią i filozofią (zob. np. idealizm), wyprzedzał Sigmunda Freuda, formułując teorie nieświadomości jako wyobrażeń dostępnych w życiu emocjonalnym i w czasie snu (zob. marzenia senne)[j]:

Der Schlüssel zur Erkenntnis vom Wesen des bewußten Seelenlebens liegt in der Region des Unbewußtseins.

Klucz do zrozumienia świadomego życia duszy znajduje się w strefie Nieświadomego
Carl Gustav Carus, historia rozwoju duszy w: Psyche(inne języki), Pforzheim 1846

Malarstwo i grafika

1
Widok Zamku w Döben(inne języki)[37] nad Muldą (prawdopodobnie przed 1814)
2
i dziedziniec Zamku w Döben
1
Księżyc w trzcinach (ok. 1834)
2
Florencja (1841)

Jako artysta malarz Carus starał się – jak wcześniejsi i późniejsi romantycy – wyrażać obrazem nastrój chwil, w których kontemplował piękno przyrody albo przywoływał te nastoje w wyobraźni, wspominając minione uczucia i emocje. Było to ściśle związane z jego holistycznym spostrzeganiem świata, w którym ludzka dusza jest ściśle związana z otoczeniem człowieka poprzez jego ciało, odbierające wrażenia zmysłowe – widoki, dźwięki, zapachy i inne (określonym stanom duszy odpowiadają określone stany przyrody; paralelizm psychofizyczny). Caspar David Friedrich, pisał o tym w liście do Carusa[38]:

Kiedy dzieło oddziałuje na duszę obserwatora, kiedy jego umysł wprowadzony jest w piękny nastrój [„schöne Stimmung”], to zostało spełnione pierwsze żądanie ze strony dzieła sztuki.

Analogiczne problemy rozważał m.in. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (wykłady o estetyce)[39], a w Polsce Józef Kremer[38]. Carus uczestniczył w korespondencji na ten temat. Zbiór dziewięciu listów z lat 1815–1824 opublikował w 1831 roku pt. Neun Briefe über Landschaftsmalerei, 1819–1824 (dziewięć listów o malarstwie krajobrazowym). Wstępem do zbioru uczynił list otrzymany od Goethego[38][40][41]. Książkę przetłumaczono i wydano w języku angielskim w 2002 roku[38][40][41].

Uważa się, że w pięciu pierwszych listach Carusa o krajobrazie jest widoczny wpływ C.D. Friedricha. Dostrzegalne jest też, że list szósty został napisany po przeczytaniu eseju Goethego oraz wiersza o kształtach chmur[k]. W latach 1821–1823 estetyczne spostrzeganie krajobrazu przez autora zmieniło się – zaczął akcentować rolę wiedzy o prawach rządzących naturą, w tym o jej zewnętrznych formach (np. „geognostyczny” krajobraz okolic Zittau, przykład „malarstwa historycznego Ziemi”)[42]. Dzieła C.D. Carusa[43] są przechowywane w kolekcjach prywatnych[44] i prezentowane w muzeach[45]:

W Polsce obraz Księżyc nad Rugią (ze zbiorów Galerii Nowych Mistrzów) był wystawiany na przełomie lat 1999/2000 w Zamku Królewskim w Warszawie w czasie wystawy „Romantyzm. Malarstwo w czasach Fryderyka Chopina”, połączonej z seminarium naukowym. Tematykę wystawy wyjaśniono[46]:

… Dzieła malarskie odmiennymi od muzyki środkami wyrażają wspólne dla romantyków odczucia mistycyzmu i demonizmu natury,
poryw rewolucyjny, ideę wolności, religię sztuki i kult geniuszu.

Największą atrakcją były arcydzieła sztuki światowej – obraz C.G Carusa obok dzieł innych romantyków (Eugène Delacroix, Théodore Géricault, Francisco Goya)[46].

Publikacje

Niemiecka Biblioteka Narodowa dysponuje 93. publikacjami autorstwa Carla Gustava Carusa i innymi materiałami, dotyczącymi jego działalności[47]. W Encyclopedia of Philosophy wymieniono, jako najważniejsze[28][l]:

Upamiętnienie
Tablica pamiątkowa przy wejściu do Pałacu Kurlandzkiego
Budynek Universitätsklinikum
Carl Gustav Carus
Rzeźba przed Universitätsklinikum
Medalion w budynku rektoratu (Ernst Rietschel(inne języki), 1846)
Wejście do Medizinisch-Theoretisches
-Zentrum Fakultät
Carl Gustav Carus
Tablica przy rodzinnym domu w Lipsku
  • Psyche: zur Entwicklungsgeschichte der Seele, Pforzheim, 1846; 3rd ed., Stuttgart, 1860
  • Physis: zur Geschichte des leiblichen Lebens, Stuttgart: Scheitlin, 1851
  • Symbolik der menschlichen Gestalt, Leipzig, 1853
  • Natur und Idee, Vienna: W. Braumüller, 1861
  • Lebenserinnerungen und Denkwürdigkeiten, 4 vols. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1865–1866
  • Vergleichende Psychologie, Vienna: W. Braumüller, 1866

Bogaty dorobek Carusa jest tematem opracowań innych autorów, m.in.[28]:

  • Christoph Bernouilli, Die Psychologie von Carl Gustav Carus, Jena, E. Diederichs 1925
  • Hans Kern, Carus: Personlichkeit und Werk, Berlin, 1942
  • Stefan Grosche, Lebenskunst und Heilkunde bei C.G. Carus (1789-1869). Anthropologische Medizin In Goethescher Weltanschauung; Mit 16 unveröffentlichten Briefen von Carus an Goethe;, Getynga 1993[9]

Upamiętnienie

Sylwetkę i dorobek Carla Gustava Carusa upamiętniają wystawy jego obrazów i wznowienia książek, ich cytowania w publikacjach współczesnych lekarzy, filozofów i kulturoznawców oraz obszerne biografie. Akademia Leopoldina przyznaje zasłużonym młodym naukowcom „Carus Medal”, a od 1896 roku również „Carus-Preis(inne języki)”. Pierwszym wyróżnionym był niemiecki fizjolog, Max Verworn[48].

Jego imię nadano:

Życie rodzinne

W listopadzie 1811 roku zawarł małżeństwo z Caroline Carus (1784–1859), córką trzeciej żony dziadka. Według Ekkeharda Mefferta (E. Meffert: Carl Gustav Carus. Sein Leben – seine Anschauung von der Erde, Stuttgart 1986, ISBN 3-7725-0879-0) Carus zaprzeczał swojej żonie „partnerstwa w duchu”, redukując jej status do roli matki i gospodyni domowej. Inaczej opisywała ten problem Ida von Lüttichau(inne języki), dobrze znająca doktora Carusa (od 1844 roku był jej osobistym lekarzem) i zwyczaje panujące w ich czasach[2].

Małżeństwo miało jedenaścioro dzieci. Pierwszą córką była Sophie Charlotte (1810–1838), która została w 1936 roku żoną Ernsta Rietschela(inne języki), cenionego rzeźbiarza, malarza i grafika. Wiek 30 lat przekroczyło tylko troje dzieci: Mariane Albertine, Gustav Albert (lekarz) i Caroline Cäcilie. Mariane zmarła rok przed śmiercią ojca[52].

Uwagi

  1. ↑ a b c niem. Königlich Sächsische Chirurgisch-Medicinische Akademie; Szkoła Medycyny i Chirurgii została przekształcona w Wydział Medyczny Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie. Carus był współzałożycielem tego Wydziału i pracował w nim do śmierci (obecna nazwa: Universitätsklinikum Carl Gustav Carus Dresden(inne języki) w Medizinische Akademie „Carl Gustav Carus“(inne języki)).
  2. ↑ a b Krótka informacja biograficzna, zamieszczona w portalu The 18th and 19th Centuries (Neoclassicism, Romanticism and Art Styles in 19th century - Art Map)[3] zawiera zdanie „he had drawing lessons from Julius Diez(inne języki); he subsequently studied under Johann Veit Schnorr von Carolsfeld (1764–1841)”[3].
    Według innych źródeł[2] pierwszym nauczycielem rysunku był Julius Athanasius Dietze (1770–1843); wyjaśniono, że w swoich tekstach Carus używał błędnego nazwiska „Dietz”, lecz prawdziwe nazwisko to „Dietze”[2].
    Mistrzem malarstwa w „Akademii Oesera” był Veit Hanns Schnorr von Carolsfeld(inne języki) (1764–1841), znany również jako Johann Veit Schnorr von Carolsfeld; zob. Schnorr von Carolsfeld(inne języki).
  3. ↑ Adam Friedrich Oeser(inne języki) (1717–1799) kierował szkołą plastyczną w Lipsku(inne języki) od jej założenia w 1764 roku do śmierci. Od 1765 roku uczył się w niej rysunku Johann Wolfgang von Goethe, wówczas student prawa, w następnych latach zaprzyjaźniony z Oeserem[53].
    Gdy w „Akademii Osera” uczył się Carl Gustav Carus, jej założyciel już nie żył.
  4. ↑ zob. hasło Holism and Evolution(inne języki) (Jan Smuts, 1926)
  5. ↑ Fragment Ur-Theilen des Knochen und Schalengerüstes (1828)[24], cytowany przez Roberta J. Richardsa[5]:

    Every organic individual forms a unity governing its parts; and each individual, in its turn, can be regarded as a part of its type. All individuals form the ideal whole: the whole of the realm of plants is the Ur-plant; the whole of the realm of animals is the Ur-animal. The main feature of plant life is generation («Zeugung»): the generation of the individual through assimilation and growth and the generation of the species («Gattung») through reproduction of similar individuals. Animals exhibit through their nervous systems an inner unity, which allows awareness («Wahrnehmung») of the relationship of their parts and their relationship to an external world, which arises through sensibility and ultimately through reason and freedom.

  6. ↑ Związku tematyki ze sztuką dotyczy opracowanie R.J. Richardsa pt. The Impact of German Romanticism on Biology in the Nineteenth Century, którego mottem jest zdanie[31]:

    All art should become science and all science art; poetry and philosophy should be made one.

    Friedrich Schlegel, Kritische Fragmente
  7. ↑ Badania w tej dziedzinie prowadzili również inni niemieccy anatomowie, np. Lorenz Oken, Johann Friedrich Meckel (1781–1833), Gottfried Reinhold Treviranus (1776–1837), Friedrich Tiedemann(inne języki) (1781–1861), jednak opracowania Carusa były najbardziej szczegółowe[5].
  8. ↑ Książki zostały udostępnione nieodpłatnie jako E-booki[24]. Zawierają zbiory precyzyjnych rysunków, traktowane przez Carusa jako „prezent dla Goethego”.
  9. ↑ por. współczesne definicje ekosystemu i jego struktura
  10. ↑ Inny fragment z tego samego dzieła[54]:

    Eine Poesie des Traumes ist so, daß zwar manches Entfernte in Zeit oder Raum wirklich als das, was es ist, erfaßt wird, während anderes nicht unmittelbar, sondern durch Vertauschung mit einer irgendwie assoziierten Vorstellung nur in Form eines Symbols angeschaut wird.

    Psyche, Zur Entwicklungsgeschichte der Seele, 1846)
  11. ↑ Goethe, jak Carus i wielu innych niemieckich romantyków (a znacznie wcześniej np. Arystofanes), zastanawiał się nad wpływem, jaki obserwacja chmur wywiera na nastrój człowieka. Wielkie wrażenie wywarła na nim naukowa publikacja pt. On the Modifications of Clouds (Philosophical Magazine, 1804), której autorem był Luke Howard, młody brytyjski chemik i meteorolog amator (współcześnie fizyka atmosfer). Goethe nazwał go Mistrzem (było to ewenementem) i uhonorował zbiorem poematów muzycznych o poszczególnych klasach chmur Howards Ehrengedächtnis (w hołdzie dla Howarda)[57][58].

    To find yourself in the infinite,
    You must distinguish and then combine
    Therefore my winged song thanks
    The man who distinguished cloud from cloud

    Johann Wolfgang von Goethe
  12. ↑ Zobacz też:

Przypisy

  1. ↑ a b c Elisabeth Stopp (Girton College, Cambridge): Carl Gustav Carus' Emblematic Thinking. [w:] Bulletin John Ryland Library; First International Conference for Emblem Studies in Glasgow [on-line]. August 1987. [dostęp 2018-12-07]. (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Anton Philipp Knittel: Carl Gustav Carus Eine biografische Skizze. [w:] Goethezeitportal (Erstpublikation: Geringfügig überarbeitete Überlegungen aus der Dissertation „Zwischen Idylle und Tabu. Die Autobiographien von Carl Gustav Carus, Wilhelm von Kügelgen und Ludwig Richter“. Dresden: Thelem bei w.e.b. 2002, S. 21-35) [on-line]. goethezeitportal.de, 2002. s. 1–19. [dostęp 2018-12-06]. (niem.).
  3. ↑ a b c Carl Gustav Carus. [w:] The 18th and 19th Centuries (Neoclassicism, Romanticism and Art Styles in 19th century - Art Map) ; Neoclassicism and Romanticism [on-line]. all-art.org. [dostęp 2018-12-08]. (ang.).
  4. ↑ a b G. Wagner, L. Pätzold. Carl Gustav Carus (1789–1869). „Med. Ausbild”, s. 50–56, 2002. (niem.). 
  5. ↑ a b c d Robert J. Richards. The Foundations of Archetype Theory in Evolutionary Biology: Kant, Goethe, and Carus. „Arcade, A Republics of Letters”. 6 (2), s. 1–15, March 04, 2018. (ang.). 
  6. ↑ a b c Carl Gustav Carus: Lehrbuch der Vergleichenden Zootomie, Vol. 2: Mit Stäter Hinsicht auf Physiologie Ausgearbeitet, und Durch Zwanzig Kupfertafeln Erläutert (Classic Reprint) (German Edition). Forgotten Books, 2018 (Classic Reprint), s. 26 ss. ISBN 0-666-65842-0.; (zob. też Zwanzig Kupfertafeln nebst deren Erklärung zur Zootomie, 1818 i Lehrbuch der vergleichenden Zootomie: mit stäter Hinsicht auf Physiologie ausgearb., und durch zwanzig Kupfertafeln erläutert, Volume 1, 1834)
  7. ↑ Herrmann Zschoche: Carl Gustav Carus auf Rügen: Auf den Spuren Caspar David Friedrichs. [w:] Informacje o książce (fragmenty) [on-line]. Taschenbuch ; amazon.de, 1. Februar 2012. [dostęp 2018-12-10]. (niem.).
  8. ↑ Caspar David Friedrich, Chalk Cliffs of Rügen (1818/19). [w:] GHDI German History in Documents and Images (informacja o obrazie) [on-line]. Bildarchiv Preußischer Kulturbesitz. [dostęp 2018-12-10].
  9. ↑ a b Stefan Grosche: Lebenskunst und Heilkunde bei C.G. Carus (1789-1869). Anthropologische Medizin In Goethescher Weltanschauung Mit 16 unveröffentlichten Briefen von Carus an Goethe (Erlangung des Doktorgrades). Göttingen: Fachbereiches Medizin der Georg-August-Universität zu Göttingen, 1993.
  10. ↑ Stefan Grosche: »Zarten Seelen ist gar viel gegönnt«. Naturwissenschaft und Kunst im Briefwechsel zwischen C. G. Carus und Goethe. Mit einem kunsthistorischen Beitrag von Jutta Müller-Tamm. Wallstein Verlag, 1. November 2001, s. ss 312. ISBN 978-3-89244-238-7.
  11. ↑ Carus, Carl Gustav ; The Goethe Monument 1832. [w:] WEB Galery of Art [on-line]. Emil Krén, Daniel Marx. [dostęp 2018-12-07]. (ang.).
  12. ↑ a b Beate Allert: J.W. Goethe and C.G. Carus: On the Representation of Nature in Science and Art. [w:] Goethe Yearbook, vol. 23 Project MUSE,North American Goethe Society [on-line]. 2016. s. 195–219. [dostęp 2018-12-07]. (ang.).
  13. ↑ Carl Gustav Carus: Mnemosyne: Blätter aus Gedenk- und Tagebüchern. Florence (Italy): Flammer und Hoffmann, 1848, s. 461 ss.
  14. ↑ Carl Gustav Carus (translated by S. C. Davison): The King of Saxony's Journey Through England and Scotland in the Year 1844. Chapman and Hall, 1846 (digitized 22 Jan 2013), s. ss 391.
  15. ↑ Albert Gustav Carus: Sicilien und Neapel: Tagebuch Einer Reise Während des Winters 1853-1854, im Gefolge Sr. Königlichen Hoheit des Prinzen Georg, Herzogs zu Sachsen (Classic Reprint ; German Edition). informacje w Amazon.com, Paperback – April 5, 2018.
  16. ↑ a b Carl Gustav Carus (1789–1869). [w:] 600 Jahre Alma mater Lipsiensis Zur Geschichte der Universität Leipzig [on-line]. uni-leipzig. [dostęp 2018-12-20]. (niem.).
  17. ↑ Jürgen Thorwald: Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga: Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru. Wydawnictwo Literackie, 2017, s. 21. ISBN 978-83-0806384-2., na podstawie wyd. Wydawnictwo Ossolineum 1990 ISBN 83-04-03344-5
  18. ↑ Carl Gustav Carus: Vergleichende Psychologie Oder Geschichte Der Seele in Der Reihenfolge Der Thierwelt: Oder, Geschich. BiblioBazaar, 2009 (Braumüller, 1866), s. ss 328. ISBN 1-103-18212-9.
  19. ↑ Carl Gustav Carus: Natur Und Idee: Oder Das Werdende Und Sein Gesetz. Eine Philosophische Grundlage Für Die Specielle Naturwissenschaft. Wentworth Press, 2018, s. ss 526. ISBN 0-270-28885-6.
  20. ↑ Hon. J.C. Smuts: Holism And Evolution. Macmillan And Company Limited, 1927. (ang.). (wyd.I: Macmillan & Co Ldt 1926)
  21. ↑ Claudius van Wyk: Holism and Evolution by Jan Christian Smuts – a re-evaluation after 90 years. [w:] Academia.edu [on-line]. [dostęp 2018-12-15]. (ang.).
  22. ↑ a b Peter Möller: Für die Philosophie bedeutende Psychologen > Carl Gustav Carus. [w:] Einführung in die Philosophie > 11. Kapitel Philosophische Psychologie [on-line]. philolex.de. [dostęp 2018-12-07]. (niem.).
  23. ↑ Carl Gustav Carus, tr. by R.T. Gore. 2 vols. [and] Plates: An introduction to the comparative anatomy of animals. 1827 Digitized 23 Mar 2006.
  24. ↑ a b c Carl Gustav Carus: Ur-Theilen des Knochen- und Schalengerüstes (free eBook). Fleischer, 1828 (dig. 7 Feb 2013), s. 186 pages.
  25. ↑ Carus, Carl Gustav ; Schuster, Julius: Über Grund und Bedeutung der verschiedenen Formen der Hand in verschiedenen Personen : eine Vorlesung ; Erläutert durch 9 beigegebene lithographische Tafeln. Stuttgart: Becher, 1846, s. ss 40.
  26. ↑ Carl Gustav Carus: Ueber die typisch gewordenen abbildungen menschlicher kopfformen namentlich auf münzen in verschiedenen zeiten und völkern. Jena: F. Frommann, styczeń 1863, s. 18.
  27. ↑ Alexander MacAlister: Phrenology. [w:] The Encyclopaedia Britannica, Ninth Edition and Tenth Edition [on-line]. 1902 Encyclopedia, 1902. [dostęp 2018-12-23]. (ang.).
  28. ↑ a b c d e Rubin Gotesky: Carus, Carl Gustav (1789–1869). [w:] Encyclopedia of Philosophy [on-line]. Thomson Gale, 2006. [dostęp 2018-12-13]. (ang.).
  29. ↑ Carl Gustav Carus: Lehrbuch der Vergleichenden Zootomie, Vol. 2: Mit Stäter Hinsicht auf Physiologie Ausgearbeitet, und Durch Zwanzig Kupfertafeln Erläutert (Classic Reprint) (German Edition). Forgotten Books, 2018 (Classic Reprint), s. 20. ISBN 0-666-65842-0.
  30. ↑ Carl Gustav Carus: Grundzüge der vergleichenden anatomie und physiologie (120 stron). Hilschersche Buchhandlung, 1828, s. 37.
  31. ↑ a b Robert J. Richards: The Impact of German Romanticism on Biology in the Nineteenth Century. [w:] University of Chicago ; Idealism & biology [on-line]. uchicago.edu. s. 1-42. [dostęp 2018-12-23]. (ang.).; [Robert J. Richards, The Romantic Conception of Life: Science and Philosophy in the Age of Goethe (Science and Its Conceptual Foundations series) 2004] ISBN 0-226-71211-7
  32. ↑ Entheism Explained. [w:] Entheism.org [on-line]. Entheism.org. [dostęp 2018-12-24]. (ang.).
  33. ↑ Yukarı Çık Ana Sayfa: Pan-enteizm (Çift kutuplu Kamunrıcılık ya da Diyalektik Tanrıcılık). [w:] Strona internetowa [on-line]. dunyadinleri.com. [dostęp 2018-12-14]. (tur.).
  34. ↑ Jerzy Kierul: Anton Mesmer i magnetyzm zwierzęcy (1784). [w:] Nie od razu naukę zbudowano; Interesuje mnie wszechświat i wszystko, co go otacza [on-line]. 22 marca 2014. [dostęp 2018-12-25].
  35. ↑ Andrzej Augustynek: Franz Anton Mesmer prekursorem hipnozy, psychoterapii czy też medycyny niekonwencjonalnej (bioenergoterapii)?. [w:] Portal Psychologia.net.pl [on-line]. [dostęp 2018-12-25].
  36. ↑ Ueber Lebensmagnetismus und über die magischen Wirkungen überhaupt. F. A. Brockhaus, 1857, s. ss 316.
  37. ↑ Schlosshof Döben der Familie v. Below. [w:] Strona internetowa [on-line]. Schlosshof Döben, 2006. [dostęp 2018-12-19]. (niem.).
  38. ↑ a b c d praca zbiorowa, redakcja naukowa: Urszula Bęczkowska, Ryszard Kasperowicz, Jacek Maj; „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016: Józef Kremer (1806–1875) Studia i materiały. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 314–316, 319, 320. ISBN 978-83-935675-2-2.; jedno z cytowanych źródeł: Wacław Sobaszek, Carl Gustav, Carus na rozstaju dróg romantyzmu [w:] Tematy, tradycje i teorie w sztuce doby romantyzmu, Warszawa 1981, s. 253–325)
  39. ↑ Hegel's Aesthetics. [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [on-line]. Jan 20, 2009 ; revision Feb 2, 2016. [dostęp 2018-12-20]. (ang.).
  40. ↑ a b Nine Letters on Landscape Painting: Written in the Years 1815–1824; with a Letter from Goethe by Way of Introduction. [w:] Informacja bibliograficzna [on-line]. Getty Publications, ang. 2002. [dostęp 2018-12-20]. (ang.). (książka w formie cyfrowej, 2 grudnia 2009)
  41. ↑ a b Phylis Floyd, Associate Professor: Carl Gustav Carus w: IB Responses to Nature. [w:] (materiały kursu w Department of Art MSU) Feeling and Nature [on-line]. Michigan State University. s. 101–107. [dostęp 2018-12-20]. (ang.).
  42. ↑ Anne-Maria Pennonen: In Pursuit of Geological Motifs – Landscape painting in Dresden and Düsseldorf 1780–1860. [w:] TAHITI Taidehistoria tieteenä Konsthistorien som vetenskap 04/2012 [on-line]. Taidehistorian, 19.12.12. [dostęp 2018-12-20]. (niem.).
  43. ↑ Carl Gustav Carus – Artworks. [w:] The Athenaeum [on-line]. [dostęp 2018-12-18].
  44. ↑ Carl Gustav Carus – Private Collection – Artworks. [w:] The Athenaeum [on-line]. [dostęp 2018-12-18].
  45. ↑ Carl Gustav Carus - Top owners of works. [w:] The Athenaeum [on-line]. [dostęp 2018-12-18].
  46. ↑ a b Wystawa czasowa: Romantyzm. Malarstwo w czasach Fryderyka Chopina (20 listopada 1999 – 27 lutego 2000 ). [w:] Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum > > Archiwum wystaw czasowych [on-line]. zamek-krolewski.pl, 1999. [dostęp 2018-12-20].
  47. ↑ Carus, Carl Gustav. [w:] Katalog der Deutschen Nationalbibliothek in Leipzig [on-line]. DNB. [dostęp 2018-12-21]. (niem.).
  48. ↑ Carus Foundation and Carus Medal. [w:] Strona internetowa Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina [on-line]. Leopoldina. [dostęp 2018-12-21].
  49. ↑ B. Sarembe. Carl Gustav Carus, the first director of the newly established maternity institute of the Dresden Royal Surgical-Medical Academy 1814-1827. „Zentralbl Gynakol.”, s. 1055-1067, 1989. (niem.). 
  50. ↑ Carl Gustav Carus Akademie Hamburg - Akademie für eine Erweiterung der Heilkunst. [w:] Strona internetowa uczelni [on-line]. Carus Akademie. [dostęp 2018-12-24]. (niem.).
  51. ↑ Carl Gustav Carus-Institut der Gesellschaft zur Förderung der Krebstherapie e. V.. [w:] Strona internetowa instytutu [on-line]. carus-institut. [dostęp 2018-12-24]. (niem.).
  52. ↑ Stephan Grosche: Der Tod des kindes bei Carus. goethezeitportal.de, 209. s. 82-95. [dostęp 2018-12-09]. (niem.).
  53. ↑ Źródła: zob. artykuły Hochschule für Grafik und Buchkunst Leipzig(inne języki) i Adam Friedrich Oeser(inne języki)
  54. ↑ Docteur Pascal PIERLOT Psychiatre-Psychanalyste: Carl Gustav Carus (Leipzig 1789-Dresden 1869). [w:] Strona internetowa [on-line]. [dostęp 2018-12-20]. (fr.).
  55. ↑ Wynik wyszukiwania dla: Carus, Carl Gustav. [w:] Sächsischen Bibliografie online [on-line]. Saksońska Biblioteka Państwowa – Biblioteki Państwowe i Uniwersyteckie w Dreźnie. [dostęp 2018-12-24]. (niem.).
  56. ↑ inauthor:"Carl Gustav Carus". [w:] Wyszukiwarka Books Google [on-line]. [dostęp 2018-12-21].
  57. ↑ Maria Popowa: How the Clouds Got Their Names and How Goethe Popularized Them with His Science-Inspired Poems. [w:] Brain Pickings [on-line]. Amazon Services LLC Associates Program. [dostęp 2018-12-22]. (ang.).
  58. ↑ Zayani Bhatt: The love affair between science and poetry („”Poetry and science are united). [w:] Science & Tech [on-line]. newstatesman.com; NS Media Group, 10 june 2016. [dostęp 2018-12-22]. (ang.).

Linki zewnętrzne